Bài tập nhóm Chính sách xóa đói giảm nghèo: Định nghĩa về nghèo đói và chuẩn nghèo ở Việt Nam

1








Bài tập nhóm môn: Chính sách xóa đói giảm nghèo
ĐỊNH NGHĨA VỀ NGHÈO ĐÓI VÀ
CHUẨN NGHÈO Ở VIỆT NAM
2

1. Nghèo đói
1.1 Định nghĩa về nghèo đói
Trên thế giới có nhiều khái niệm khác nhau về nghèo nhưng phổ biến hơn cả là “nghèo tuyệt
đối” và “nghèo tương đối”.
* Theo nghĩa tuyệt đối, nghèo khổ là một trạng thái mà các các nhân thiếu những nguồn lực thiết
yếu để có thể tồn tại. Khái niệm này nhằm vào phúc lợi kinh tế tuyệt đối của người nghèo, tách
rời với phân phối phúc lợi của xã hội. Điều này có nghĩa là mức tối thiểu được xác định bằng
ranh giới nghèo khổ. Ranh giới nghèo khổ phản ánh mức độ nghèo khổ của một tầng lớp dân cư
nhất định trong thời gian nhất định. Nó thay đổi cùng với sự phát triển kinh tế và những chính
sách điều chỉnh xã hội trong các kế hoạch chung và dài hạn của quốc gia. Ranh giới nghèo khổ
có thể được xếp theo cách tiếp cận “ đáp ứng nhu cầu cơ bản”, trong đó chỉ rõ mức dinh dưỡng
tối thiểu và những nhu cầu thực phẩm khác.
Ích lợi của việc sử dụng phương pháp tiếp cận nghèo tuyệt đối là có thể theo dõi những thay đổi
tình trạng phúc lợi của
* Theo nghĩa tương đối nghèo là tình trạng thiếu hụt các nguồn lực của các cá nhân hoặc nhóm
trong tương quan của các thành viên khác trong xã hội, tức là so với mức sống tương đối của họ.
Như vậy, nghèo tương đối là tình trạng của một bộ phận dân cư có mức sống dưới mức trung

bình của cộng đồng tại địa phương xem xét Khái niệm này thường được các nhà xã hội học ưa
dùng vì nghèo tương đối liên quan đến sự chênh lệch về những nguồn lực vật chất, nghĩa là về
bất bình đẳng phân phối trong xã hội
1
. Phương pháp tiếp cận này cho thấy rằng nghèo khổ là
khái niệm động thay đổi theo không gian và thời gian, cũng như theo trình độ học vấn và truyền
thống . Đây là cách tiếp cận đói nghèo tập trung vào phúc lợi của tỷ lệ số dân nghèo nhất, có tính
đến mức phân phối phúc lợi của toàn xã hội. Từ cách hiểu như trên, có thể nhận thấy khái niệm
nghèo tương đối phát triển theo thời gian, tùy thuộc vào mức sống của xã hội.
Những định nghĩa về nghèo đói được thay đổi nhiều lần theo thời gian và không gian khác nhau.
Bởi ranh giới của nghèo đói là không được hưởng hoặc được hưởng rất ít và không được thỏa
mãn những nhu cầu cơ bản của con người. Những ranh giới đó luôn luôn sát kề bên nhau và

1

Từ điển Xã hội học Oxford 2010 (Bùi Thế Cường, Đặng Thị Việt Phương, Trịnh Huy Hóa dịch), Nxb. Đại học
quốc gia Hà Nội, tr. 370 - 373


3

cũng rất dễ trồi lên sụt xuống, quan niệm hạt nhân ở trong định nghĩa này là ở nhu cầu cơ bản
của con người. Căn cứ xác định đói hay nghèo là ở chỗ đối với những nhu cầu cơ bản ấy, con
người không được hưởng và thỏa mãn.
Trong cuốn khảo cứu dài 17 tập nhan đề The Life and Labour of the People in London (Cuộc
sống và lao động của người dân London) (1989 - 1903), Booth sử dụng thu nhập như một thước
đo nghèo đói. Khi đưa ra khái niệm mức nghèo, một mức mà dưới ngưỡng đó gia đình không thể
có được những nhu cầu tối thiếu để tồn tại. Ông cũng đưa ra tính toán thu nhập để đáp ứng mức
lương thiết yếu của họ, cộng thêm khoản chi quần áo và nhà ở.
Ở Anh, các tác giả như BBuirian Abel – Smith và Peter Townsend đã định nghĩa theo nghĩa

nghèo tương đối. Tác giả cho rằng, gia đình có thể có đủ nguồn lực để tồn tại nhưng điều đó
không có nghĩa là họ có đủ điều kiện để mặc ấm và có thể mua được những vật dung lâu bền mới
hay để tham gia vào các hoạt động xã hội và giải trí như những gia đình khác, do đó bị loại ra
khỏi “đời sống bình thường của cộng đồng”.
Những giải thích Marxist nhấn mạnh nguyên nhân gây ra nghèo đói là chủ nghĩa tư bản và lợi
nhuận của các nhà tư bản trên phạm vi quốc gia và quốc tế. Chủ nghĩa tư bản dựa trên sự bóc lột
sức lao động, do sự phát triển của chủ nghĩa tư bản và những yêu cầu đặc thù của giới tư bản nên
nảy sinh nhu cầu sử dụng lao động rẻ mạt và nảy sinh sức ép hạ thấp tiền lương và nó cũng đòi
hỏi phải giữ mức thất nghiệp cao và giảm thiểu trợ cấp phúc lợi nhằm tối đa hóa lợi nhuận.
Nhận định này có nghĩa là mức nghèo là một chức năng thuộc bản chất của tổ chức kinh tế, là
một chức năng của quá trình phân phối của cải và trợ cấp phúc lợi. Nghèo khổ không nhất thiết
cần cho hoạt động trôi chảy của thị trường nhưng nó có thể có lợi về chính trị và kinh tế cho nhà
cầm quyền để theo đuổi những chính sách nhằm tăng cường bất bình đẳng và nghèo khổ hơn là
nhằm loại trừ những yếu tố ấy.
Hội nghị bàn về giảm nghèo đói ở khu vực Châu Á- Thái Bình Dương do ESCAP tổ chức tại
Băng Cốc tháng 9/1993 đã đưa ra khái niệm và định nghĩa về nghèo đói. Theo Hội nghị “Nghèo
đói là tình trạng một bộ phận dân cư không được hưởng và thỏa mãn những nhu cầu cơ bản của
con người đã được xã hội thừa nhận thùy theo trình độ phát triển kinh tế- xã hội và phong tục
tập quán của các địa phương”. Có thể xem đây là định nghĩa chung nhất về nghèo đói, trong đó
các tiêu chí và chuẩn mực đánh giá về nghèo đói còn để ngỏ về mặt lượng hóa, bởi nó chưa tính
đến những khác biệt và độ chênh lệch giữa các vùng, các điều kiện lịch sử cụ thể quy định trình
độ phát triển ở mỗi nơi.
4

Hội nghị thượng đỉnh thế giới về phát triển xã hội tổ chức tại Copenhagen ở Đan Mạch năm
1995 đã đưa ra một số định nghĩa cụ thể hơn về nghèo đói như sau:
“Người nghèo là tất cả những ai mà thu nhập thấp hơn dưới 1 USD mỗi ngày cho mỗi người, số
tiền được coi như đủ để mua những sản phẩm thiết yếu để tồn tại”.
Ngoài ra, cũng có quan niệm khác về nghèo đói mang tính kinh điển hơn, triết lý hơn của chuyên
gia hàng đầu Tổ chức Lao động quốc tế (ILO)- ông Abapia Sen, người được giải thưởng Nooben

về kinh tế năm 1998, cho rằng “Nghèo đói là sự thiếu cơ hội lựa chọn tham gia vào quá trình
phát triển của cộng đồng”. Xét cho cùng sự tồn tại của con người nói chung và người giàu,
người nghèo nói riêng, cái khác nhau cơ bản để phân biệt họ chính là cơ hội lựa chọn của mỗi
người trong cuộc sống, thông thường người giàu có cơ hội lựa chọn nhiều hơn, người nghèo có
cơ hội lựa chọn ít hơn.
* Ở Việt Nam đói và nghèo thường được chia ra làm hai khái niệm riêng biệt:
Nghèo: là tình trạng một bộ phận dân cư chỉ có điều kiện thoả mãn một phần những nhu cầu tối
thiểu cơ bản của cuộc sống và có mức sống thấp hơn mức sống trung bình của cộng đồng xét
trên mọi phương diện. Trong hoàn cảnh nghèo thì người nghèo và hộ nghèo cũng chỉ vẫn vật lộn
với những mưu sinh hàng ngày và kinh tế vật chất, biểu hiện trực tiếp nhất ở bữa ăn. Họ không
thể vươn tới các nhu cầu về văn hóa- tinh thần hoặc những nhu cầu này phải cắt giảm tới mức tối
thiểu gần nhất, gần như không có. Điều này đặc biệt rõ ở nông thôn với hiện tượng trẻ em bỏ
học, thất học, các hộ nông dân nghèo không có khả năng để hưởng thụ văn hóa, chữa bệnh khi
ốm đau, không đủ hoặc không thể mua sắm thêm quần áo cho nhu cầu mặc, sửa chữa nhà cửa
cho nhu cầu ở… Nghèo là khái niệm chỉ tình trạng mà thu nhập thực tế của người dân chỉ dành
hầu như toàn bộ cho nhu cầu ăn, thậm chí không đủ chi cho ăn, phần tích lũy hầu như không có.
Đói: là tình trạng một bộ phận dân cư nghèo có mức sống dưới mức tối thiểu và thu nhập không
đủ đảm bảo nhu cầu và vật chất để duy trì cuộc sống. Sự nghèo khổ, sự bần cùng được biểu hiện
là đói, là tình trạng con người không có cái ăn, ăn không đủ lượng dinh dưỡng tối thiểu cần thiết
để duy trì sự sống hàng ngày và không đủ sức để lao động, để tái sản xuất sức lao động. Về mặt
năng lượng, nếu trong một ngày, con người chỉ được thỏa mãn mức 1500calo/ ngày thì đó là
thiếu đói, dưới mức đó là đói gay gắt. Đó là các hộ dân cư hàng năm thiếu ăn, đứt bữa từ 1 đến 3
tháng, thường vay mượn cộng đồng và thiếu khả năng chi trả. Giá trị đồ dùng trong nhà không
đáng kể, nhà ở dốt nát, con thất học, bình quân thu nhập dưới 13kg gạo/người/tháng (tương
5

đương 45.000VND) (1998-2000). Đói nghèo ở nước ta, ngoài những đặc điểm xét về phương
diện kinh tế, còn có những đặc điểm về phương diện xã hội.
Nhìn chung, khái niệm nghèo đói là tình trạng một bộ phận dân cư không có những điều kiện về
cuộc sống như ăn, mặc, ở, vệ sinh, y tế, giáo dục, đi lại, quyền được tham gia vào các quyết định

của cộng đồng. Nghèo đói thường được phản ánh dưới ba khía cạnh:
+ Không được thụ hưởng những nhu cầu cơ bản tối thiểu của con người
+ Mức sống thấp dưới mức trung bình của cộng đồng dân cư nơi cư trú.
+ Không được hưởng cơ hội lựa chọn tham gia vào quá trình phát triển cộng đồng
Ngưỡng nghèo hay mức nghèo
2
, là mức chi dùng tối thiểu, được xác định như tổng số tiền chi
cho giỏ hàng tiêu dùng trong thời hạn nhất định, bao gồm một lượng tối thiểu lương thực thực
phẩm và đồ dùng cá nhân, cần thiết để bảo đảm cuộc sống và sức khỏe một người ở tuổi trưởng
thành, và các khoản chi bắt buộc khác.
Người ở ngưỡng nghèo là người có tổng thu nhập tương đương với tổng chi dùng tối thiểu đó.
Khi nói đến đói nghèo là nói đến cá nhân con người, nhưng khi xây dựng chuẩn mực nghèo đói
thì lại phải đặt con người trong khuôn khổ hộ gia đình để xem xét, do vậy trước hết cần hiểu thế
nào là hộ nghèo? “Các hộ có thu nhập bình quân tính theo đầu người nằm dưới giới hạn nghèo
được gọi là hộ nghèo. Theo đánh giá chung của nhiều nước, hộ có thu nhập dưới 1/3 mức trung
bình của xã hội là hộ nghèo”. Với quan niệm này, mức độ nghèo đói ở mỗi nước có trình độ phát
triển kinh tế và thu nhập theo đầu người khác nhau sẽ khác nhau. Như vậy, quy mô nghèo đói
của một vùng, một quốc gia được xác định bằng tỉ lệ số hộ nghèo đói trên tổng số hộ dân cư
thuộc vùng hoặc quốc gia đó.
Nhiều nước trên thế giới ấn định ngưỡng nghèo thành một điều luật. Ở các nước phát triển
ngưỡng nghèo cao hơn đáng kể so với các nước đang phát triển. Hầu như mọi xã hội đều có các
công dân đang sống nghèo khổ. Trên đây là những định nghĩa khác nhau về đói nghèo, bởi như
đã nói ở trên đói nghèo không có một tiêu chuẩn hay chuẩn mực chung nào cho tất cả các quốc
gia. Đói nghèo là một khái niệm động, nó còn thay đổi theo thời gian và không gian để định
nghĩa ngày càng hoàn thiện hơn.
- Tỷ lệ nghèo của xã hội

2
Vi.wikipedia.org 2010, Định nghĩa về Ngưỡng nghèo. Truy cập ngày 02 tháng 12 năm 2011, từ

6

Ngưỡng nghèo là công cụ để đo tỷ lệ nghèo trong xã hội – một chỉ số quan trọng phản ánh mức
sống của xã hội về mặt thu nhập cá nhân. Tỷ lệ nghèo là tỷ lệ số hộ có thu nhập dưới hoặc bằng
chuẩn nghèo đối với toàn bộ số hộ trong quốc gia.
Các cải cách kinh tế-xã hội như phúc lợi xã hội và bảo hiểm thất nghiệp được tiến hành dựa trên
những phản ánh của các chỉ số như ngưỡng nghèo và tỷ lệ nghèo.
- Các yếu tố của ngưỡng nghèo
Việc xác định ngưỡng nghèo thường được thực hiện bằng cách tìm ra tổng chi phí cho tất cả các
sản phẩm thiết yếu mà một người lớn trung bình tiêu thụ trong một năm. Phương pháp tiếp cận
này dựa trên cơ sở rằng cần một mức chi tiêu tối thiểu để đảm bảo duy trì cuộc sống. Đây đã là
cơ sở ban đầu của ngưỡng nghèo ở Hoa Kỳ, mức chuẩn này đã được nâng lên theo lạm phát.
Trong các nước đang phát triển, loại chi dùng đắt nhất trong các khoản là trả cho thuê nhà (giá
thuê căn hộ). Do đó, các nhà kinh tế đã đặc biệt chú ý đến thị trường bất động sản và giá thuê
nhà vì ảnh hưởng mạnh mẽ của chúng lên ngưỡng nghèo. Các yếu tố cá nhân thường được
nghiên cứu như vị trí trong gia đình: người đó có phải là bố mẹ, người già, trẻ con, kết hôn hay
không, v.v.
- Các vấn đề trong việc sử dụng ngưỡng nghèo
Sử dụng ngưỡng nghèo thường có vấn đề vì có một mức thu nhập tiệm cận trên ngưỡng này về
bản chất không khác mấy so với mức thu nhập tiệm cận dưới: các hiệu ứng tiêu cực của nghèo có
xu hướng liên tục hơn là rời rạc và mức thu nhập thấp tương tự tác động những người khác nhau
theo những cách khác nhau. Để vượt qua được điều này, các chỉ số nghèo đói đôi khi được sử
dụng thay vì ngưỡng nghèo; xem income inequality metrics.
Một ngưỡng nghèo dựa trên phương pháp tiêu chuẩn đánh giá thu nhập định lượng, hay dựa trên
số lượng thuần túy. Nếu các chỉ số phát triển con người khác như y tế và giáo dục được sử dụng
thì các chỉ số này phải được định lượng, chứ không chỉ là một nhiệm vụ (kể cả đạt được) đơn
giản.

1.2 Người nghèo là ai?
Theo báo cáo Đánh giá nghèo theo vùng tại vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên (2003)

3

thì: Nhận thức về nghèo khác nhau giữa các tầng lớp dân cư và các vùng. Người dân địa phương
có sự so sánh khá chính xác về mức sống của các hộ gia đình trong làng; họ không đánh giá

3
Đánh giá nghèo theo vùng tại vùng ven biển miền Trung và Tây Nguyên . 2003.
7

nghèo theo những cơ sở chuẩn nghèo của quốc gia. Nghèo ở đây không chỉ đơn thuần là nghèo
về mặt thu nhập hay dinh dưỡng mà còn tương đối toàn diện hơn theo quan niệm của người dân.
Những hộ khá giả có quan niệm về nghèo khác với những hộ nghèo. Tuy nhiên, những người
khá giả và người nghèo vẫn có quan điểm chung về tình trạng nghèo. Thông qua việc đánh giá
bằng thang đo từ 1-10 các tiêu chí sau, người ta có thể xác định được hộ nghèo. Các tiêu chí có
ảnh hưởng đến giảm thu nhập, đời sống của từng hộ thuộc diện hộ nghèo:
 Mất nguồn thu nhập chính do bị mất mùa, thiên tai, dịch bệnh, rủi ro trong
SXKD mà không có khả năng phục hồi và thiếu nguồn hỗ trợ từ họ hàng, người thân
 Lao động chính chết hoặc mất khả năng lao động lâu dài làm ảnh hưởng nghiêm
trọng tới TN của hộ
 Bán đất lo cho người bị ốm đau, bệnh nặng kéo dài hàng tháng
 Có trẻ em trong độ tuổi đi học phải bỏ học vì không có tiền
 Hộ có người vướng vào ma tuý, cờ bạc, nghiện rượu, trích hút bệnh xã hội
 Mới tách hộ hoặc thêm con nhỏ không có thêm nguồn thu nhập
 Gặp rủi do, phải bán đồ dùng gia đình, công cụ sản xuất để trang trải các bữa ăn
hàng ngày
 Một số rủi ro khác (như mất tài sản )
Hộ có khả năng rơi xuống nghèo là hộ có tổng số điểm từ 10 điểm trở lên.
Đoàn RPGA
4
đã nhận thấy rằng có sự khác biệt giữa những nhóm người khác nhau trong nhận

thức về nghèo. Những người nghèo có khái niệm về nghèo rất khác với định nghĩa của CPVN.
Vì vậy, người nghèo không biết được liệu họ có thuộc nhóm những người nghèo theo như sự
phân loại của CPVN hay không. Điều này đã gây khó khăn cho họ trong việc đòi hỏi những
quyền lợi của mình.
Bảng 1: Nhận thức về đói nghèo của nhóm những người khá giả và nhóm những
người nghèo
Nh
ậ
n th
ứ
c v
ề

đói nghèo c
ủ
a nhóm nh
ữ
ng
người khá giả
Nh
ậ
n th
ứ
c v
ề

đói nghèo c
ủ
a nhóm nh
ữ

ng
người nghèo

4
Tháng 5 năm 2002, Chính phủ Việt Nam đã hoàn thành Chương trình toàn diện về Tăng trưởng và Giảm
nghèo (CPRGS) và bắt đầu quá trình triển khai thực hiện CPRGS ở cấp địa phương. RPGA là: Báo cáo nghèo
và quản trị nhà nước có sự tham gia của người dân.

8

Là ngư
ờ
i nghèo có ngh
ĩa l
à không có nhà g
ạ
ch,
không có vốn để kinh doanh, không có kinh
nghiệm kinh doanh, không có những tài sản có
giá trị như tivi hoặc xe đạp, thường xuyên bị
ốm, già và cô đơn, sở hữu một vài gia súc, có
mảnh đất nhỏ và cằn cỗi, có nhiều con nhỏ,
mất những lao động chính, mất mùa hoặc có
thuyền đánh cá không may mắn, không có đủ
thức ăn cho quá hai tháng và phải nhặt củi
để bán.

M
ộ
t h

ộ

nghèo có ngh
ĩa l
à có m
ộ
t ngôi nhà xây
tạm bợ (không mái ngói, không tường gỗ),
thường xuyên có người ốm, không có hoặc có
ít gia súc, không có vốn để kinh doanh, thiếu
kinh nghiệm kinh doanh, không có các tài sản
có giá trị (không có xe đạp), có mảnh đất nhỏ
và cằn cỗi, có quá nhiều con nhỏ, là người già
và cô đơn, bị mất mùa hoặc có thuyền đánh cá
không may mắn, không có đủ thức ăn cho quá
ba tháng và phải kiếm củi hoặc làm thuê để
sống qua ngày.

Đoàn RPGA nhận thấy khái niệm về nghèo của người dân địa phương thay đổi rất ít qua thời
gian. Trong nhiều trường hợp, người nghèo không nhận thức được sự thay đổi của xã hội bên
ngoài, họ dường như bị lãng quên, không còn hoài bão và đôi khi không có khái niệm về quá khứ
hay tương tai. Điều đó là một trong những rào cản cho những người nghèo khó thoát nghèo
được.

1.3 Các đặc trưng của người nghèo
Trong nghiên cứu về người nghèo lâu nay trên thế giới cũng như tại Việt Nam, việc xác định đối
tượng người nghèo thường dựa trên các yếu tố định lượng, dựa vào thu nhập để xác định
“ngưỡng nghèo khổ”.
Cách tiếp cận định lượng như vậy sẽ dẫn đến một khó khăn là không thể xác định được chân
dung chung của người nghèo, không thể so sánh người nghèo tại các khu vực, các xã hội có trình

độ phát triển khác nhau, có nền văn hoá hay lối sống không giống nhau.
Vì vậy đã xuất hiện những nghiên cứu định tính nhằm xác định những đặc trưng của người
nghèo dựa trên toàn bộ lối sống, quan niệm, lối ứng xử thường ngày của họ Chính từ đây, thuật
ngữ “nền văn hoá nghèo khổ” (the culture of poverty) đã ra đời thông qua các công trình nghiên
cứu định tính về người nghèo đô thị tại Mexico và Puerto Rico của nhà xã hội học - nhân học
người Mỹ Oscar Lewis. Nền văn hoá nghèo khổ là một “mô hình sinh sống” (design of living)
9

của người nghèo được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, mô tả bức tranh đời sống của người
nghèo mà theo đó, nhóm người nghèo thường có những đặc trưng sau:
- Luôn sống trong tâm trạng bị gạt ra bên lề và không thuộc về xã hội.
- Luôn cảm thấy xa lạ ngay trên chính quê hương mình và thường tin rằng các thiết chế xã hội
hiện hữu không thoả mãn những mong đợi và nhu cầu của họ.
- Luôn cảm thấy không được trợ giúp, giúp đỡ đủ; tình trạng thất nghiệp cao, lương thấp.
- Luôn nghĩ rằng mình ở vị trí thấp kém trong thang bậc xã hội, cảm thấy chẳng có quyền lực
hay tiếng nói gì trong xã hội và chẳng xứng đáng với xã hội.
- Không có cái nhìn dài hạn mà luôn chọn thái độ sống vì cái hiện tại, cái trước mắt.
- Tin tưởng mạnh mẽ vào định mệnh.
- Về đời sống gia đình, nét nổi bật là tỉ lệ ly hôn cao, trẻ em và phụ nữ bị bỏ rơi, do đó gia đình
thường trở thành kiểu gia đình “mẫu hệ”.
- Có xu hướng kết hôn rất sớm, làm cha mẹ ở độ tuổi thanh niên (teen parents); hôn nhân chủ
yếu là “cặp đôi tự do”, có khi là cùng huyết thống.
- Nhiều thế hệ sống chung nên qui mô gia đình thường lớn.
- Cha mẹ thường lạm dụng quyền lực trong quá trình nuôi dạy con cái, rất ít có sự truyền thông
với con cái, con cái thường bị đánh đập.
- Trẻ em gần như không biết đến giai đoạn tuổi thơ do phải tham gia lao động rất sớm và thường
có kinh nghiệm tình dục rất sớm.
- Thường không quan tâm đến nền giáo dục chính thức, vì vậy con cái họ ít được trang bị những
kỹ năng để thành công trong xã hội.
- Có rất ít ý thức về lịch sử, thường chỉ biết đến những vấn đề của mình, hàng xóm của mình, lối

sống của mình.
- Không hề có ý thức giai cấp.
- Quan niệm thành công là nhờ cơ may chứ không do nỗ lực bản thân.
- Ít có thói quen tiết kiệm.
- Thường không có thói quen tích luỹ lương thực, thường có thói quen mua thực phẩm với số
lượng ít và mua nhiều lần trong ngày.
- Việc thế chấp tài sản cá nhân rất phổ biến, thường thiết kế hệ thống tín dụng tự phát để vay
mượn khi có nhu cầu.
10

- Về các đặc điểm khác có thể liệt kê như nạn nghiện rượu, thường sống ở nơi có mật độ dân số
cao, thường dùng đến bạo lực để giải quyết các xung đột, bạo hành đối với nữ giới, có tư tưởng
tập quần, tin vào sự thống trị của nam giới, trong cộng đồng thì các gia đình có gốc gác lâu đời
thường chiếm ưu thế
Oscar Lewis cho rằng những đặc trưng trên gần như đúng với mọi cộng đồng nghèo ở các nước
đang phát triển, và những đứa trẻ khi lên sáu, bảy tuổi gần như đã nhập tâm những khuôn mẫu đó
nên có thể nói nền văn hoá nghèo đói có tính liên thế hệ là vì vậy.[
5
]

1.4 Các yếu tố đo lường nghèo khổ
Nghèo khổ là một khái niệm phức tạp và được thảo luận không chỉ dưới góc độ thu nhập mà còn
dưới góc độ an ninh và rủi ro, bản sắc và hội nhập, và văn hóa. Có một số yếu tố cơ bản liên
quan đến việc đo lường sự nghèo khổ là tài sản, mối quan hệ và mức độ địa lý.
1.4.1 Tài sản và lợi tức
Thu nhập là một yếu tố rất quan trọng và những nguồn lực tạo nên thu nhập được gọi là “tài sản”
mà người nghèo đang sở hữu và sử dụng để thực hiện chiến lược sống của mình. Tài sản có thể
tăng hay giảm, nhưng chúng thường có tính ổn định hơn là bản thân thu nhập và là một yếu tố
quyết định quan trọng hơn đến phúc lợi và cơ hội cho sự cơ động xã hội.
Tài sản có thể chia ra thành các loại khác nhau như: tài sản thiên nhiên, tài sản xã hội, tài sản con

người, tài sản vật thể và tài chính.
- Tài sản thiên nhiên bao gồm nguồn tài nguyên có ích cho cuộc sống con người như: rừng,
nước, đất đai, cá và khoáng sản. Những nguồn tài nguyên này hợp thành môi trường.
- Tài sản xã hội chỉ mối quan hệ tin cậy, có đi có lại hỗ trợ cho hoạt động tập thể; mối quan hệ
thành viên trong nhóm chính thức và phi chính thức; và các mạng lưới giúp mọi người làm việc
cùng nhau và tiếp cận được các thể chế và dịch vụ. Luật chính thức (có tính luật pháp hay tôn
giáo) và không chính thức (Luật tục và luật mang tính địa phương) cũng là những dạng tài sản xã
hội.
- Tài sản con người là một khái niệm chỉ kỹ năng, kiến thức, niềm tin, quan điểm, khả năng làm
việc và sức khỏe cho phép con người theo đuổi chiến lược sống của mình.

5
Tintuc.xalo.vn, Nhận diện người nghèo, truy cập ngày 18/12/2011, từ />765989969/Nhan_dien_nguoi_ngheo.html
11

- Tài sản vật thể chỉ những cơ sở vật chất cơ bản và những công cụ sản xuất cần thiết cho việc
đảm bảo cuộc sống như đường giao thông, hệ thống cấp nước, hệ thống vệ sinh, nhà ở, năng
lượng và dịch vụ.
- Tài sản tài chính chỉ những nguồn lực tài chính mà người nghèo có bao gồm những khoản tiền
(Ví dụ: tiền tiết kiệm, khoản vay) hay những nguồn tiền thường xuyên (Ví dụ lao động làm thuê,
chuyển khoản, trợ cấp, v.v).
Cơ hội là một trong những kênh quan trọng nhất để giảm nghèo. Cơ hội có thể được xem là sự
kết hợp giữa hai yếu tố: sở hữu tài sản (ít nhất là tiếp cận với tài sản) và lợi tức thu được từ tài
sản đó. Nhiều khi tài sản của người nghèo chỉ là sức lao động. Nhưng nếu không có được những
công việc trả lương tốt, thì một mình tài sản này không đủ để đảm bảo thu nhập cho họ. Những
tài sản chính khác gồm tay nghề, đất đai, sức lực và môi trường. Một trong những điểm mạnh
của Việt Nam là đảm bảo trình độ học vấn tương đối cao của người dân, bao gồm một bộ phận
lớn những người nghèo. Thông qua quá trình cải cách đất đai, cac hộ nông thôn ở đồng bằng đã
có quyền sử dụng đất. Đã có những nỗ lực đáng kể nhằm cung cấp tài chính quy mô nhỏ cho các
hộ nghèo. Tuy nhiên thị trường đất và vốn vẫn còn kém phát triển ở Việt Nam, trong khi đó hội

nhập kinh tế toàn cầu làm ảnh hưởng đến lợi tức thu về từ lao động nói chung và kỹ năng nói
riêng. Phát triển kinh tế nhanh có thể ảnh hưởng đến môi trường theo hướng đặc biệt bất lợi cho
người nghèo. Nhìn chung quá trình phát triển đã làm thay đổi căn bản cơ cấu sở hữu tài sản và
lợi tức thu về từ những tài sản đó, mà điều đó lại có tác động đến nghèo đói và bất bình đẳng.

1.4.2. Đất đai
Đất đai là phần tài sản thiết yếu của người dân. Hầu hết mỗi người dân đều sinh sống trong một
khu đất được tổ tiên để lại. Họ có thể có nhiều hoạt động kinh tế nhằm kiếm sống trên khu đất
ấy, nhưng người nghèo chủ yếu sử dụng đất đai mình có để làm nông nghiệp. Tuy nhiên, theo
nhiều nghiên cứu gần đây cho thấy, nhiều hộ gia đình không có đất đai để trồng trọt và nhiều hộ
gia đình có đất nhưng lại bán đi hoặc đem đi cầm cố để đầu tư vào những lĩnh vực kinh tế khác
hoặc bán đi do nghèo túng hoặc do các sự cố đột xuất trong gia đình.
Đất đai của người nông dân ở nhiều nơi được mở rộng. Họ được cấp thêm đất hoặc họ xin thêm
đất để làm kinh tế, nhất là trong kinh tế lâm nghiệp. Diện tích đất rừng được giao cho người dân
trồng các cây lâu năm tăng dần qua các năm và phổ biến ở các tỉnh phía Bắc. Mô hình VAC của
người nông dân vẫn được ưa chuộng và được áp dụng trên diện rộng toàn quốc. Người nông dân
12

không chỉ được cấp đất để trồng trọt mà họ còn chủ động mở rộng đất để chăn nuôi gia súc và
cá. Chính những hoạt động này đã làm cho thu nhập của người nông dân tăng cao hơn và dẫn
đến việc số người nghèo ở nông thôn cũng giảm dần qua các năm. Tuy nhiên, một thực tế mà ta
có thể thấy rõ rằng, nhiều nơi dưới tác động của quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa, đồng
ruộng của người dân đã bị san đi và thay vào đó là những khu công nghiệp và những khu đô thị
ồn ào, ô nhiễm. Vô tình, người nông dân đã bị đẩy vào thế mất đất và không có việc làm. Điều
đó dẫ đến việc họ phải chuyển lên các thành phố lớn để kiếm sống. Đây là vấn đề nhức nhối của
toàn xã hội và các cấp chính quyền cần có những chính sách thích hợp hơn cho người nông dân
sau khi họ bị mất đất ví dụ như các chính sách tạo việc làm cho người dân.

1.4.3. Tiết kiệm, tín dụng
Các hộ nghèo ở Việt Nam được tiếp cận với một vài nguồn tin dụng cá nhân cả chính thức và

không chính thức đó là các chương trình xóa đói giảm nghèo chủ yếu mang tính trợ cấp, những
nguồn tín dụng khác là Ngân hàng chính sách xã hội cho người nghèo và Ngân hàng nông ngiệp
và phát triển nông thôn cho nông dân, mô hình tiết kiệm vay vốn với sự hỗ trợ cảu các tổ chức
phi chính phủ trong nước, các tổ chức quần chúng nhưng số lượng này còn rất hạn chế. Những
người dân thuộc hộ nghèo lại thường xuyên phải tiếp cận với các nguồn tín dụng phi chính thức.
Quy mô của các tổ chức tín dụng phi chính phủ chỉ chiếm 5% trong tổng số các nguồn tín dụng ở
Việt Nam, khu vực tài chính không chính thức tiếp tục đóng vai trò lớn, việc những hộ nghèo
không có tài sản thế chấp sẽ bị hạn chế trong việc tiếp cận các nguồn vốn này là chuyện không
thể tránh, do không được tiếp cận nguồn tài chính phục vụ cho sản xuất nên họ không có khả
năng xóa đói, giảm nghèo vì sản xuất và nguồn đầu tư cho sản xuất không được mở rộng

1.4.4. Kỹ năng tay nghề
Người nghèo thường có trình độ học vấn thấp, không được đào tạo chuyên sâu, vậy nên họ
không có kỹ năng tay nghề. Trong hoàn cảnh kinh tế hiện nay, kỹ năng tay nghề được xem như
là một trong những điều kiện cần và đủ thiết yếu để người lao động nâng cao thu nhập, đặc biệt
là người nghèo. Khi không có tay nghề, họ- những người nghèo sẽ chỉ được làm những công
việc với thu nhập thấp, không có nguồn tích lũy để thoát nghèo, họ rơi vào vòng nghèo đói như
là một sợi dây quàng cổ. Trình độ tay nghề của người dân quyết định số thu nhập mà họ có được
hàng tháng. Người lao động có tay nghề thường có thu nhập cao hơn là người lao động không có
13

tay nghề. Tuy nhiên, yếu tố về trình độ tay nghề bị quyết định bởi yếu tố giáo dục. Một người lao
động được đào tạo bài bản khác làm việc luôn có năng suất hơn là người lao động không được
đào tạo. Nghèo là yếu tố quan trọng trong việc đến trường của người dân. Khoảng cách giữa
người giàu và người nghèo trong xã hội cũng được thể hiện bằng việc mà họ có được đến trường
hay không và có được theo học đến trình độ nào. Học tập mang lại nhiều lợi ích trong đó có cả
lợi ích kinh tế. vì vậy, nhà nước cần có những chính sách phù hợp nhằm mở cửa giáo dục và
mang giáo dục đến với tất cả người dân trong cả nước. Học tập là cách thoát nghèo dễ nhất.

1.4.5. Việc làm

Tỷ lệ thất nghiệp của nước ta không cao so với các nước khác trên thế giới. Nhờ thắng lợi của
cuộc cải cách năm 1986, cơ cấu kinh tế của Việt Nam thay đổi một cách tích cực. Nông nghiệp
dần thu hẹp lại, công nghiệp và tiêu thủ công nghiệp ngày càng được mở rộng và phát triển
mạnh. Các doanh nghiệp quốc doanh và phi quốc doanh mọc lên như nấm sau mưa. Chính điều
này đã giúp tạo việc làm cho hàng ngàn người dân Việt. Do dân số Việt Nam là dân số trẻ, số
người trong độ tuổi lao động cao và số người tham gia lao động cũng rất cao. Trên thị trường lao
động Việt Nam xuất hiện rất nhiều trung tâm môi giới, giới thiệu việc làm. Tuy nhiên những
trung tâm này dường như hoạt động vẫn chưa thực sự hiệu quả. Người dân nhiều khi được giới
thiệu những việc làm không phù hợp với sức lực và trình độ của mình. Điều đó dẫn đến việc
chuyển đổi việc làm của người dân từ nghành kinh tế này sang ngành kinh tế khác và một điều
đáng lưu tâm hơn nữa là tai nạn lao động. Tuy nhiên khi gặp phải tai nạn lao động người dân hầu
như không được hưởng các chính sách của nhà nước về các chế độ ưu tiên, đãi ngộ đối với
những trường hợp này. Vì vậy, vấn đề đặt ra là tạo việc làm phải đi đôi với việc phân bổ việc
làm, khuyến khích thành lập các doanh nghiệp mới để tạo việc làm cho người dân và có những
chính sách đãi ngộ với những công việc mang tính rủi ro cao.

1.4.6. Môi trường
Môi trường là yếu tố đầu tiên mà người dân tiếp xúc để kiếm sống. Môi trường là nguồn sống
của con người. Các nhu cầu của con người đều được đáp ứng bởi môi trường sống xung quanh
mình. Trước đây, trong thời kỳ nguyên thủy, người dân sống chủ yếu bằng săn bắt và hái lượm.
Tức là người dân sống dựa chủ yếu vào môi trường sống. Sau này, khi công nghiệp xuất hiện,
cũng với đó là những thành tựu rực rỡ của khoa học công nghệ đã ảnh hưởng tiêu cực tới môi
14

trường sống của chính con người. Con người đã lợi dụng tự nhiên, khai thác một cách kiệt quệ
tài nguyên môi trường và tàn phá nó bằng các hoạt động gây ô nhiễm môi trường tầm trọng.
hàng ngàn hecta rừng – cái được mệnh danh là lá phổi xanh của trái đất đã bị đốt đi làm rẫy, lấy
gỗ làm nhiên liệu hoặc buôn bán. Hàng ngàn động thực vật quý hiếm đã rơi vào “sách đỏ” cần
được bảo vệ và đang nằm trên bờ tuyệt chủng. Những ống khói mọc lên, thay thế những cánh
đồng xanh bất tận. Trái đất đang dần nóng lên. Những vùng Biển xanh đang biến dần thành biển

dầu lan tràn trên mặt nước cùng với rác thải công nghiệp có mà sinh hoạt cũng có. Hàng năm, có
hàng triệu người chết vì động đất, song thần, lũ lụt. Hàng loạt những bệnh lạ và những căn bệnh
ung thư nguy hiểm đã và đang tìm đến con người. Tất cả những điều đó đều là hậu quả mà con
người gây ra – tàn phá thiên nhiên, môi trường sống của chính con người. Ngày nay, nhận thức
được những hành động của mình, con người cũng đã có những chương trình phát triển bền vững
nhằm bảo vệ môi trường cũng là bảo vệ chính sự sống của mình. Cần phải có những chính sách
thiết thực và cứng rắn để con người biết trân trọng và quý trọng những gì mà môi trường sống
mang lại cho chính bản thân mình và toàn nhân loại.

1.4.7. Mối quan hệ
Thứ hai, có thể nhìn nhận nghèo đói như một "tập hợp các mối quan hệ”. Điều này có nghĩa là
nghèo đói không chỉ biểu hiện tình trạng sống mà còn là một tập hợp các mối quan hệ giữa người
nghèo và người không nghèo. Người nghèo cạnh tranh với nhau và cạnh tranh với những người
không nghèo để giành quyền kiểm soát các tài sản. Tương tự, nói đến quyền sở hữu là ít nói đến
sự kiểm soát của con người đối với các nguồn lực mà nói nhiều hơn về mối quan hệ giữa con
người với nhau trong việc kiểm soát nguồn lực. Nghèo đói cũng vậy, nó biểu hiện mối quan hệ
giữa người nghèo và người không nghèo đối với tài sản. Những mối quan hệ này không thể
không gắn với những vấn đề quyền ngắn hạn và dài hạn liên quan trực tiếp đến sự tiếp cận và
kiểm soát đối với nguồn lực. Nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc phân bổ nguồn lực
cũng như trng việc phân bố và bảo vệ các quyền. Do vậy, chính sách nhà nước có vai trò quan
trọng trong xóa đói giảm nghèo độc lập với sự đầu tư của nhà nước trong việc cải thiện cơ sở tài
sản mà người nghèo phụ thuộc vào. Sự phân bố lại các nguồn lực – thông thường có ý nghĩa đối
với việc cải thiện các lựa chọn sống của người nghèo – có thể là một quá trình mang lại các lợi
ích trái ngược nhau và cũng có thể mang lại lợi ích cho tất cả các bên. Quan niệm về nghèo đói
như một tập hợp các mối quan hệ là đặc biệt quan trọng khi thấy rằng bất cứ một tài sản nào
15

cũng do những nhóm người khác nhau quản lý, trong đó một số là người nghèo, một số khác
không nghèo. Do đó, chỉ tập trung vào người nghèo mà không gắn họ với những nhóm người
khác sẽ không chỉ bỏ qua những vấn đề công bằng và bình đẳng mà còn là sự thiếu thận trọng về

chính trị và không có hiệu quả về mặt thực tế.

1.4.8. Mức độ và địa lý
"Người nghèo" không phải là một nhóm đống nhất. "Người nghèo" ở bất cứ một địa điểm nào có
thể được coi như một nhóm nằm dưới một chuẩn mực tối thiểu nào đó, do vậy có thể tập trung
họ thành một nhóm đối với các chính sách mục tiêu.
Ở khu vực nông thôn những người nghèo là những người có rất ít tài sản, bị đặt ra ngoài lề và
thường xuyên phải sống lần hồi qua ngày. Họ có thể không có các nguồn lực ngoài việc bóc lột
quá sức môi trường xung quanh họ, thậm chí nếu điều này làm giảm giá trị lâu dài của môi
trường đối với nhu cầu của họ. Đối với những người quá nghèo, cải thiện sự tiếp cận các tài sản
chính thông qua các chương trình như: tín dụng nhỏ và quỹ tiết kiệm có thể là một giải pháp
thích hợp.
Có thể có những mức độ nghèo đói rất khác nhau trong khuôn khổ hộ gia đình. Phụ nữ và trẻ em,
đặc biệt là trẻ em gái thường là những người thiệt thòi nhất trên phương diện tiếp cận đến các tài
sản sản xuất. Họ thường bị tác động nhiều nhất bởi sự ô nhiễm không khí và nước và sự tiếp cận
hạn chế đến giáo dục. Họ cũng thường bị yêu cầu phải thực hiện những nhiệm vụ khó khăn nhất
trong việc quản lý nguồn lực môi trường. Đặc biệt, trẻ em bị tác động nhiều hơn từ những hóa
chất môi trường nhiều hơn bất kỳ một nhóm xã hội nào khác. Nghèo đói không chỉ là vấn đề
cạnh tranh giữa các nhóm để có được nguồn lực mà nó còn là vấn đề cạnh tranh bên trong hộ gia
đình về nguồn lực này.[
6
]

2. Chuẩn nghèo ở Việt Nam
2.1 Phương pháp xác định chuẩn nghèo
Phương pháp chung để xác định nghèo đói là dựa vào nhu cầu chi tiêu để bảo đảm các nhu cầu
cơ bản của con người. Có hai cách hiểu về nghèo khổ: Cách hiểu theo tiêu chuẩn thống kê thuần

6
Nguyễn Hữu Minh, 2006, Phân tầng xã hội và nghèo khổ.

16

túy (thu nhập bình quân, calorie, v.v…) và cách hiểu theo chuẩn xã hội. Tại Việt nam ngưỡng
nghèo được đánh giá thông qua chuẩn nghèo, dựa trên các tính toán của các cơ quan chức năng
như Tổng cục Thống kê hay Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội (MOLISA). Chuẩn nghèo của
Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội được xác định một cách tương đối bằng cách làm tròn số
và áp dụng cho từng khu vực và vùng miền khác nhau (nông thôn miền núi, hải đảo, nông thôn
đồng bằng, thành thị).
Chuẩn nghèo theo Tổng cục Thống kê được xác định dựa trên cách tiếp cận của Ngân hàng Thế
giới (WB), gồm hai mức:

Nghèo lương thực thực phẩm: tổng chi dùng chỉ tính riêng cho phần lương thực
thực phẩm, làm sao để đảm bảo lượng dinh dưỡng tối thiểu cho một người là 2100
kcal/ngày đêm;

Nghèo chung: tổng chi dùng cho cả giỏ hàng tiêu dùng tối thiểu, được xác định
bằng cách ước lượng tỷ lệ: 70% chi dùng dành cho lương thực thực phẩm, 30% cho các
khoản còn lại.
Trước hết người ta tính mức chi tiêu cho nhu cầu lương thực thực phẩm, gọi là đường nghèo
lương thực thực phẩm (thông thường người ta tính rổ hàng hóa với một sô mặt hàng nhất định).
Theo tiêu chuẩn của Tổng cục Thống kê Việt Nam
7
, dựa vào phương pháp quốc tế, theo đó tiêu
chuẩn nghèo là số tiền cần thiết để mua 1 lượng thực phẩm tối thiểu cung cấp đủ 2100 Kcal mỗi
ngày mỗi người (đây cũng là tiêu chuẩn mà hầu hết các nước đang phát triển cũng như các tổ
chức quốc tế hiện nay sử dụng) và số tiền cần thiết cho những nhu cầu phi lương thực. Những
người có mức chi tiêu dưới mức chi phí cần thiết để đạt được lượng calo này gọi là nhóm nghèo
về lương thực thực phẩm. Chi phí lương thực chiếm 70% và phi lương thực 30%. Tổng chi tiêu
cho lương thực, thực phẩm và phi lương thực, thực phẩm được gọi là đường nghèo hay chuẩn
nghèo (đó là đường nghèo chung). Để tiện cho việc tính toán, đánh giá, người ta chuyển từ mức

chi tiêu sang mức thu nhập. Như vậy, đường đói nghèo chung sẽ ở mức cao hơn đường đói
nghèo về lương thực, thực phẩm. Ví dụ: Năm 1993 đường đói nghèo chung có mức chi tiêu là
1,16 triệu đồng/năm/người (cao hơn đường đói nghèo lương thực, thực phẩm là 55%). Năm 1998
là 1,79 triệu đồng/năm/người (cao hơn đường đói nghèo lương thực, thực phẩm là 39%)
8
. Năm

7
Tổng cục Thống kê Việt Nam, Việt Nam 20 năm đổi mới và phát triển 1986-2005. Truy cập ngày 02 tháng 12 năm
2011, từ www.gso.gov.vn/default.aspx?tabid=418&ItemID=4326
8
Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 2002. Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xóa đói giảm nghèo. 2002. Hà
Nội
17

1998 chuẩn nghèo lương thực thực phẩm của Việt nam bằng 107 234 VND/tháng; chuẩn nghèo
chung bằng 149.156 VND/tháng
Khi xác định người nghèo phải gắn chặt với tính thu nhập bình quân của hộ gia đình. Tuy vậy, tỉ
lệ hộ nghèo không đồng nghĩa với tỉ lệ người nghèo. Thông thường, trong một quốc gia thì tỉ lệ
người nghèo bao giờ cũng cao hơn tỉ lệ hộ nghèo. Vì quy mô hộ gia đình của nhóm nghèo cao
hơn nhóm không nghèo.
Chuẩn nghèo là một khái niệm động, nó biến đổi theo không gian và thời gian. Về không gian nó
biến đổi theo trình độ phát triển kinh tế - xã hội của từng vùng, chẳng hạn, đô thị, nông thôn
đồng bằng và nông thôn miền núi. Về thời gian, nó biến đổi theo trình độ phát triển kinh tế - xã
hội của từng giai đoạn lịch sử.

2.2 Sự thay đổi các chuẩn nghèo của Việt Nam từ năm 1990 đến nay
Căn cứ vào mức sống thực tế của các địa phương, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội đã
nhiều lần công bố chuẩn nghèo tính theo thu nhập bình quân đầu người cho các giai đoạn cụ thể
khác nhau. Việc điều chỉnh chuẩn nghèo căn cứ chủ yếu vào các yếu tố sau: (1) Mức tăng thu

nhập thực tế của dân cư, đặc biệt là nhóm nghèo trong thời kỳ điều chỉnh; (2) Tốc độ lạm phát
cùng kỳ.
9

Vào những năm 1990, chuẩn nghèo ở Việt Nam được xác định theo mức: những hộ gia đình có
thu nhập bình quân đầu người ở khu vực nông thôn miền núi và hải đảo từ 45.000
đồng/người/tháng (540.000 đồng/người/năm) trở xuống là hộ nghèo, ở khu vực nông thôn đồng
bằng những hộ gia đình có thu nhập bình quân đầu người từ 70.000 đồng/người/tháng (840.000
đồng/người/năm) trở xuống là hộ nghèo, ở khu vực thành thị những hộ có thu nhập bình quân
đầu người từ 100.000 đồng/người/tháng (1.200.000 đồng/người/năm) trở xuống là hộ nghèo
10
.
Từ 1993 đến nay Chính phủ Việt Nam đã nhiều lần điều chỉnh mức chuẩn nghèo. Theo Quyết
định số 143/2001/QĐ-TTg của Thủ tướng chính phủ ngày 27/9/2001, trong đó phê duyệt
"Chương trình mục tiêu quốc gia xóa đói và giảm nghèo giai đoạn 2001-2005", thì những hộ gia
đình có thu nhập bình quân đầu người ở khu vực nông thôn miền núi và hải đảo từ 80.000
đồng/người/tháng (960.000 đồng/người/năm) trở xuống là hộ nghèo, ở khu vực nông thôn đồng
bằng những hộ gia đình có thu nhập bình quân đầu người từ 100.000 đồng/người/tháng

9
Nguyễn Hữu Minh, Chuyên đề cao học về Phân tầng xã hội và nghèo khổ, Hà Nội, 2006, trang 65
10
Lê Ngọc Hùng, 2010, Chênh lệch giàu nghèo và phân tầng xã hội ở Việt Nam hiện nay. Truy cập ngày 02 tháng
12 năm 2011, từ
18

(1.200.000 đồng/người/năm) trở xuống là hộ nghèo, ở khu vực thành thị những hộ có thu nhập
bình quân đầu người từ 150.000 đồng/người/tháng (1.800.000 đồng/người/năm) trở xuống là hộ
nghèo.
Bảng 1: Chuẩn nghèo của Việt Nam giai đoạn 2001-2005

Khu v
ự
c

H
ộ

nghèo

Nông thôn mi
ề
n núi, h
ả
i đ
ả
o

T
ừ

80.000đ/ngư
ờ
i/tháng tr
ở

xu
ố
ng

Nông thôn đ

ồ
ng b
ằ
ng

100.000đ/ngư
ờ
i/tháng

Thành th
ị

150.000đ/ngư
ờ
i/tháng

Nguồn: Quyết định số 143/2001/QĐ-TTg của Thủ tướng chính phủ ngày 27/9/2001
Trong đó, theo số liệu thống kê tỷ lệ hộ nghèo ở nước ta từ 2004 đến 2008 liên tục giảm (bảng
2). Nếu vào năm 2004 tỷ lệ hộ nghèo cả nước là 18,1% thì đến năm 2009 giảm còn 12,3%; trung
bình mỗi năm giảm gần 1,2%
11
.
Chuẩn nghèo 2001-2005 so với giai đoạn trước đó tăng 1,5 lần, còn về phương pháp tiếp cận và
xác định vẫn dựa trên cơ sở thu nhập của hộ. Trong chuẩn nghèo mới không có tiêu chí hộ đói vì
tỉ lệ hộ đói không còn đáng kể. Sở dĩ có lựa chọn phương án tăng lên 1,5 lần là vì trong 5 năm
1996-2000 mức sống dân cư Việt Nam tăng lên khoảng 1,47 lần và GD giai đoạn 1991-2000
tăng 1,97 lần. Theo chuẩn trên, đầu năm 2001 Việt Nam có khoảng 2,8 triệu hộ nghèo, chiếm tỉ
lệ 17,2%. Tuy nhiên, theo nhận xét của một số chuyên gia quốc tế thì chuẩn về hộ nghèo của
nước ta thấp hơn so với tình hình thực tế, chỉ ngang bằng một số nước trong khu vực, thấp hơn
Trung Quốc, Thái Lan… Chính phủ lựa chọn chuẩn nghèo thấp trong giai đoạn này là nhằm tập

trung nguồn lực cho đối tượng nghèo nhất nhằm giải quyết nhu cầu ăn và mặc; còn về y tế, giáo
dục nhà nước có thể áp dụng chính sách trợ giúp. Hạn chế của chuẩn nghèo thấp là chưa phản
ánh đúng thực trạng nghèo ở Việt Nam, nhiều người vượt qua ngưỡng nghèo mà cuộc sống vẫn
khó khăn; vì vậy theo xu hướng hội nhập khu vực, từ năm 2006 chính phủ đã áp dụng chuẩn
nghèo mới. Chuẩn nghèo này tính trên cơ sở bảo đảm 2100 kcal mỗi ngày và có tính đến nhu cầu
phi phương thực, thực phẩm (mặc, y tế, giáo dục, nhà ở, văn hóa, đi lại, giao tiếp xã hội). Ước
tính nhu cầu phi lương thực, thực phẩm chiếm khoảng 40% tổng giá trị chi tiêu.
Bảng 2: Chuẩn nghèo của Việt Nam từ năm 2004 đến 2008
Năm

Thành th
ị

Nông thôn


11
Lê Ngọc Hùng, 2010, Chênh lệch giàu nghèo và phân tầng xã hội ở Việt Nam hiện nay. Truy cập ngày 02 tháng
12 năm 2011, từ
19

2004

218

168

2006

260

200

2008

370

290

Nguồn: Niên giám thống kê 2009, Nxb.Thống kê 2010
Tiếp đó, theo quyết định của thủ tướng chính phủ Việt Nam 170/2005/QĐ-TTg ký ngày 08
Tháng 07 năm 2005 về việc ban hành chuẩn nghèo áp dụng cho giai đoạn 2006 – 2010:
Bảng 3: Chuẩn nghèo của Việt Nam giai đoạn 2006 - 2010
Khu v
ự
c

H
ộ

nghèo

Nông thôn

200.000đ/ngư
ờ
i/tháng tr
ở

xu

ố
ng

Thành th
ị

T
ừ

260.000đ/ngư
ờ
i/tháng tr
ở

xu
ố
ng

Nguồn: Quyết định số 170/2005/QĐ – TTg của Thủ tướng Chính phủ
Nhìn vào bảng trên ta có thấy, chuẩn nghèo ở nông thôn đã tăng lên 200.000đ/người/tháng và ở
thành thị cũng tăng lên từ 260.000đ/người/tháng. Như vậy, nếu so sánh với giai đoạn 2000 –
2006 thì quy định chuẩn nghèo của giai đoạn 2006 – 2010 đã tăng lên khoảng
100.000đ/người/tháng.
Xét theo đề nghị của Bộ trưởng bộ lao động – thương binh và xã hội, Thủ tướng chính phủ đã ra
quyết định số 09/2011/QĐ – TTg về việc ban hành chuẩn hộ nghèo giai đoạn 2011- 2015 như
sau:
Bảng 4: Chuẩn nghèo của Việt Nam giai đoạn 2011 - 2015

Thành th
ị

Nông thôn

H
ộ

nghèo

500.000đ/
ngư
ờ
i/tháng

400.000đ/ngư
ờ
i/tháng

Cận nghèo
501 đ
ế
n

650.000đ/người/tháng
401 đến 520.000đ/người/tháng
Nguồn: Quyết định số 09/2011/QĐ - TTg của Thủ tướng Chính phủ
Theo quyết định trên ta có thể thấy, chuẩn nghèo từ nay (năm 2011) đến năm 2015 thể hiện một
sự biến thiên của các chuẩn nghèo luôn theo xu hướng tăng dần kể từ năm 1990 đến nay. Một
mặt, chuẩn nghèo đó phản ánh sự tăng lên thu nhập bình quân đầu người, có thể giảm thiểu tỷ lệ
nghèo đói (theo nghĩa tuyệt đối) ở một mức nào đó. Nhưng mặt khác những lại cho thấy sự giảm
20

đi của giá trị tiền tệ ở Việt Nam. Điều này có thể giải thích tại sao Việt Nam theo đánh giá của
thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng “vẫn là một nước nghèo”
12
.

2.3 Chuẩn nghèo ở 2 thành phố lớn: Hà Nội và TP Hồ Chí Minh
*Hà Nội
UBND thành phố Hà Nội vừa thông qua mức chuẩn nghèo mới của thành phố giai đoạn 2011-
2015 theo dự thảo về chuẩn nghèo mới mà Sở Lao động - Thương binh và xã hội thành phố xây
dựng.
Theo đó, những hộ có mức thu nhập dưới 750.000 đồng/người/tháng (đối với khu vực thành thị)
và dưới 550.000 đồng/người/tháng (đối với khu vực nông thôn) là hộ nghèo. Mức cận nghèo đối
với khu vực thành thị là từ 751.000 đồng - 1.000.000 đồng/người/tháng, ở khu vực nông thôn từ
551.000 - 750.000 đồng/người/tháng.
Với tiêu chuẩn này, số hộ nghèo của Hà Nội được xác định là 148.148 hộ, chiếm 9,6% , số hộ ở
mức cận nghèo là 61.465 hộ, chiếm 3,98%.
Hiện Hà Nội đang thực hiện mức chuẩn nghèo đối với khu vực thành thị là dưới 500.000
đồng/tháng, ở nông thôn dưới 330.000 đồng/tháng; cận nghèo ở thành thị từ 500.000 - 650.000
đồng/tháng, ở nông thôn là 330.000 - 430.000 đồng/tháng (giai đoạn 2009 - 2013).
Với mức áp dụng chuẩn nghèo của giai đoạn 2009 – 2013 nói trên, đầu năm 2009, toàn thành
phố có 117.825 hộ nghèo, chiếm 8,43% và 19.543 hộ cận nghèo, chiếm 2,83%. Đến cuối năm
2009, tỷ lệ hộ nghèo của Hà Nội đã giảm xuống còn 6,09% và cuối năm 2010, số hộ nghèo được
giảm tiếp 22.500 hộ, còn 4,48%.
*Thành phố Hồ Chí Minh
Chuẩn nghèo giai đoạn 3 (2009 - 2025) của TPHCM vừa được UBND TP ban hành tương đương
với mức chuẩn nghèo do Ngân hàng thế giới xác định (2 USD/người/ngày).
Theo chuẩn nghèo mới này, hộ nghèo là những hộ có mức thu nhập bình quân từ 12 triệu
đồng/người/năm trở xuống (tương đương 2 USD/người/ngày), không phân biệt nội thành hay
ngoại thành.

Cuối năm 2008, TP cơ bản xóa hết hộ nghèo theo chuẩn nghèo giai đoạn 2 (thu nhập dưới 6 triệu
đồng/người/năm). Do đó, đến đầu năm 2009, TP quyết định ban hành chuẩn nghèo giai đoạn 3

12
Song Linh, 2011, Việt nam vẫn là một nước nghèo. Truy cập ngày 02 tháng 12 năm 2011, từ

21

(2009 - 2015) lên thành dưới 12 triệu đồng/người/năm ở các quận nội thành, dưới 10 triệu
đồng/người/năm ở các huyện ngoại thành.
Giai đoạn này, TP lại mạnh dạn quyết định nâng mức chuẩn nghèo giai đoạn 2009 - 2015 lên
thành 12 triệu đồng/người/năm cho toàn TP. Với mức chuẩn này, TP có khoảng 200 ngàn hộ
thuộc diện nghèo.
Như vậy, giữa 2 thành phố lớn trong nước ta cũng có những chuẩn riêng.

2.4 Địa phương có chuẩn nghèo cao nhất
Một số địa phương đã căn cứ vào tiêu chuẩn chung của quốc gia để xây dựng chuẩn nghèo của
mình. Ngoài những quy định của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, thành phố Hồ Chí
Minh xây dựng chuẩn nghèo riêng dựa trên 2 tiêu chí: Mức thu nhập bình quân đầu người; khả
năng tiếp cận, hưởng thụ các dịch vụ xã hội. Ngoài ra, căn cứ vào tình hình thực tế của từng thời
kỳ có sự thay đổi phù hợp. Chẳng hạn , từ năm 1992 đến này thành phố Hồ Chí Minh đã có 5 lần
điều chỉnh chuẩn nghèo. Chuẩn nghèo đến năm 2002 là gần gấp đôi chuẩn nghèo quốc gia.
Trong giai đoạn 2 của Chương trình xóa đói giảm nghèo (2004-2010). Ở Việt Nam, thành phố
Hồ Chí Minh được xem là tỉnh thành có chuẩn nghèo cao nhất ở Việt Nam và chuẩn nghèo ở
thành phố Hồ Chí Minh cũng cho thấy xu hướng tăng lên cùng với chuẩn nghèo quốc gia.
Bảng 5: Chuẩn nghèo của thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1993 đến 2010 (đv: 1 người/năm)
Năm

Thành th
ị

Nôn
g thôn

1993

1.000.000

700.000

1997

3.000.000

2.500.000

2000

3.000.000

2.500.000

2002

3.000.000

2.500.000

2004

6.000.000

6.000.000

2010

6.000.000

6.000.000

2011

1
2
.000.000

1
0
.000.000

Nguồn: Cơ sở khoa học và thực tiễn xác định chuẩn nghèo ở Thành phố Hồ Chí Minh, 2006
13
và
website của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội)

13
Th.s. Lê Văn Thành, Cơ sở khoa học và thực tiễn xác định chuẩn nghèo ở TP Hồ Chí Minh, Viện kinh tế, UBND
TP Hồ Chí Minh, 2006, Trang 8-9
22

Bảng trên cho ta thấy, sự tăng lên nhanh chóng các chuẩn nghèo từ năm 1993 đến năm 2010 ở cả
thành thị và nông thôn. Đặc biệt là ở nông thôn, chuẩn nghèo đang có xu hướng cân bằng hơn so
với thành thị với xuất phát điểm ban đầu thấp (700.000đ/người/năm 1993 đạt đến
6.000.000đ/người/năm 2010).

2.5 Sự khác biệt chuẩn nghèo giữa các phường, xã của một địa phương
* Sự khác biệt chuẩn nghèo của các phường xã ở Hà Nội:
Theo quyết định của việc ban hành chuẩn nghèo, cận nghèo của thành phố Hà Nội giai đoạn
2011 – 2015 đã quy định mức chuẩn nghèo và cận nghèo như sau:
Chuẩn nghèo: Ở khu vực thành thị gồm những hộ có thu nhập bình quân từ
750.000đ/người/tháng trở xuống là hộ nghèo; khu vực nông thôn gồm những hộ có mức thu nhập
binh quân từ 550.000đ/người/tháng trở xuống là hộ nghèo.
Chuẩn cận nghèo: Ở khu vực thành thị gồm những hộ có mức thu nhập bình quân từ
751.000đ/người/tháng đến 1.000.000đ/người/tháng là hộ cận nghèo; khu vực nông thôn gồm
những hộ có mức thu nhập bình quân từ 551.000đ/người/tháng đến 750.000đ/người/tháng là hộ
cận nghèo.
14

Như vậy, sự khác biệt chuẩn nghèo ở các phường xã Hà Nội chính là sự khác biệt ở giữa khu vực
phường xã là thành thị với phường xã là nông thôn. Mà theo số liệu thống kê về số đơn vị hành
chính (Sau khi đã mở rộng) (tại thời điểm 01/08/2008
15
) ở bảng dưới đây:
Bảng 6: Số đơn vị hành chính (tại thời điểm 01/08/2008)
Đơn v
ị

hành chính

S

ố

lư
ợ
ng

Thành ph
ố

tr
ự
c thu
ộ
c

2

Qu
ậ
n

9

Huy
ệ
n

18

Phư

ờ
ng

143

Th
ị

tr
ấ
n

2
2

Xã

412


14
Quyết định số 01/2011/QĐ-UBND của Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội về việc ban hành Chuẩn nghèo, cận
nghèo Thành phố Hà Nội giai đoạn 2011 - 2015
15
Hiện chưa cập nhật được dữ liệu năm 2011
23

Nguồn: Trích “Một số chỉ tiêu kinh tế xã hội chủ yếu của thành phố Hà Nội (sau khi mở rộng)”
trong Tư liệu kinh tế xã hội 63 tỉnh, thành phố Việt Nam, Tổng cục thống kê, 2009.
Nhìn vào bảng ta có thể thấy, số lượng thành phố, quận, huyện, phường, thị trấn, xã tương ứng sẽ

có các chuẩn nghèo theo quy định của nhà nước.
Tuy chưa thể phản ánh được rõ nét nhưng sự khác biệt trong đánh giá chuẩn nghèo theo số lượng
phường xã, thị trấn như trên đã nói lên rằng khu vực thành thị và nông thôn có sự khác biệt về
chuẩn nghèo.
Kết luận: Như vậy, qua một số khái niệm cơ bản về nghèo đói, những chuẩn nghèo đã được
phân tích một cách sâu sắc từ cấp quốc gia đến đơn vị hành chính phường xã sẽ giúp ta hiểu rõ
hơn về các chính sách xóa đói giảm nghèo và phạm vi của nó.

2.6.Chuẩn nghèo của một số nước trên thế giới
Thực trạng đói nghèo trên thế giới đang diễn ra theo chiều hướng rất đáng báo động. Theo một
nghiên cứu của WB, nguy cơ đối với người nghèo đang tiếp tục gia tăng trên quy mô toàn cầu,
và tốc độ tăng trưởng kinh tế suy giảm trong năm 2009 đã đẩy thêm 53 triệu người nữa rơi vào
tình trạng nghèo đói, thêm vào con số 130-155 triệu người của năm 2008, khi giá nhiên liệu và
thực phẩm tăng cao.
Suy thoái kinh tế dự kiến mỗi năm sẽ đe dọa thêm mạng sống của 200.000 đến 400.000 trẻ em
trong giai đoạn 2010-2015, theo đó 1,4 đến 2,8 triệu trẻ em có thể bị tử vong nếu khủng hoảng
tiếp diễn.
Chỉ số đói nghèo toàn cầu (GHI) được đánh giá trên 3 dấu hiệu cơ bản: tỉ lệ người thiếu ăn, mức
độ phổ biến tình trạng suy dinh dưỡng của trẻ em dưới 5 tuổi; tỉ lệ tử vong của trẻ em dưới 5
tuổi. Nhìn chung, trong những năm từ 1990 đến 2009, GHI trung bình của thế giới đã giảm gần
1/5. Nhiều quốc gia đã giải quyết tốt vấn đề dinh dưỡng cho trẻ em. Tuy nhiên, tỉ lệ tử vong của
trẻ em dưới 5 tuổi và tỉ lệ người thiếu ăn vẫn còn khá cao.
Đói nghèo giết chết hơn 30.000 trẻ dưới 5 tuổi trên khắp thế giới mỗi ngày, báo cáo của Manos
Unidas - một tổ chức phi chính phủ (NGO) Tây Ban Nha, Manos Unidas (United Hands) cho
biết điều này có nghĩa là có khoảng 11 triệu trẻ em chết mỗi năm vì nghèo đói, trong đó có 7
triệu trẻ dưới 5 tuổi; 130 triệu trẻ không được đi học và 82 triệu trẻ bị mất tuổi thơ bởi phải kết
hôn quá sớm.
24

Báo cáo của Manos Unidas cũng cho hay hiện có 15 triệu trẻ em trên thế giới bị mồ côi vì AIDS,

đa số rơi vào trẻ ở Nam Phi; 246 triệu trẻ phải đi làm khi chưa đủ tuổi lao động, trong đó có 72
triệu trẻ dưới 10 tuổi. Trong khi đó, theo ước tính của Liên Hiệp Quốc, có khoảng 100 triệu trẻ
em trên thế giới không có nhà cửa và đang sống trên các đường phố. Trước thực trạng này, Liên
Hiệp Quốc (LHQ) kêu gọi các nước cải thiện điều kiện y tế và vệ sinh, giảm tỉ lệ tử vong của trẻ
em, cải thiện tình trạng đói nghèo và tạo điều kiện cho trẻ em phổ cập giáo dục tiểu học.
Năm 2000, các nước trên thế giới đã thống nhất đề ra mục tiêu này, theo đó giảm một nửa số
người nghèo đói vào năm 2015. Tuy nhiên, trong bối cảnh các cuộc khủng hoảng lương thực, tài
chính diễn ra liên tiếp đẩy số người nghèo tăng cao như hiện nay, đối với nhiều nước, mục tiêu
này là bất khả thi.
Phương pháp xác định đường đói nghèo theo chuẩn quốc tế do Tổng cục Thống kê, Ngân hàng
Thế giới xác định và được thực hiện trong các cuộc khảo sát mức sống dân cư ở Việt Nam (năm
1992-1993 và năm 1997-1998). Đường đói nghèo ở mức thấp gọi là đường đói nghèo về lương
thực, thực phẩm. Đường đói nghèo thứ hai ở mức cao hơn gọi là đường đói nghèo chung (bao
gồm cả mặt hàng lương thực, thực phẩm và phi lương thực, thực phẩm).
Các quốc gia khác nhau sử dụng các tiêu chuẩn khác nhau để đánh giá mức độ giàu nghèo. Nước
Mỹ áp dụng mức chuẩn từ những năm 60 của thế kỷ trước, cụ thể, thu nhập 18.600 đô la/năm là
ngưỡng nghèo đối với các gia đình có bốn người (gồm bố mẹ và hai con), và thu nhập 9.573 đô
la/năm là ngưỡng nghèo đối với người độc thân trong độ tuổi lao động. Theo chuẩn này thì năm
1993 nước Mỹ có 15,1% dân số nghèo khổ, năm 2000 tỷ lệ đó giảm xuống còn 11,3%, nhưng tới
năm 2003 thì tỷ lệ người nghèo của nước Mỹ tăng lên 12,5% (tức là khoảng 35,9 triệu người dân
Mỹ sống trong tình trạng nghèo đói).
Ma-lai-xi-a sử dụng tiêu chuẩn 9.910 ca-lo một ngày tính trên một gia đình có hai người lớn và ba
trẻ em để làm đường nghèo. Ấn Độ áp dụng ngưỡng nghèo với chuẩn mực tiêu thụ bình quân đầu
người hàng ngày 2.400 ca-lo đối với vùng nông thôn và 2.100 ca-lo đối với vùng đô thị. Pa-ki-xtan
lấy đường nghèo là tiêu thụ 2.350 ca-lo bình quân một người lớn qui ước hàng ngày. Phi-lip-pin lại
lấy ngưỡng nghèo ở mức 2.000 ca-lo. Tương tự, Xri Lan-ca: 2.500 ca-lo; Nê-pan: 2.124 ca-lo; Thái
Lan: 2.099 ca-lo; Bang-la-đet: 2.122 ca-lo; A-dec-bai-gian: 2.200 ca-lo; một số quốc gia khác lại
sử dụng ngưỡng nghèo là tiêu thụ một ngày 2.100 ca-lo một người, như Lào, Cam-pu-chia, Trung
Quốc, In-đô-nê-xi-a, Ngay trong một quốc gia mà người ta cũng sử dụng các tiêu chuẩn nghèo
25

khác nhau, ví dụ ở Xri Lan-ca, các nhà nghiên cứu không phải lúc nào cũng lấy 2.500 ca-lo làm
ngưỡng nghèo.

Dưới đây là chuẩn mực nghèo của một số nước:
Đơn vị tính
Chuẩn nghèo
Quy đ
ổ
i ti
ề
n Vi
ệ
t Nam (đơn v
ị
:
Đồng)
Thu

nh
ậ
p

Chi tiêu

Thu nh
ậ
p

Chi tiêu

Đông Á





2.059.405,03





54 769.5093

592 981.0632
Trung Qu
ố
c

Nhân dân t
ệ
/năm

625,00


Đông Nam
Á

Cam
-
pu
-
chia
Riên/ngày


1.837,00

Lào

Kip/tháng


20.911,00

Phi
-
lip
-
pin

Pê
-
sô/năm

11.605,00

Thái Lan

B
ạ
t/tháng


882,00

Vi
ệ
t Nam

Nghìn
đ
ồ
ng/năm


1.790,00

Nam Á




Ấ
n Đ

ộ















183 073.9489
131 861.6328





3 179
493.8861
Thành th
ị

Ru
-

pi
Ấ
n Đ
ộ
/tháng


454,11

Nông
thôn
Ru
-
pi
Ấ
n Đ
ộ
/tháng


327,56

Nê
-
pan

Ru
-
pi Nê Pan/năm

4.404,00

Pa
-
ki
-
xtan

Ru
-
pi Pa
-
ki
-
xtan/tháng

748,56

Xri Lan
-
ca

Ru
-
pi Xri Lan
-
ca/tháng

791,67

Trung Á