phan tich kien truc Phat giao

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

Với hội họa là đường nét, màu sắc…Điêu khắc là hình khối….thì trong nghệ thuật khơng thể
không kể đến Nghệ thuật Kiến trúc. Và ấn tượng với tôi trong cả cuộc đời này là năm nay 2010
kỷ niệm ngàn năm Thăng Long Hà Nội. Đây là cợ hội mà tơi được tận mắt ngắm nhìn các tác
phẩm nghệ thuật, đặt biệt là các cơng trình kiến trúc Phật giáo thời Lý, phong phú cả về số
lượng và kiểu thức phải là Chùa.

Loại hình kiến trúc này ở một số nơi cịn để lại nền móng ít bị xáo trộn như các Chùa Phật
Tích, Chùa Vĩnh Phú, Chùa Giạm ở Hà Bắc, Chùa Hương Lãng ở Hải Hưng, Chùa Hà Tấm ở Hà
Nội...hoặc sửa chữa thu nhỏ như Chùa một cột ở Hà Nội; có nơi dấu vết ban đầu chỉ còn lại bệ
Tượng Phật ở trong những kiến trúc làm mới hồn tồn như các Chùa Chị (Hà Bắc), Chùa
Thầy, Chùa Hồng Xá (Hà Sơn Bình ), Chùa Sùng Nghiêm Diêu Thánh (Thanh Hóa)...Một số
Chùa được văn bia đương thời tả lại khá đầy đủ. Dựa vào tài liệu thực địa và thư lịch, có thể
chia Chùa thời Lý thành bốn loại trên cơ sở có sự khác nhau về bố cục.

Trước hết là kiểu Chùa được dựng trên một cây cột trụ, phát triển về chiều cao theo kiểu kiến
trúc Tháp. Từ trước thời Lý, ở Kinh đơ Hoa Lư có Chùa Nhất Trụ còn để lại một cột đá cao, to
trong vườn trước cửa Chùa có lẽ là cột Kinh Phật truyền thuyết địa phương muốn coi đó là cây
cột đỡ tồ Chùa ở trên, khi Kinh đơ chuyển ra Thăng Long, nhà Lý đã cho dựng Kinh đô mới
một ngôi Chùa Một Cột phỏng theo Chùa Nhất Trụ.

Trong số những kiến trúc thời Lý, sử cũ và văn bia có nhắc đến một vài kiến trúc chỉ có một
cột. Đó là “lầu chng một cột, sáu cạnh hình hao sen” trong cụm kiển trúc các điện Linh
Quang và Sùng Nghiêm; Là Chùa Linh Xứng có bộ phận “trang nghiêm chính giữa thì thờ
tượng ngũ trí Như Lai sắc vàng rực rỡ, ngồi trên toà sen trồi trên mặt nước”; Là Chùa Diên
Hựu với tên nôm là Chùa Một Cột đã dựng lại thu nhỏ ở Hà Nội được nhiều sử cũ, đặc biệt là
bia Chùa Đọi khắc năm 1121 tả lại khá kỹ. Theo sử cũ ghi lại, năm 1049 vua Lý Thái Tông
chiêm bao thấy Phật Quan Âm ngồi trên tòa sen, dắt vua lên tồ. Các bầy tơi cho đó là điềm
chẳng lành, nhà sư Thiền Tuệ khuyên vua dựng Chùa như trong giấc mơ. Vua bèn cho xây
Chùa, dựng cột đá ở giữa ao, trên đầu cột làm tòa sen của Phật, các nhà Sư sẽ niệm chung
quanh tụng Kinh cầu cho vua sống lâu, vì thế đặt tên là Chùa Diên Hựu với ý kéo dài sự sống.
Chùa Diên Hựu năm 1100 được sửa chữa lần đầu, việc tu sửa quy mô làm “đẹp hơn cũ” là vào

năm 1105: vét hồ Liên Hoa Đài, gọi là hồ Linh Chiểu, ngồi hồ có hành lang chạm vẽ chạy
vịng quanh, ngồi hành lang lại đào hồ Bích Trì, đều bắc cầu để đi qua, trước sân Chùa xây
hai bảo Tháp sứ trắng.

Bia Chùa Đọi tả Chùa Diên Hựu khơng tách bóc ra từng đợt tu sửa, nhưng lại cho biết thêm
một số chi tiết: Chùa Diên Hựu thuộc vườn Tây cấm, được “dựng theo dấu vết của chế dộ cũ,
lại y theo mưu mới của nhà vua”, quanh đỉnh cột chạm bông sen nghìn cánh, trên hoa sen tồ
điện màu xanh trong điện có pho tượng vàng...

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

Chùa Diên Hựu từ tên Chùa cho đến các nghi lễ tiến hành ở đây đều gắn với vua nhà Lý, lại ở
trong vườn cấm phía Tây, trở thành Chùa riêng của Hồng gia. Buổi khởi dựng, Chùa cịn đơn
giản nhưng đã là hình ảnh bơng sen kiến trúc khổng lồ nở trên mặt nước. Đấy là sáng tạo của
các nhà kiến trúc giữa thế kỷ XI; đi lên từ truyền thống “theo dấu tích xưa”, nhưng đã “đổi
mới” theo tinh thần giấc mơ của vua Lý Thái Tông về một bông hoa sen.

Đi lên từ truyền thống, Chùa Diên Hựu là sự phát triển kiến trúc cổ truyền mà gần đây còn lưu
lại ở những cây hương thờ đặt trên đầu một cái cọc chôn trên mặt đất hoặc xây trên cột gạch.
Tài liệu dân tộc học và khảo cổ học cũng xác nhận truyền thống ấy: người nguyên thủy gác
cành lên cây làm nhà ở, sau tiến tới “kiến trúc Đông Sơn” với loại nhà sàn mái trịn dựng trên
một cột có gá vào tường ỏ hai bên được khắc trên trống đồng Ngọc Lũ và trống đồng Hồng
Hạ, lại cịn được ghi trong dân gian bằng chuyện nữ thần nghề mộ dạy Lỗ Ban dựng nhà. Lối
kiến trúc trên một cột trụ như thế, cả ở Trung Quốc cũng có, nhà bác học Lê Q Đơn dẫn
sách nói về cái Đài Lớn ở Giang Lăng chỉ có một trụ, tất cả các xà đều cắm vào trụ ấy, và cái
qn ở La Cơng Châu thật to mà chỉ có một cột. Nhưng Chùa Diên Hựu không chỉ là lối kiến
trúc một cột bình thường, mà các nghệ sĩ kiến trúc thời Lý đã sáng tạo thành bông sen nghệ
thuật khổng lồ, đảm bảo độ kết cấu chính xác vững vàng mà lại thanh tao duyên dáng, có cả
nội dung triết lý Phật giáo và nội dung thẩm mỹ thanh khiết.

Loại Chùa thứ hai cũng rất gắn bó với các vua thời Lý ở rải rác các địa phương xa, vừa là nơi
thờ Phật để cầu chúc cho Hoàng gia, vừa là hành cung để vua nghỉ lại mỗi khi du ngoạn quanh

vùng ấy. Loại Chùa này ngồi những cơng trình kiến trúc mà ở đó nổi trội lên là cây Tháp như
ở Tường Long (Hải Phòng), Chương Sơn và Chùa Đọi (Hà Nam Ninh), còn phải nhắc đến một
số Chùa nữa tiêu biểu là Chùa Phật Tích và Chùa Giạm đã từng được các vua nhà Lý ghe thăm
viết đại tự để lại hoặc ban cho tên Chùa. Hai ngôi Chùa này đều thuộc vùng q hương nhà Lý,
ở phía Bắc sơng Đuống, khơng xa sơng là bao, có thể đến Chùa bằng cả đường bộ, và càng
thuận tiện đối với các cuộc du hành của vua bằng đường thủy. Cả hai Chùa đều ở sườn núi,
dựa vào thế núi mà trườn lên theo các cấp bậc nền, có 3 (Chùa Phật Tích) hoặc 4 (Chùa Giạm)
tầng nền, với chiều rộng của bề mặt cao hơn 60m và chạy sâu vào hơn 100m. Các tầng trên
nền được kè giữ khỏi xô đất xuống bằng những dãy tường đá 2 hoặc 3 lớp xây bậc cấp và hơi
ngả vào rất vững chắc. Trên bề mặt rộng mênh mông ấy, ngồi những cây Tháp, cịn có rất
nhiều kiến trúc vật khác bề thế và nguy nga.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

Còn Chùa Giạm xây trong 8 năm (1086-1094) mới xong, được triều đình đầu tư đặc biệt, đã
có quy mơ lớn mà sang thế kỷ 13 được vua Trần Nhân Tông tả vẻ đẹp đúng là: “Bức tranh
kiến trúc 12 lớp, mắt thấy thiên nhiên rộng vạn lần”, còn dân gian địa phương ghi nhận bằng
mốc thời điểm cả thơn Mơn Tự (cửa Chùa) tham gia đóng cửa từ chiều cho đến khi đóng xong
các cửa thì vừa lúc trăng mọc: “Mười tám đóng xong cửa Chùa Giạm.” Ngày nay nhà cửa Chùa
Giạm khơng cịn, nhưng chỉ riêng hệ thống bậc cửa lên các tầng nền đã là cả một sự đồ sộ,
trong đó các bậc cửa vào tầng nền thứ nhất đã cao và rộng đều 16m. Và ở tầng nền thứ hai,
phía bên trái có khu đất hình trịn cao chừng một mét với đường kính chừng 4m50, xung
quanh được kè đá chạm “hình sóng” to sâu, đối lại phía bên phải có khu đất hình vng cao
gần 2m, cạnh dài 7m, cũng kè đá chạm “hình sóng” sâu to: Hai khu đất hình trịn vng ở hai
bên cửa chính, tạo sự cân đối mà không lặp lại là “quy” và “củ” với những yếu tố cấu thành
chặt chẽ biểu hiện những mẫu mực trong cuộc sống và cả trong thẩm mỹ người xưa, lại là
biểu hiện của tư duy Việt cổ và vũ trụ có trời trịn đất vng, có sự hồ hợp âm với dương. Ý
nghĩa này cịn được thấy ngay trên khu đất hình trịn có một cột đá cao chừng 5m gồm một
khối hình trụ (đường kính 1m30) chồng lên một khối hộp (cạnh ngang một 1m4 và 1m6). Sự
hoà hợp đó biểu hiện của sự ý thức cầu phúc và cả sự trường tồn.

Cũng như các Tháp Tường Long, Chương Sơn và Đọi, Chùa Phật Tích và Chùa Giạm cịn để lại

nhiều hình rồng chạm rất kỹ trên đá và cả trên mảnh đất nung vỡ nữa. Phải chăng ở đây
những hình rồng này là dấu hiệu khẳng định tính hành cung của những di tích Phật giáo này.
Chùa Linh Xứng trên Ngưỡng Sơn (Thanh Hóa), phía trước cây Tháp chín tầng cũng có cả một
tịa Chùa lộng lẫy theo bia dựng ngày khánh thành Chùa tháng 3 năm Bính Ngọ (1126) thì:
“Chùa Phật Tích thênh thang ở giữa, phòng chạy rộng rải hai bên, trang nghiêm chính giữa thì
tượng Ngũ Trí Như Lai sắc vàng rực rỡ ngồi trên toà sen trồi lên mặt nước. Quanh tường thêu
vẽ dung nghi đẹp đẽ của cực quả mười phương với mọi hình tướng biến hố mn hình vạn
trạng khơng thể kể hết Chùa thờ Phật nhưng cũng cầu chúc nhà vua. Chính bia Chùa đã đề
cao vương quyền: “Ơi, sinh thành và ni nấng ta có ai bằng vua và cha, cho nên phải kính
trọng; dắt dẫn và che chở cho ta, cịn gì hơn là phúc huệ, cho nên phải tin theo. đem phúc to
này, chút vật lớn ấy. Nghiệp trời dằng dặc dài lâu, vận nước đời đời thịnh vượng.”

Loại Chùa thứ ba cả trên thực địa và thư tịch đều khơng tìm thấy dấu tích của Tháp, quy mơ
có nhỏ hơn các Chùa Tháp đồng thời là hành cung ở Phật Tích và Giạm, nhưng vẫn cịn khá lớn
và được nhà nước chú ý, có khi xây trên lưng chừng núi chỉ có một lớp nền như Chùa Vĩnh
Phúc dựng năm 1100 và Chùa Tĩnh Lự khánh thành năm 1119 đều thuộc Hà Bắc, có khi xây
giữa vùng đồng ruộng như Chùa Bà Tấm (còn có tên chữ là Sùng Phúc Tự hay Linh Nhân Tư
Phúc Tự) dựng năm 1115 thuộc Hà Nội, và Chùa Hương Lãng (có tên tắt là Chùa Lạng, tên chữ
là Viên Giác hay Thạch Quang Tự) dựng cùng khoảng thời gian với Chùa Bà Tấm thuộc Hải
Hưng...

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

hướng Bắc Nam là 345m và chiều ngang hướng Đông Tây là 115m. “Nội tự” bao gồm cả
ruộng, gò bãi, hồ ao và trung tâm khu vực Chùa: Phía trước có sơng lạch chảy sát tam quan,
rất thuận tiện cho du khách thăm Chùa lễ Phật; khu đất tam quan này còn rộng ngang 15m và
sâu vào 7m5, sau đó đi sâu vào 84m nữa sẽ tới sát nền thượng điện có tượng đá to sư tử đội
tồ sen. Qua khu tam quan có thành bậc đi xuống ao Chùa với hai gò đất xưa là nền của kiến
trúc, cao từ 5m đến 7m và rộng chừng 400m vng phía sau sân là khu vực điện thờ với nền
thượng điện cao trên 2m được đánh dấu bởi tượng sư tử đội tòa sen khổng lồ. Cả khu Chùa
phát triển theo chiều dài, càng đi vào sâu càng gần nơi thờ Phật, hai bên đường đi có vật đăng
đối. Cuối đường là khu điện thờ gần vng phía trước hơn cao 23m và dọc bên hơn 20m, trong

đó lại thu vào các khu đất lồng nhau cũng gần vuông chừng 18m*8m và 10*8m, khu trong
nhỏ hơn nhưng cao hơn khu ngoài, bốn mặt đều có cửa mở về bốn hướng. Chỉ xét riêng khu
vực điện thờ Chùa Hương Lãng, phần nào có quan hệ mặt bằng của kiến trúc Tháp; nền gần
vuông, bốn mặt trổ cửa cao dần theo ba lớp nền thu vào. Như vậy cả Chùa Hương Lãng trải ra
như một tu viện, trong đó phần điện thờ Phật lại chịu ảnh hưởng bố cục của Tháp thờ để các
Phật tử đi xung quanh làm lễ Phật ngự ở trên toà sen do Sư tử đội ở giữa thượng điện.

Trong loại Chùa thứ ba này có kể thêm Chùa Sùng Nghiêm Diên Khánh ở Thanh Hoá, trong sự
tu sửa thu hẹp ở thời sau, rải rác còn vài vết tích cũ, đặc biệt là ba bệ tượng Phật và tấm bia
dựng năm 1118. Theo văn bia dựng ngay sau khi làm xong Chùa, thì cơng trình này làm
khoảng 1116 đến 1118, chẳng những có quy mơ to lớn mà cịn tráng lệ: “Rường nhà cong
cong như cầu vồng sau mưa quạnh quẽ nhô ra, ngói uyên ương phơi dưới gió như sập sè mái
lượn, ngói nhà uốn như trĩ đang xoè cánh, đầu chạm trổ như phượng múa lại chầu. Mái cong
lấp ánh dưới mặt trời, hiên lượn quanh co trước gió, tường vách xung quanh một cõi bụi không
lầm, hành lang bao bọc. Bên hữu có vườn thơm, khóm lan mềm mại điểm nóc. Bên tả có ao
mát, mặt nước hoa sen tốt tươi... lại sắm đủ chiếu giường để cho khách trọ nghỉ chân, lại xây
đủ bếp núc để cung cấp cho người thiền định, Chùa chiền ngăn nắp tượng Phật trang nghiêm.
Năm 1088, nhà Lý phân chia các Chùa trong nước làm 3 hạng là đại, trung và tiểu danh lam,
căn cứ điền nô và khố vật của nhà Chùa. Chúng tơi chưa có đủ tài liệu về hai cơ sở trên, song
xét về quy mơ kiến trúc, những Chùa thuộc loại ba trên, có thể xếp vào hạng đại danh lam.
Trong số hàng ngàn Chùa dựng dưới thời Lý, ngoài một số Chùa lớn được sử sách nhắc đến,
chắc hẳn còn nhiều Chùa nhỏ ở lẫn trong các thơn xóm hoặc núi rừng ít được người đời lui tới.
Những Chùa nhỏ và khuất nẻo ấy, có thể thuộc hạng tiểu danh lam, do nhỏ mà văn bia ít hoặc
khơng nói tới, dấu vết còn lại rất hãn hữu. Những Chùa loại này lúc đầu có nhiều Chùa chỉ là
cái am nhỏ làm nơi tu dưỡng của một nhà sư. Chùa Linh Xứng trên núi Ngưỡng Sơn trước khi
được Thái uý Lý Thường Kiệt mở mang khang trang, như bia Chùa xác nhận: “trước đây có
một ẩn sĩ riêng xây Am trong ấy và đi duyên hoá mọi phương, tuy đã mở mang nhưng tịnh
giới chưa được nghiêm ngặt”. Ngay cả Chùa Sùng Nghiêm Diêu Thánh, trước khi được Chu
Cơng mở mang lớn, theo bia Chùa thì nơi đây vốn: “có di tích ngơi Chùa cổ, nền cũ mà gạch
ngói vẫn cịn, nhà cửa thì cỏ gai đã mọc.”

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

Gần Chùa Thầy có động Hồng xá mà ở phía sau cửa động, trong một ngách đá cũng là chỗ tu
luyện cửa một nhà sư, ở trước chân núi ngay trước cửa hang vẫn còn một bệ tượng Phật ghi rõ
dựng năm Hội Phong thứ 8 tức 1099. Đấy là một bệ nhỏ, tương tự bệ Chùa Thầy.

Cũng loại tiểu danh lam này, ở xã Thái Sơn huyện Hiệp Hồ (Hà Bắc) cịn có dấu vết của một
ngơi Chùa thời Lý, ngồi một ít chân tảng, ở thượng điện còn cả bệ đá dành riêng cho tượng
Phật, cả kích thước và hình khối như bệ tượng Chùa Hoàng Xá và Chùa Thầy.

Chùa Bảo Ninh Sùng Phước ở Tuyên Quang theo văn bia còn lại ở Chùa, do thái thú Hà Hưng
Tông cho dựng vào năm 1107, ở mãi miền rừng núi hẻo lánh, tuy được văn bia ca ngợi nhưng
đẹp trong khuôn khổ gọn nhỏ: “Xà uốn cong ngỡ cầu vồng bắt nhịp, mái hiên xèo cánh như
chim chóc tung bay. Nhà trắng bao quanh... Tượng vàng đặt giữa... Trầm hương nghi ngút bốc
tới trời mây, chim khách nhịp nhàng vang lừng hang động.”

Bằng cứ vào thư tịch cũ, nhất là những dấu tích kiến trúc hiện cịn, kiến trúc thời Lý có giá trị
nghệ thuật gồm cả những kiến trúc dành riêng cho triều đình và kiến trúc Tơn giáo, trong đó
nổi trội lên là kiến trúc Chùa Tháp.

Nhà Lý trong hoài bão xây dựng một quốc gia độc lập quy mô không kém các nước xung
quanh; và trong xu hướng đi lên, rất chú ý xây dựng một nền văn hoá nghệ thuật dân tộc. Bộ
mặt trước hết của nó là kinh thành Thăng Long mà sử cũ nhắc đến nhiều cung điện, hành
lang, sân rồng, vườn thượng uyển, phủ đệ và cả văn miếu... nhưng khơng cho biết cụ thể kích
thước, quy mơ, thường là nhà một tầng, đơi khi có lầu gác. Tài liệu nước ngồi có nói tới cung
điện bốn tầng. Trong khi đó, văn bia đương thời, nhất là giả sử, lại cho biết khá tường tận quy
mô to lớn, bề thế, nguy nga của Chùa Tháp được xây nhan nhản khắp nơi. Sử gia Lê Văn Hưu
phê phán nhà Lý “làm Chùa thờ Phật lộng lẫy hơn cung điện của vua.”

Lăng mộ các vua nhà Lý được táng ở quê hương Cổ Pháp (nay là xã Đình Bảng, Hà Bắc), thuộc
khu đất có tên là “Rừng Báng” nhưng do không được quy hoạch và định vị rõ ràng, nên ngày

nay khơng cịn thấy dấu vết gì. Đọc lại di chúc của vua Lý Nhân Tơng (mất năm 1127), ta thấy
đầy tính khiêm nhường: “Trẫm nghe phàm giống sinh vật không giống nào là không chết. Chết
là số lớn của trời đất, lẽ vật đều thế. Thế mà người đời khơng ai khơng thích sống mà ghét
chết. Chôn cất cho hậu để mất sinh nghiệp, trọng để tang đến tổn hại tính mệnh, trẫm khơng
cho là phải. Ta đã ít đức, khơng lấy gì làm cho trăm họ được yên, đến khi chết để cho nhân
dân mình mặc sơ gai, sớm tối khóc lóc, giảm ăn uống, tuyệt cúng tế, làm cho lỗi lại nặng
thêm, thiên hạ sẽ bảo ta là người thế nào?... Việc tang ma chỉ sau ba ngày bỏ áo trở nên thơi
thương khóc, việc chơn cất chỉ kiệm ước, không xây lăng mộ riêng, nên chôn ngay cạnh tiên
đế.” Ý nghĩa chiếu cố đến nhân dân như vậy của một ông vua trong lúc giai cấp thống trị đang
hưng khởi, chẳng những đã tạo nên sức mạnh cho nhà nước, cịn giải thích tinh thần xả thân
của nhà Phật đã thấm sâu vào người ở ngôi vị tối cao. Các vua Lý đều sùng đạo Phật, khi sống
ở những cung điện không cao to quá mức, thì lúc sắp chết chẳng nghĩ tới việc xây dựng lăng
mộ tốn kém làm gì!

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

và dòng họ bền thịnh, nhưng cơ bản là thuộc tập thể, ở đấy cá nhân vua hòa trong ý muốn
quần chúng, tất cả cùng hướng theo tinh thần từ bi, nhân ái của Phật giáo.

Kiến trúc Chùa Tháp thời Lý to lớn, lại được xây ở những vị trí ngoạn mục, gắn với thiên nhiên
tạo thành cả một phong cảnh kiến trúc hồn chỉnh có núi, có sơng, có cây cối, có nhà cửa...
Những nơi núi cao thì Chùa chỉ xây ở lưng chừng (như các Chùa Phật Tích, Vĩnh Phú, Giạm...);
những nơi núi thấp thì có thể xây ở trên đỉnh (như các Chùa Tháp Chương Sơn, Đồ Sơn,
Đọi...); những nơi khơng có núi thì xây trên gị bãi (như các Chùa Bà Tấm, Hương Lãng...) tuy
không ở sát nhà dân nhưng vẫn gắn với làng mạc và làm chỗ sinh hoạt của cả cộng đồng
thuộc một vùng rộng. Nó thanh tịnh và ấm cúng. Lợi dụng địa thế cao của núi đồi hay gị bãi,
Chùa Tháp lại thường gần sơng, nếu xa sơng thì đào ngịi từ sơng dẫn đến cửa Chùa, tiện cho
giao thông, nhất là cuộc trẩy hội của triều đình. Cảnh đẹp sơn thủy hữu tình đã được các nghệ
sĩ xây dựng thời Lý khám phá triệt để lợi dụng để tôn cái đẹp của kiến trúc lên vị trí xứng
đáng, đáp ứng yêu cầu của Phật giáo về tư tưởng từ bi nhân ái và khuyến thiện, trừng ác.
Trong rất nhiều Chùa thời Lý, kiến trúc trung tâm là Tháp cao vòi vọi như cây Thánh giá nối
đất với trời, vừa hoà hợp âm dương, vừa dâng truyền ý nguyện của Phật tử với đức Phật ngự

trị ở không trung. Tháp thời Lý chưa phải là mộ sư, mà là đền thờ Phật thường dựng ở giữa
hoặc trước Chùa, được phủ hoa văn khắp mặt ngoài để như từ đất mọc lên. Cửa lên Tháp có
những bậc cấp với thành bậc ở hai bên, như Tháp Chương Sơn có thành bậc chạm nhiều lớp
sóng và trên đó là hành vũ nữ múa dâng hoa. Hai bên cửa Tháp thường có tượng Kim Cương
canh. Từ thế giới trần tục, Phật tử bước qua cửa Tháp là đến với thế giới của Phật, gột rửa
những dơ bẩn để đạt đến độ thanh khiết và trường tồn.

Chùa thời Lý qua dấu tích để lại là chân tảng đá kẻ cột gỗ và các ngơi ống chạm hoa lá, ngói
bò chạm rồng và phượng đã bày ra một thiên nhiên nghệ thuật được chọn lọc, vui và lạc quan
trong tình nhân ái: mỗi cây cột dựng trên một bơng sen đá, quanh bơng sen lại có tới 4 dàn
nhạc lớn đang biểu diễn, toàn thể như một vũ hội. Cả bộ mái đỏ tươi từ diềm đến nóc cũng lại
đầy hoa và rồng, phượng là những hình trang trí quen thuộc và độc đáo.

Những hình dáng kiến trúc đẹp còn để lại bằng chứng ở tư liệu khảo cổ ấy, còn được khẳng
định và bổ sung thêm phong phú ở thư tịch. Bên cạnh kiểu kiến trúc bơng sen của Chùa Một
Cột, cịn có các cung tứ giác và điện bát giác mà bộ mái thì đều vênh cong như trĩ xoè cánh,
và được lợp ngói thành nhiều lớp tựa vẫy rồng. Một số kiến trúc nhiều tầng như ở Chùa Phật
Tích và ở cung vua cịn được sơn vẽ các hình tiên nữ, rồng, phượng và tinh tú; để thích nghi
với khí hậu nhiệt đới nóng gắt các kiến trúc ấy ln có khơng gian đệm mang tính chuyển tiếp
là hàng hiên bao quanh.

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

Trong Chùa điện thờ Phật là kiến trúc chính, ở một số Chùa, Tháp đồng thời là đền thờ Phật thì
Tháp là kiến trúc chính. Ở giữa một cột, tất cả đều quy tụ quanh tồ Chùa mang hình bơng
sen nở trên trụ đá. Ở Chùa Linh Xứng thì: “Chùa Phật thênh thang ở giữa, phòng chạy rộng rãi
hai bên.” Ở Chùa Đọi thì cây Tháp quý Sùng thiện Diệu Linh là điểm tụ hội những kiến trúc
phụ khác. Các Tháp Đồ Sơn, Tháp Phật Tích, Tháp Chương Sơn cũng đều thế cả. Trong các
Tháp này đều có một pho tượng và các hoạt động lễ hội Tôn giáo đều tiến hành ở trong hoặc
xung quanh Tháp. Trong lối bố cục mặt bằng lấy Phật điện làm điểm quy tụ, Phật điện là điện
thờ hay Tháp thờ đều có bình diện vng. Đó là sự gặp gỡ của yêu cầu thẩm mỹ truyền thống
Việt Nam với kiến trúc Phật giáo ở Ấn Độ đã được quy định rõ ràng. Đã trên cơ sở mặt bằng

hình vng, mỗi mặt thuộc về một hướng và có cửa mở, phù hợp với vũ trụ quan đương thời.
Một số Chùa xây trên gị bãi hay lưng chừng núi, có địa thế rộng, như các Chùa Bà Tấm,
Hương Lãng, Phật Tích, Giạm...lại sắp xếp mặt bằng thành các nếp nền từ ngoài vào trong,
càng đi sâu vào càng lên lớp nền cao hơn và càng gần Phật điện. Phật tử vào đến Phật điện,
tiếp xúc với tượng Phật có cảm tưởng như mình được tiếp cận với đấng giác ngộ.

Trong cả hai lối mặt bằng trên, phía cửa đón các Phật tử vào Chùa đều thuộc hướng Nam. Đó
là hướng lý tưởng của xứ sở nhiệt đới gió mùa, tránh rét mùa Đơng và tránh nóng mùa Hè, lại
phù hợp với quan niệm cho nước ta là “Nam Giao thuộc cõi ly minh”, nó có màu đỏ của cửa,
của cuộc sống độc lập. Và từ cửa đi vào điện Phật cũng tức là phía Nam lên phía Bắc trong cả
cụm kiến trúc hình thành một đường trục dọc để từng kiến trúc cụ thể ở hai nửa phải và trái
luôn đăng đối nhau, tạo sự trang nghiêm và tập trung tình cảm nghĩ về phía trước có điện thờ
Phật mà mọi người cịn được nhích gần. Lối kết cấu kiến trúc Chùa Tháp như thế đã làm rõ chủ
đề của kiến trúc Tôn giáo, nâng chủ đề lên.

Chùa thời Lý và kiến trúc Phật giáo sớm nhất còn dấu vết trên mặt đất và trong thư tịch. Nó
khẳng định một giá trị nghệ thuật dân tộc đặc sắc của Việt Nam và cũng là của thời đại, xứng
đáng mở đầu cho nền văn minh Đại Việt, là bằng cứ lao động sáng tạo của dân tộc có trình độ
thẩm mỹ cao.

</div>

<!--links-->