Truyền thuyết về nữ thần và thánh mẫu ở Hà Nam

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (484.61 KB, 16 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

********

TRẦN THỊ BỔNG

TRUYỀN THUYẾT VỀ NỮ THẦN VÀ THÁNH MẪU

Ở HÀ NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Văn học Dân gian

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

********

TRẦN THỊ BỔNG

TRUYỀN THUYẾT VỀ NỮ THẦN VÀ THÁNH MẪU

Ở HÀ NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Văn học Dân gian
Mã số: 60 22 01 25

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thị Nguyệt

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tơi dƣới sự hƣớng dẫn
khoa học của PGS.TS Nguyễn Thị Nguyệt. Những nhận xét, đánh giá của các tác giả
khác mà tôi sử dụng trong luận văn đều đƣợc trích dẫn rõ ràng cụ thể.

Nếu phát hiện có bất kì sự gian lận nào, tơi xin hồn toàn chịu trách nhiệm.

Hà Nội, ngày 15 tháng 11 năm 2015
Học viên

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Thị
Nguyệt, giảng viên khoa Việt Nam học, trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân
văn, ngƣời đã hƣớng dẫn tơi tận tình, tâm huyết trong q trình tôi thực hiện luận văn.
Sự chỉ dẫn của thầy đã mang lại cho tôi hệ thống phƣơng pháp, kiến thức cũng nhƣ kỹ
năng hết sức quý báu để tơi có thể hồn thiện đề tài một cách tốt nhất.

Đồng thời, tôi xin chân thành cảm ơn thầy cô trong khoa Văn học, trƣờng Đại
học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tạo điều kiện thuận lợi nhất để chúng tôi hồn
thành khóa học.

Cuối cùng tơi xin chân thành cảm ơn những ngƣời thân, gia đình và bạn bè –

những ngƣời đã hỗ trợ, tạo điều kiện để tơi có thể học tập đạt kết quả tốt và hoàn thiện
luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Hà Nội, ngày 15 tháng 11 năm 2015
Học viên

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

MỤC LỤC

Trang
MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài 5

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 7

2.1.Về văn bản 7

2.2. Về nghiên cứu 11

3. Mục đích nghiên cứu 14

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 14

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu 14

4.2. Phạm vi nghiên cứu 14

5. Phƣơng pháp nghiên cứu 14

6. Đóng góp của luận văn 14

7. Kết cấu của luận văn 15

Chƣơng 1. TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI 16

1.1.Không gian văn hóa Hà Nam 16

1.1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên 16

1.1.2. Đặc điểm lịch sử - xã hội 17

1.2.Văn học dân gian Hà Nam 19

1.3.Tín ngƣỡng thờ Mẫu 22

1.3.1. Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam 22

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

1.4. Khảo sát và phân loại truyền thuyết về Nữ thần, Thánh 28

Mẫu ở Hà Nam
1.4.1. Khái niệm truyền thuyết, đặc điểm và phân loại thể loại 28

truyền thuyết 
1.4.2. Truyền thuyết dân gian Hà Nam 33

1.4.2.1. Truyền thuyết dân gian Hà Nam nói chung 33

1.4.2.2. Truyền thuyết dân gian Hà Nam về Nữ thần, Thánh Mẫu 34

1.4.3.Khảo sát và phân loại truyền thuyết về Nữ thần, Thánh 35

Mẫu ở Hà Nam
1.4.3.1. Cơ sở phân loại 35

1.4.3.2. Truyền thuyết Hà Nam về Nữ thần, Thánh Mẫu là những 36

anh hùng chống giặc ngoại xâm 
1.4.3.3. Truyền thuyết Hà Nam về Nữ thần, Thánh Mẫu là những 37

tổ nghề 
1.4.3.4. Truyền thuyết Hà Nam về Nữ thần, Thánh Mẫu là những 38

anh hùng liệt nữ khác (những người mở mang bờ cõi….) 
1.4.3.5. Truyền thuyết Hà Nam về Mẫu thần, Thánh Mẫu nổi bật 41

vai trò của một bậc Mẫu cao cả 
Tiểu kết chƣơng 1 42

Chƣơng 2. KIỂU TRUYỆN VÀ MỘT SỐ MOTIF CƠ BẢN TRONG 44

</div>
(7)<div class='page_container' data-page=7>

ở Hà Nam

2.1.1. Mở đầu: xuất thân và miêu tả về nhân vật 46

2.1.2. Hành trạng của nhân vật 50

2.1.3. Kết thúc: Hiển linh phong thánh 52

2.2. Phân tích một số motif cơ bản trong kiểu truyện về Nữ thần, 55

Thánh Mẫu ở Hà Nam 
2.2.1 Motif sinh nở thần kì 56

2.2.1.1. Motif nằm mộng sinh con 57

2.2.1.2 Motif thời gian mang thai khác thường 59

2.2.1.3. Motif người mẹ đẻ bọc con 60

2.2.2 Motif chiến cơng thần kì 61

2.2.3 Motif hóa thân thần kì 64

2.2.4 Motif hiển linh âm phù 70

Tiểu kết chƣơng 2 73

Chƣơng 3. MỐI QUAN HỆ GIỮA TRUYỀN THUYẾT VỀ NỮ 75

THẦN, THÁNH MẪU Ở HÀ NAM VỚI TÍN NGƢỠNG, LỄ HỘI
VÀ DI TÍCH
3.1. Mối quan hệ giữa truyền thuyết về Nữ thần, Thánh Mẫu 75

ở Hà Nam với tín ngƣỡng thờ Nữ thần, Mẫu thần 
3.2. Mối quan hệ giữa truyền thuyết về Nữ thần, Thánh Mẫu 80

</div>
(8)<div class='page_container' data-page=8>

ở Hà Nam với di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh

Tiểu kết chƣơng 3 96

KẾT LUẬN 98

TÀI LIỆU THAM KHẢO 101

PHỤ LỤC 108

</div>
(9)<div class='page_container' data-page=9>

MỞ ĐẦU 
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Nhà văn Macxim Gorki từng nói rằng: “khơng có ngƣời mẹ thì cả nhà
thơ và anh hùng đều khơng có”. Câu nói trên đã khẳng định thiên chức và vai trò
sinh nở, công lao dƣỡng dục vô cùng to lớn của ngƣời mẹ. Làm mẹ của một
ngƣời bình thƣờng đã khó, làm Mẫu nghi đứng đầu thiên hạ lại càng khó hơn.
Việc coi trọng phụ nữ, coi trọng vai trò của ngƣời mẹ, ngƣời vợ và tinh thần
trọng Mẫu, truyền thống trọng Mẫu là cơ sở hình thành tục thờ Mẫu và lƣu

truyền những truyện kể dân gian về Nữ thần, Thánh Mẫu ở Việt Nam. Tác giả
Đinh Gia Khánh đã đề cập đến những truyền thống văn hóa dân gian từ đó tục
thờ Mẫu đã hình thành ở Việt Nam: “Tục thờ Mẫu đã xuất hiện từ rất lâu đời và
phát triển trong gia đình và trong xã hội” [19,tr. 5]. Và trong văn học cũng nhƣ
trong đời sống tinh thần, hình ảnh ngƣời mẹ từ lâu đã trở thành biểu tƣợng bất
diệt, là điểm tựa tinh thần, là nguồn nƣớc mát trong lành nuôi dƣỡng tâm hồn
bao thế hệ ngƣời Việt. Trong đời sống thực tại, hình ảnh của ngƣời phụ nữ Việt
Nam đã đi vào tiềm thức của nhân dân với nhiều hình thức lƣu giữ nhƣ hóa thân
vào thế giới thần linh bất tử trong vai trò Nữ thần, Mẫu thần và Thánh Mẫu để
dân gian thờ phụng hay lƣu truyền trong các truyện kể để đời đời nhân dân
ngƣỡng mộ ngợi ca. Nghiên cứu truyền thuyết về Nữ thần và Thánh Mẫu ở một
địa phƣơng đậm đặc văn hóa thờ Mẫu nói riêng có mối liên hệ mật thiết với văn
hóa thờ Mẫu ở Việt Nam nói chung.

</div>
(10)<div class='page_container' data-page=10>

vọng giải thốt của mình khỏi những thành kiến, ràng buộc của xã hội Nho giáo
phong kiến. Các Nữ thần trong quan niệm của dân gian họ là những Nữ thần tự
nhiên hay chỉ là những ngƣời mẹ, những ngƣời phụ nữ, các nữ anh hùng trong
lịch sử chống ngoại xâm, những ngƣời phụ nữ có cơng lao đối với cộng đồng…
nhân dân suy tôn họ thành các Nữ thần, Thánh Mẫu với niềm tơn kính và tin
tƣởng rằng các Nữ thần, Thánh Mẫu sẽ che chở cho họ thoát khỏi tai họa mang
cho họ cuộc sống thịnh vƣợng no đủ.Trong truyện kể dân gian của các dân tộc
Việt Nam, hình ảnh ngƣời phụ nữ đã trở thành biểu tƣợng của đất nƣớc, quê
hƣơng. Nguồn gốc, sự tích của họ đều đƣợc lƣu giữ trong các truyện kể dân gian.
Bởi vậy, nghiên cứu những giá trị của truyện kể dân gian về Nữ thần và Thánh
Mẫu để có một cái nhìn tồn diện, đầy đủ về Đạo Mẫu Việt Nam là điều quan
trọng và cần thiết.

</div>
(11)<div class='page_container' data-page=11>

1. Trần Thị An (1992) “Sự vận động của truyền thuyết về Mẫu qua những
truyện kể về Liễu Hạnh và truyền thuyết về nữ thần Chăm”, Tạp chí Văn
học (số 5), tr. 44

2. Lê Hữu Bách (2011), Hội làng cổ truyền Hà Nam, Tập I, Nxb Văn hóa 
dân tộc, Hà Nội

3. Lê Hữu Bách (2008), Truyện dân gian Kim Bảng - Vấn đề thể loại, hệ
thống chủ đề và đặc điểm thi pháp kết cấu, Tạp chí Sơng Châu (số 6), tr.23
4. Lê Hữu Bách (2002), Tín ngƣỡng thờ Nữ thần ở Hà Nam, Tạp chí Văn

hóa Hà Nam (số 4), tr. 34

5. Lê Hữu Bách (2003), Truyện dân gian Kim Bảng, Tập I, Nxb Văn Hóa 
Dân tộc, Hà Nội

6. Lê Hữu Bách (2008), Truyện dân gian Kim Bảng, Tập II, Nxb Thế Giới, 
Hà Nội

7. Bùi Văn Cƣờng, Nguyễn Tế Nhị ( 1995), Khảo sát văn hóa truyền thống
Liễu Đôi, Tập I, Nxb Văn học, Hà Nội

8. Bùi Văn Cƣờng, Nguyễn Tế Nhị (1995), Khảo sát văn hóa truyền thống 
Liễu Đôi, Tập II, Nxb Văn học, Hà Nội

9. Nguyễn Tấn Đắc (2001), Truyện kể dân gian – Đọc bằng type và motif, 
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội

10. Đỗ Thị Hảo, Mai Ngọc Chúc (1993), Các nữ thần Việt Nam, Nxb Phụ nữ,

Hà Nội

11. Lƣơng Hiền (2004), Truyện dân gian trấn Sơn Nam xưa, Tập I, Nxb Văn
hóa Dân Tộc, Hà Nội

</div>
(12)<div class='page_container' data-page=12>

13. Lƣơng Hiền (1996), Thụy Nương cơng chúa, Nxb Văn hóa thơng tin, Hà
Nội

14. Lƣơng Hiền (chủ biên), (2000), Nhân vật lịch sử văn hóa Hà Nam, Nxb 
Hội nhà văn

15. Lƣơng Hiền (1998), Sự tích chùa Bà Đanh, Nxb Văn hóa thơng tin, Hà 
Nội

16. Kiều Thu Hoạch (2006), Văn học dân gian người Việt – Góc nhìn thể 
loại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội

17. Ngô Thị Huệ (2008), Khảo sát truyền thuyết dân gian Kim Bảng - Hà 
Nam, Luận văn thạc sĩ, Đại học sƣ phạm Hà Nội

18. Nguyễn Thị Huế (1992), Từ Phật Mẫu Man Nƣơng đến Thánh Mẫu Liễu
Hạnh, Tạp chí văn học (số 5), tr. 50

19. Đinh Gia Khánh (1992), Tục thờ Mẫu và những truyền thống văn hóa dân
gian ở Việt Nam, Tạp chí Văn học (số 5), tr. 5

20. Đinh Gia Khánh (chủ biên) (1997), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb 
Giáo dục, Hà Nội

21. Trịnh Quang Khanh (2001), Tín ngƣỡng thờ Mẫu trong tâm thức lồi
ngƣời nói chung, ngƣời Việt Nam nói riêng và lễ hội Phủ Giầy,Tạp chí
Văn hóa dân gian (số 4), tr. 13-17

22. Bùi Văn Nguyên (1993), Việt Nam - thần thoại và truyền thuyết, Nxb 
Khoa học xã hội

23. Vũ Ngọc Khánh (1996), Đề tài chúa Liễu qua folklore xứ Lạng, Tạp chí
Văn học (số 11), tr. 15

</div>
(13)<div class='page_container' data-page=13>

25. Vũ Ngọc Khánh (2006), Kho tàng thần thoại Việt Nam, Nxb Văn hố 
thơng tin, Hà Nội

26. Vũ Ngọc Khánh (2001), Đạo Thánh ở Việt Nam, Nxb Văn hóa thơng tin,
Hà Nội

27. Vũ Ngọc Khánh (1991), Lược truyền thần tổ các ngành nghề, Nxb Khoa
học xã hội, Hà Nội

28. Vũ Ngọc Khánh, Ngô Đức Thịnh (1990), Tứ Bất Tử, Nxb Văn hóa dân 
tộc, Hà Nội

29. Nguyễn Thị Nguyệt (2012), Hình tƣợng Thiên Y A Na Thánh mẫu trong
truyện kể dân gian, Tạp chí Nghiên cứu văn học, Viện Văn học - Viện
Khoa học xã hội Việt Nam, (số 10/2012), tr. 67

30. Nguyễn Thị Nguyệt (2010), “Kiểu truyện về Thánh Mẫu và truyền thống

trọng mẫu trong văn hóa dân gian Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu văn
học, (số 6/2010), tr. 80

31. Nguyễn Thị Nguyệt (2010), “Kiểu truyện về Thánh Mẫu và những truyền
thống văn hóa dân gian Việt Nam", Đề tài đặc biệt Đại học Quốc gia Hà
Nội, mã số QG.09.34

32. Nguyễn Thị Nguyệt (2010), Khảo sát một số kiểu truyện tiêu biểu về các
nhân vật “Tứ Bất Tử” trong truyện kể dân gian Việt Nam, Nxb Đại học 
Quốc gia, Hà Nội

33. Nguyễn Thị Nguyệt (2010), Khảo sát và so sánh một số type và motif 
truyện cổ dân gian Việt Nam - Nhật Bản, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội 
34. Nguyễn Thị Nguyệt (2012), “Những truyền thống văn hóa dân gian Việt

</div>
(14)<div class='page_container' data-page=14>

35. Nguyễn Thị Nguyệt, Hoàng Tuyết Nhung (2010), Nghiên cứu, giảng dạy
Việt Nam học và Tiếng Việt - phƣơng pháp và kĩ năng, Hình tượng Thánh
Mẫu trong truyện kể dân gian, (kỉ yếu hội thảo khoa học quốc tế 2009), tr. 
469

36. Phan Đăng Nhật(1992), Những yếu tố cấu thành hình ảnh “Địa Tiên
Thánh Mẫu , Tạp chí Văn hóa dân gian, (số 5), tr. 29

37. Nhiều tác giả (2005), Địa chí Hà Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội
38. Nhiều tác giả (1997) Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học quốc gia,

Hà Nội

39. Nhiều tác giả (2006), Kho tàng lễ hội cổ truyền Hà Nam, Nxb Văn hóa 
Dân tộc, Hà Nội

40. Nhiều tác giả (1997), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia,
Hà Nội

41. Nhiều tác giả (1986) Lịch sử Hà - Nam - Ninh, Tập I, Phòng nghiên cứu
lịch sử Hà Nam Ninh

42. Nhiều tác giả (2001), Văn học dân gian những cơng trình nghiên cứu, 
Nxb Giáo dục, Hà Nội

43. Hoàng Tuyết Nhung (2009), Nhân vật Thánh Mẫu trong văn học và trong
tín ngưỡng, lễ hội dân gian Việt Nam, Luận văn thạc sĩ, Đại học Khoa học 
xã hội và nhân văn, Mã số 60.22.36

44.Thùy Linh (1993), Tín ngƣỡng thờ Mẫu ở xứ Lạng, Tạp chí Văn hóa nghệ
thuật, (số 4), tr.23

</div>
(15)<div class='page_container' data-page=15>

46. Lê Chí Quế (2001), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia,
Hà Nội

47. Lê Chí Quế (2001), Văn hóa dân gian – khảo sát và nghiên cứu, Nxb Đại
học Quốc gia, Hà Nội

48. Nguyễn Minh San (1993), Bƣớc đầu tìm hiểu đặc trƣng của điện thờ Mẫu,
Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, (số 3), tr. 80

49. Nguyễn Minh San (1992), Tín ngƣỡng thờ bà chúa Xứ, Tạp chí Văn hóa
nghệ thuật, (số 5), tr. 27

50. Trần Ngọc Thêm (2006), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Tổng 
hợp, Tp Hồ Chí Minh

51. Ngơ Đức Thịnh (2012), Đạo Mẫu Việt Nam, Nxb Thế giới, Hà Nội

52. Ngô Đức Thịnh (1999), Đạo Mẫu, từ nhận thức tới thực tiễn, Tạp chí Văn
hóa nghệ thuật, (số 1), tr. 50-52

53. Ngô Đức Thịnh (chủ biên) (2004), Đạo Mẫu và các hình thức Shaman 
trong các tộc người ở Việt Nam và Châu Á, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội 
54. Ngô Đức Thịnh (chủ biên) (2001), Tín ngưỡng và văn hóa tín ngƣỡng,

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội

55. Ngơ Đức Thịnh (2007), Về tín ngưỡng lễ hội cổ truyền, Nxb Văn hóa 
thơng tin, Hà Nội

56. Ngô Đức Thịnh (1992), Tục thờ Mẫu Liễu Hạnh – Một sinh hoạt tín
ngƣỡng văn hóa cộng đồng, Tạp chí văn học (số 5), tr. 17

57. Đỗ Bình Trị (1999), Những đặc điểm thi pháp của các thể loại Văn học
dân gian, Nxb Giáo dục, Hà Nội

</div>
(16)<div class='page_container' data-page=16>

59. Nguyễn Văn Trị (1989), Di tích về cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng ở Hà –
Nam – Ninh những phát hiện về khảo cổ học năm 1988, Nxb Khoa học xã

hội, Hà Nội

60. Vũ Anh Tuấn, Phạm Thu Yến, Nguyễn Việt Hùng, Phạm Đặng Xuân
Hƣơng (2012), Giáo trình Văn học dân gian, Nxb Giáo dục, Hà Nội

61. Hoàng Tiến Tựu (1998), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà
Nội

62. Viện văn hóa dân gian (1990), Văn hóa dân gian những phương pháp 
nghiên cứu, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội

63. Viện văn học (2001), Tuyển tập văn học dân gian Việt Nam, (Tập I: Thần
thoại – truyền thuyết), Nxb Giáo dục, Hà Nội

64. Viện khoa học xã hội Việt Nam (2004), Tổng tập văn học dân gian người
Việt – Truyền thuyết dân gian người Việt, (Tập IV), Nxb Khoa học xã hội, 
Hà Nội

65. Viện khoa học xã hội Việt Nam (2004), Tổng tập văn học dân gian người
Việt – Truyền thuyết dân gian người Việt, (Tập V), Nxb Khoa học xã hội, 
Hà Nội

66. Lê Trung Vũ (1992), Lễ hội cổ truyền của người Việt ở Bắc Bộ, Nxb 
Khoa học xã hội, Hà Nội

67. Lê Trung Vũ, Lê Hồng Lý đồng chủ biên (2005), Lễ hội Việt Nam, Nxb
Văn hóa thơng tin, Hà Nội

68. Trần Quốc Vƣợng (2000), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà 
Nội

</div>