Vài nét về tư tưởng lí luận văn học mới của Hoài Thanh

Tạp chí Khoa học & Cơng nghệ - số 2(50)/năm 2009

Khoa học Xã hội Nhân văn

VÀI NÉT VỀ TƯ TƯỞNG LÝ LUẬN VĂN HỌC MỚI CỦA HOÀI THANH
Trần Thị Ngọc Anh (Trường ĐH Sư phạm - ĐH Thái Nguyên)

Hoài Thanh là một trong những nhà lý luận – phê bình đi tiên phong trong việc chủ
trương đổi mới, kêu gọi đổi mới lý luận văn học. Tuy nhiên, trước nay, nhắc tới Hoài
Thanh người ta thường hay nhắc tới cuộc tranh luận giữa phái phê bình do ơng đại diện với
phái phê bình “nghệ thuật vị nhân sinh” do nhà lý luận phê bình Hải Triều đứng đầu. Trong
các cơng trình nghiên cứu, những bài viết về Hồi Thanh đa phần các tác giả đều tập trung
tìm hiểu, nghiên cứu mảng phê bình của Hồi Thanh với những cách tân xuất sắc về mặt
phương pháp phê bình, về mặt sử dụng ngơn ngữ… riêng về những đóng góp và vị trí của
ơng trong giai đoạn đầu của q trình hiện đại hóa nền lý luận phê bình văn học Việt Nam
thì mới chỉ được đề cập một cách đúng mức và cũng chưa có một cơng trình nào nghiên
cứu chun sâu.
Vấn đề những cách tân, hiện đại trong lý luận văn học của Hoài Thanh đã được đề cập
đến trong một số bài báo và cơng trình của các tác giả như: Trịnh Bá Đĩnh [1], Ngô Văn Giá [2],
Trần Hạnh Mai [3], Mã Giang Lân [4], Trần Đình Sử [6], Trần Thị Việt Trung [7]…
Ở các bài báo và những cơng trình này, các nhà nghiên cứu đã tìm hiểu và khẳng định
những đóng góp của Hồi Thanh trong việc hiện đại hóa lý luận văn học Việt Nam giai đoạn đầu
thế kỉ XX đến năm 1945. Tuy nhiên, những ý kiến còn đơn lẻ và chưa thành một hệ thống. Song,
qua những tài liệu này, chúng tôi cũng đã tiếp nhận được nhiều nhân tố hợp lý và quan trọng về
tư tưởng lý luận văn học của Hoài Thanh.
Quan niệm mới mẻ, hiện đại của Hoài Thanh về văn học xét trong bối cảnh cuộc tranh
luận “nghệ thuật vị nghệ thuật hay nghệ thuật vị nhân sinh” đã gặp sự phản ứng quyết liệt không
chỉ đến từ trường phái “nghệ thuật vị nhân sinh” của nhà lý luận Hải Triều mà cịn vấp phải sự
khơng đồng tình từ các trí thức Nho học. Điều này cũng cho thấy rằng, con đường hiện đại hóa
mà văn học Việt Nam, lý luận văn học Việt Nam hướng tới là con đường đầy khó khăn, trắc trở.
Trong một bối cảnh xã hội khi mà: ý thức hệ phong kiến vẫn còn tồn tại và ảnh hưởng không

nhỏ, ý thức hệ vô sản đang ngày càng được số đông quần chúng nhân dân lao động đồng tình thì những mong muốn cách tân văn học theo hướng nghệ thuật tự thân của Hồi Thanh quả là rất
khó có được sự ủng hộ lớn. Đặc biệt, sau cuộc tranh luận với phái của Hải Triều thì quan niệm
mới của Hồi Thanh càng khó được tiếp nhận rộng rãi.
Tuy vậy, xét trong bối cảnh văn học Việt Nam đang tự vận động đổi mới, hay nói
cách khác là trong bối cảnh của q trình hiện đại hóa văn học đang diễn ra như một tất yếu
khơng thể cưỡng lại được - thì quan niệm mới của Hồi Thanh về văn học lại đóng góp vai
trị khơng nhỏ trên lộ trình hiện đại hóa thành công của văn học nước nhà. Ở phương diện
này, nếu đánh giá một cách phiến diện quan điểm mới của Hồi Thanh thì e rằng khó có thể
giải thích được một cách thấu đáo những cách tân đã diễn ra trong đời sống văn học nước
nhà.
Như đã biết, văn học muốn được đổi mới, thì cần phải có một quan niệm mới về văn
học. Lẽ đương nhiên, mới chưa hẳn đã hiện đại mà vấn đề là giá trị của cái mới đối với thực tế
phát triển của văn học. Điều đó cũng có nghĩa, khái niệm hiện đại của văn học không phải chỉ
1


Tạp chí Khoa học & Cơng nghệ - số 2(50)/năm 2009

Khoa học Xã hội Nhân văn

được đánh giá từ góc độ thời gian mà quan trọng hơn là được đánh giá từ góc độ giá trị của cái
mới đối với sự phát triển của văn học. Đặc biệt là trong bối cảnh hiện đại hóa văn học. Lý luận
văn học trước đây chủ yếu chỉ nói đến nhận thức, khái quát, cái chung, cái riêng, đến ý thức xã
hội mà chưa xét đến thế giới tinh thần, khách thể tinh thần của nghệ thuật. Trong khi đó, thời
điểm mà Hồi Thanh đưa ra quan niệm mới về văn học - thì lý luận văn học thế giới lại đang
chuyển biến mạnh mẽ bằng một tư duy văn học mới với nội dung chủ yếu là phá bỏ những
quan niệm cũ về văn học. Đó là quan niệm văn học có thiên hướng áp đặt đối với hoạt động
sáng tác. Lý luận văn học bước đầu chuyển sang một hình thái hiện đại hơn và yêu cầu văn học
phải được phát triển chủ yếu bằng quy luật bên trong - quy luật nghệ thuật tự thân. Theo đó,
tác phẩm văn học sẽ được sáng tác mang đậm nét cá tính của nghệ sĩ và tôn trọng những biểu

hiện nghệ thuật theo quy luật của cái đẹp và hình thức thể hiện. Vì thế, tính hiện đại trong văn
học lúc này là sự khẳng định tính độc lập của văn học, khẳng định văn học là khu vực thể hiện
và trình bày cái đẹp cũng như vai trò và sức mạnh của nó đối với nghệ thuật và cuộc sống con
người.
Hồi Thanh có lẽ là một trong những nhà lý luận văn học Việt Nam đi tiên phong trong
việc đổi mới quan niệm về văn học, và đã góp phần định hướng thành cơng cho q trình hiện
đại hố văn học nước nhà. Sự ra đời của thơ Mới, của tiểu thuyết Tự lực văn đoàn trong giai
đoạn nửa đầu thế kỉ XX nếu đánh giá dưới những quan điểm lý luận của Hồi Thanh sẽ cho thấy:
tính đặc thù của nghệ thuật là một trong những yếu tố quan trọng hàng đầu tạo dựng thành công
cho một tác phẩm văn học đích thực. Bởi đúng như Hồi Thanh đã từng khẳng định trong cuộc
bút chiến với Hải Triều, văn học không thể giống như một “thiên phóng sự” [5] mà nó là nghệ
thuật. Đã là nghệ thuật thì phải xét sự đặc sắc của nó từ góc độ nghệ thuật. Theo chúng tơi, Hồi
Thanh đã đúng khi cho rằng, Kép Tư Bền của Nguyễn Công Hoan hấp dẫn người đọc không phải
chỉ ở nội dung xã hội đã quá quen thuộc của nó mà quan trọng là ở tài viết văn của Nguyễn Cơng
Hoan – yếu tố đã tạo ra “bình mới” đầy độc đáo và hấp dẫn!
Mở đầu một quan niệm mới về văn học như vậy Hoài Thanh đã kiên trì bảo vệ nó
bằng hàng loạt những bài nghiên cứu, phê bình tiểu luận sau này, mà nổi bật và thành công
hơn cả là tác phẩm Văn chương và Hành động viết chung cùng Lưu Trọng Lư và Lê Tràng
Kiều. Qua các bài viết và cơng trình này, ơng đã trình bày một quan niệm về nghệ thuật của
mình một cách hệ thống và hiện đại. Khi Hoài Thanh cho rằng văn học nghệ thuật cần phải
được ý thức như một hình thái ý thức đặc thù, “văn chương muốn gì thì gì trước hết cũng phải là
văn chương đã” [5] chính là ơng u cầu địi cho văn chương quyền được độc lập và đề nghị coi
trọng hơn văn chương thẩm mỹ. Đồng thời coi trọng văn học trong một trạng thái độc lập, đặc
thù. Đặc biệt là được quyền tự do hoạt động theo quy luật của nghệ thuật và cái đẹp.
Độc lập cũng chính là sự khẳng định văn chương hồn tồn có thể phát triển dựa vào quy
luật nghệ thuật của chính nó. Vì vậy, cần phải tôn trọng sự tự do của nghệ thuật trong việc thúc
đẩy sự phát triển của văn học. Văn học khi đã có được sự tự ý thức thì sự vận động nội sinh đòi
hỏi cho quyền lợi này của văn học là một tất yếu. Hoài Thanh đã mạnh dạn để trở thành người
phát ngơn chính thức địi và bảo vệ quyền lợi này cho văn học. Văn học muốn hồn thành cơng
cuộc hiện đại khơng thể khơng thực hiện bằng việc đổi mới chính mình mà trước tiên là ý thức

mới về chính mình. u cầu đó còn đặt ra cho lý luận văn học với nguyên tắc tổng chỉ huy mới
2


Tạp chí Khoa học & Cơng nghệ - số 2(50)/năm 2009

Khoa học Xã hội Nhân văn

cho văn học là phải hướng vào những yếu tố của bản thân văn học để hình thành những hiểu biết
chính xác và những định hướng phù hợp cho tương lai của văn học.
“Văn chương là văn chương” - điều có ý nghĩa đặc biệt trong quan niệm văn học của
Hoài Thanh và đối với q trình hiện đại hóa văn học. Hiện đại hóa lý luận văn học chính
là qua tun ngơn này Hồi Thanh đã khẳng định về phẩm chất thẩm mỹ của văn học nghệ
thuật. Nếu như văn học trung đại là sự thể hiện quan niệm mối quan hệ: Đạo - Đời - Người,
yếu tố thẩm mỹ - cái đẹp trong văn học bị đẩy xuống hàng thứ yếu; Thì trong quan niệm
của Hoài Thanh cái đẹp trong văn chương là yếu tố quyết định sự thành bại của một tác
phẩm nghệ thuật. Bởi theo ông “Trong khi thưởng thức một tác phẩm của nghệ thuật, lẽ cố
nhiên phải chú ý đến cái đẹp trước khi chú ý đến những tính cách phụ, những hình thức
tạm thời của nó” [5]. Văn học theo quan niệm của Hồi Thanh khơng cịn là địa hạt thống
trị chủ yếu của “đạo” mà còn của tính thẩm mỹ, của cái đẹp nữa. Thơ Mới và tiểu thuyết Tự
lực văn đồn có thể nói, chính là những sự kiện văn học đầu tiên đánh dấu bước chuyển
mình của văn học Việt Nam theo hướng hiện đại và xuất phát từ chính nhu cầu đổi mới tự
thân của văn học, nhu cầu của sự thể hiện của bản thân nghệ thuật.
Có thể nói, “Phân biệt tính cách văn chương và tác dụng thẩm mỹ của văn học là một
ý tưởng lý luận quan trọng của Hoài Thanh trước 1945” [6]. Hoài Thanh đã trở thành một
trong những người có cơng đầu trong việc phát triển một nền văn học mà sự tơn trọng tính
thẩm mỹ, cái đẹp của hình thức nghệ thuật được đặt lên hàng đầu. “Cái đẹp tối thượng, chân
lý tuyệt đối ở Hoài Thanh và các tác giả khác của Văn chương và hành động là tính tự nhiên.
Tính tự nhiên cịn đồng nghĩa với là tự do, tự hiển lộ, là dồi dào, linh hoạt vơ bờ bến. Nó đối
lập với sự thúc bách của công việc sinh nhai hàng ngày, sự kiềm tỏa của luật pháp và dư

luận, đối lập với những khuôn sáo và cả những “khách sáo” trong biểu hiện. Tính nghệ thuật
đồng nghĩa với tính tự nhiên [11] là triết lý thẩm mỹ của Hoài Thanh và những người cùng
phái phê bình với ơng. Đây cũng là một trong những lý do để “Không nên đồng nhất quan
điểm của Hoài Thanh với quan điểm của phái nghệ thuật vị nghệ thuật là ông không tán
thành quan điểm của Theophile Gautier xem những cái gì vơ ích mới là đẹp” [6]. Với Hồi
Thanh, ơng ln khẳng định cái đẹp là có ích đối với con người và cuộc sống của con người.
Chính vì thế, việc đề cao văn chương thẩm mỹ của Hoài Thanh là hoàn toàn xác đáng và nội
dung của nó khơng hề đi ngược với mục đích, ý nghĩa và vai trò quan trọng của văn chương
nghệ thuật đối với đời sống con người.
“Khẳng định quan niệm sâu sắc của Hoài Thanh về đặc trưng văn chương nghệ thuật,
khơng có nghĩa là xóa bỏ những hạn chế, thậm chí là những sai lầm trong quan niệm văn học
của ông” [6]. Quan điểm của ông trong một chừng mực nào đó là phiến diện và hơi ảo tưởng khi
đặt vào tình hình thực tế của xã hội đương thời. Chính vì thế, văn chương ngồi tính nghệ thuật
thuần túy làm đặc trưng cơ bản còn là những giá trị xã hội quan trọng không thể thay thế. Ngay
cả trong ý nghĩa này, văn chương cũng mang một đặc trưng riêng khơng giống với bất cứ một
hình thái ý thức xã hội nào khác. Hồi Thanh vì q thiên vị cho yếu tố nghệ thuật và cái đẹp mà
lãng quên hay hạ thấp vai trò của yếu tố nhân sinh xã hội trong văn học.

3


Tạp chí Khoa học & Cơng nghệ - số 2(50)/năm 2009

Khoa học Xã hội Nhân văn

Tuy vậy, Hoài Thanh vẫn được đánh giá cao ở góc độ đóng góp cho cơng cuộc hiện đại
hóa văn học, hiện đại hóa lý luận văn học dân tộc những thập niên đầu thế kỉ XX - một thời điểm
nhạy cảm cho bất cứ một động thái văn hóa xã hội nào. Q trình hiện đại tồn diện văn học Việt
Nam, “Ngót nửa thế kỉ, có sứ mệnh dứt bỏ mơ hình trung đại để nhanh chóng chuyển sang kiểu
tư duy hiện đại, trên tất cả mọi phương diện của sáng tạo văn chương, học thuật” về cơ bản đã

hồn tất và thành cơng tốt đẹp. Trong đó, riêng về mặt nhận thức lý luận văn học, Hồi Thanh là
một gương mặt có những đóng góp mà theo chúng tơi là có ý nghĩa quan trọng để đưa văn học
Việt Nam, lý luận văn học Việt Nam phát triển theo hướng hiện đại, tiên tiến mà tính dân tộc vẫn
rất đậm đà 
Tóm tắt
Đưa vào lý luận văn học một tư duy mới mẻ, phá bỏ lối định nghĩa theo kiểu thiên kiến
những vấn đề thuộc về lý thuyết của văn học, Hoài Thanh đã trình bày những vấn đề mang tính
chất lý luận của mình một cách có hệ thống. Từ vấn đề đặc trưng, đặc thù của văn học, đến quan
niệm thẩm mỹ, quan niệm về nhà văn, đặc biệt là việc Hồi Thanh đã đưa ra một lý thuyết cho
phê bình văn học - một thể loại mới được hình thành nhưng đã có những đóng góp rất xuất sắc
với nhiều tác giả thuộc các trường phái nghệ thuật khác nhau, bồi đắp thêm cho công chúng độc
giả những hứng thú thẩm mỹ văn học.
Summary
Adding to literature theory and critics a new way of thinking and eliminating prejudiced
definition of concepts in literature theory, Hoai Thanh presented his critical issues in a
systematic way. From literature specification to viewpoints of artistic literature and writers,
especially, Hoai Thanh put forward a theory for literature critics, a newly developed subject
which, however, made great contribution for other artists in different areas. All these
developments provided audience with artistic literature interest.
Tài liệu tham khảo
[1]. Trịnh Bá Đĩnh (2004), “Các hình thái tư duy phê bình đầu thế kỉ XX”, Nghiên cứu văn học,
số 2.
[2]. Ngô Văn Giá (1996), “Những vấn đề lý luận văn học Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945”, Luận
án Phó Tiến sĩ Ngữ văn.
[3]. Trần Hạnh Mai (1999), “Sự nghiệp phê bình văn học của Hoài Thanh”, Luận án tiến sĩ Ngữ
văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
[4]. Mã Giang Lân (chủ biên)(2000), Quá trình hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX đến
1945, Nhà xuất bản Văn hóa thơng tin, Hà Nội.
[5]. Từ Sơn (sưu tầm và biên soạn) (1999), Hoài Thanh toàn tập - Tập 1, Nhà xuất bản Văn học,
Hà Nội, trang: 37, 35, 209, 208, 209, 209.

[6]. Trần Đình Sử (2004), “Hồi Thanh trước 1945 – Từ nhà lý luận đến phê bình văn học”,
Nghiên cứu văn học, số 2.

4


Tạp chí Khoa học & Cơng nghệ - số 2(50)/năm 2009

Khoa học Xã hội Nhân văn

[7].Trần Thị Việt Trung (2002), Lịch sử phê bình văn học Việt Nam (giai đoạn từ đầu thế kỉ XX
đến năm 1945), Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.
[8]. MB Khravchenko (2002), (Sách dịch - Trần Đình Sử tuyển chọn và biên soạn), Những vấn đề lý
luận và phương pháp luận nghiên cứu văn học, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia, Hà Nội, trang:
251,220.

5