Con người và môi trường trong sự phát triển của nước ta - Tương Lai

Xã h i h c s 2 (50), 1995

3

CON NG I VÀ MÔI TR NG
TRONG S PHÁT TRI N C A N C TA
T

NG LAI

Môi tr ng, th c ch t là cu c s ng c a con ng i. Và con ng i là tác nhân
ch y u đ b o v hay phá h y môi tr ng, c ng t c là b o v hay phá h y cu c
s ng c a chính mình.
Tơi mu n nh c l i đây m t ý t ng r t hay c a Các Mác, v m i quan h
gi a con ng i v i t nhiên, ý t ng đ n v i Mác t r t s m khi ông vi t B n
th o kinh t tri t h c n m 1844, th i k ơng cịn r t tr : "Gi i t nhiên ly thân
th vô c c a con ng i, và nó chính là gi i t nhiên trong ch ng m c b n thân
nó khơng ph i là thân th con ng i. Con ng i s ng d a vào t nhiên. Nh th
ngh a là t nhiên là thân th c a con ng i đ kh i ch t, con ng i ph i trong
quá trình giao d ch th ng xuyên v i thân th đó. Sinh ho t v t ch t và tinh
th n c a con ng i quan h kh ng khít v i t nhiên, đi u đó ch ng qua ch có
ngh a là t nhiên liên h kh ng khít v i b n thân t nhiên, vì con ng i là m t
b ph n c a t nhiên 1
Trong tri t lý s ng c a mình ng i ph ng ơng nói chung và Vi t Nam nói
riêng, thích g n mình v i c nh quan thiên nhiên, hịa h p v i thiên nhiên. Ng i
ta nói nhi u đ n các cơng trình ki n trúc c a Vi t Nam th ng l n vào thiên
nhiên, hòa h p trong màu s c, c nh v t c a t nhiên ch không bi t l p, thách
th c, d i ch i : chùa chi n, đ n dài, l ng t m, mi u m o, v.v... M t lý do đ gi i
thích Vi t Nam thi u nh ng cơng trình ki n trúc đ s , s ng s ng d ng lên
nh khiêu khích t nhiên do là do n n chi n tranh liên miên và khí h u m nhi t
đ i, nh ng còn m t lý do ti m n kh c n m trong tâm th c và tri t lý c a con

ng i Vi t Nam. Ph i ch ng, nh có ai đó nói r ng ch HỊA là đ c tr ng cho
tính cách ph ng ơng ? Hịa trong m i quan h gi a ng i v i ng i, ng i
v i thiên nhiên, hịa trong chính mình, trong cung cách ng x ,

1 . Các Mác : "B n th o kinh t tri t h c n m 1844". Hà N i-1962, trang 91.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


4

Con ng

i và môi tr

ng ...

chú ý t i cách đi u ch nh mình cho thích ng v i hồn c nh. Tri t lý h ng v
ch HỊA trong cung cách ng x t o nên m t n p t duy thiên v t ng h p, k t
h p h n là phân tích, chia c t, thiên v liên t c h n là gián đo n, thiên v tinh
th n h n là v t ch t.
ng nhiên, tri t lý y có ch m nh, có nét tích c c và c ng bi u l rõ ch
y u, nét tiêu c c. Nh ng di u tơi mu n nói đây là cái nét tích c c trong ng x
v i mơi tr ng trong tri t lý ph ng ông, tri t lý Vi t Nam, nét truy n th ng
y đang b phá v cùng v i q trình đơ th hóa, cơng nghi p hóa mà tr c đó
là q trình đ i phó v i n n nghèo kh và chi n tranh.
Có l khơng c n ph i nh c l i s tàn phá c a chi n tranh đi v i môi tr ng,
không c n nh c l i h u qu n ng n và lâu dài c a ch t đ c hóa h c đã đ c r i
xu ng nhi u vùng đ t n c. Nh ng th m h a y còn lâu dài v i nhi u th h khi
mà nh ng tàn phá đó đã lùi sâu g n 1/4 th k . Ch d ng l i nh ng v n đ c a

s tàn phá môi tr ng t sau ngày c n c b c vào giai đo n c a s ph c h i
và xây d ng l i đ t n c t sau chi n tranh.
M t đ t n c có dân s trên 70 tri u ng i v i m t đ h n 210 ng i trên
m t km2 n u khơng có chính sách qu n lý môi tr ng kh n c p thì khơng th bù
đ p n i ti m n ng v nông - lâm - ng nghi p dã đ c khai thác và b h y ho i.
Tài nguyên Vi t Nam th c ra không đ s c t o vi c làm cho 32 tri u lao đ ng:
y v y mà hi n nay v n có đ n 2/3 dân s cịn d a vào vi c khai thác tài nguyên
thiên nhiên đ ki m s ng. Th nh ng, qu đ t c a Vi t Nam l i r t h n ch , t l
đ t canh tác trên đ u ng i vào lo i th p nh t th gi i, [Bình quân canh tác ch
chi m 21% lãnh th , bình qn đ t canh tác nơng thơn là 0,4 ha].
Ch t l ng đ t đang b suy thối, đ xói mịn cao . [50% di n tích đ t canh
tác có đ d c trên 150]. Có kho ng 3 tri u ha đ t vùng châu th b nhi m m n,
ki m hóa và l t úng, vùng đ ng b ng sông H ng có kho ng 240.000 ha th ng
xuyên b úng. ã có tri u ch ng ơ nhi m đ t do s d ng quá nhi u phân hóa h c
và thu c tr sâu. R ng b tàn phá nhi u, t c đ tr ng l i r ng không theo k p v i
t c đ phá r ng. M i n m, n c ta m t đi g n 200.000 ha r ng, trong đó có
100.000 ha r ng n ng su t cao, t c đ m t r ng Vi t Nam cao nh t so v i các
n c trong khu v c [Vi t Nam là 2,8%; Thái Lan : 1,6%; Malaysia : 1,2%;
Trung Qu c : 0,08% Indonesia : 0,04%; Nam Tri u Tiên : 0,0%]. Di n tích th m
r ng bao ph hi n nay là 9 tri u ha, trong khi đó vùng đ i núi tr c đã lên t i 13
tri u ha.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


T

ng Lai

5

Là m t bán đ o, Vi t Nam có tài nguyên hi n r t l n, r t phong phú, đa
d ng; tuy nhiên, hi n nay đang b đe d a b i cách khai thác không h p lý : đánh
b t th y s n quá m c vùng c a sông, ven bi n v i k thu t quá l c h u [nh
l i m t bé] đôi khi dùng ph ng pháp h y di t [đánh mìn đang làm h y di t tài
nguyên, ô nhi m m t n c bi n do v n chuy n d u ngoài kh i.
Ngu n tài nguyên n c c a Vi t Nam khá phong phú, nh ng 60% ngu n
n c b t đ u t ngoài biên gi i lãnh th , do v y ph thu c vào quy mô và
ph ng th c s d ng c a nh ng n c có ngu n n c đi qua ho c xu t phát.
Vùng ven bi n có nguy c nhi m m n. ây là vùng r t nh y c m v môi tr ng,
nguy c ô nhi m v môi tr ng s r t l n n u khơng có đ nh h ng phát tri n và
gi i pháp qu n lý t t.
M c đ s d ng n c s ch cịn r t th p c
đơ th l n nơng thơn [bình
3
qn đ u ng i / n m là 81 m ; trong lúc đó Malaysia là 765 m3; Thái Lan là
559 m3 và Trung Qu c là 462 m3].
Cu i cùng v s đa d ng sinh h c. Vi t Nam có u th l n v sinh h c và h
sinh thái, nh ng nguy c gi m và phá h ng u th này ngày càng b c l rõ do
các tác đ ng s n b n, đánh b t quá m c, nhi u đ ng v t hoang dã đã b nhanh
chóng tiêu di t. Di n tích r ng đ c quy ho ch làm khu b o t n cịn q nh :
03% di n tích r ng, đ y là ch a nói đ n ch đ qu n lý trong các khu b o t n
này. Hi n c ng ch a có k ho ch gì đ b o v h th ng ven b n đ a. Phác th o
vài nét v nh ng m i nguy c đe d a môi tr ng trên đây c ng ch nói lên đ c
ph n nào tính c p bách c a nó. c bi t là tính c p bách c a vi c giáo d c sâu
r ng v ý th c b o v môi tr ng trong phát tri n đ i v i đông đ o m i ng i
m i t ng l p dân c nông thôn c ng nh đơ th .
đây, có l c n nh c l i m t nh n xét c a Max Weber vào đ u th k này
trong tác ph m "Xã h i h c nh n th c” c a ơng : "S duy lý hóa ho t đ ng c a
c ng đ ng, do đó khơng h có h u qu là m t s ph bi n hoá c a nh n th c v

các đi u ki n và các m i quan h c a ho t đ ng y, mà đi u r t th ng x y ra
là nó đ a t i k t qu ng c l i. "Ng i dã man " bi t vô cùng nhi u v các đi u
ki n kinh t và xã h i c a s sinh t n riêng c a anh ta h n là "ng i v n minh"
theo ngh a thông th ng c a thu t ng đó" 1 .
Th gi i "v n minh" c a chúng ta do bi u t không hi m nh ng ng x "dã
man" đ i v i môi tr ng. Nh n xét c a Max Weber d u th k này hi n đang
đ c th c t ki m nghi m v t m nhìn và do sâu s c c a nhà xã h i h c b c th y
v cách ng x c a con ng i v i môi tr ng s ng c a h , môi

Ch

1. D n l i theo RAYMOND ARON : "Les étapes de la pensée Sociologique"
ng vi t v Max Wober. trang 499.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


6

tr

Con ng

i và môi tr

ng t nhiên và môi tr

ng ...

ng xã h i.

i u r t th ng x y ra là nó đ a t i k t qu ng c l i" trong cách di n đ t
c a Weber, theo tơi hi u, chính là nh ng h u qu c a hành đ ng con ng i mà
con ng i không ý th c đ c đ y đ v nó khi n y sinh d đ nh c ng nh khi
hành đ ng. Mà thông th ng, chúng ta l i đang b t g p cái ngh ch lý trong hành
đ ng c a con ng i và đ i s ng xã h i : l i ích c a t ng thành viên không nh t
thi t phù h p v i l i ích c a c ng đ ng. Ch ng h n, trong truy n th ng v n hóa
ph ng ơng thì "ng i ta là hoa c a đ t", m t m t ng i h n m i m t c a",
trong ba ch s h nh phúc thì đơng con là ch s đ u tiên: "phúc, l c, th ", đông
con l m phúc. V i m t gia đình khá gi , th t khó đ ng i ta ý th c đ c r ng
đông con [t c là trên 2 con theo chu n m c hi n nay] chính là nh h ng đ n
mơi tr ng s ng. y v y mà, hi n nay v n đ môi tr ng g n r t ch t v i v n
đ dân s . V i t c đ phát tri n dân s nh hi n nay thì s suy thối và phá h y
mơi tr ng là không th ch ng l i đ c.
Mu n chuy n đ i m t chu n m c tái sinh s n trong đ i b ph n dân c hi n
đang s ng trong m t trình đ kinh t l c h u c a s n xu t nơng nghi p địi h i c
m t quá trình. Và quá trình y c ng song hành v i q trình có nguy c suy
thối và phá ho i môi tr ng. C hai quá trình y đ u đ c d n d t b ng ý th c
và hành đ ng c a con ng i.
Nh ng c i t o ch p vá c s h t ng đô th không theo k p v i đà t ng dân s
đô th Hà N i, H Chí Minh và nhi u thành ph khác. N n úng ng p c a Hà
N i không ph i là do thiên nhiên, mà do con ng i, do s vô ý th c và do c ý
th c c a con ng i.
Tôi mu n đ c bi t nh n m nh v n đ môi tr ng xã h i và môi tr ng v n
hóa, đúng h n t ti p c n v n hóa đ nói đ n s ơ nhí mơi tr ng xã h i. Có n i,
ng i ta phá m t di tích l ch s đ d ng lên m t đài li t s , v i m t đ ng c ghi
nh n m t th i đo n l ch s , ng nh là đ tri ân nh ng ng i đã ngã xu ng cho
l ch s v vang c a dân t c. Nh ng do s nông c n v t duy mà ng i ta đã xúc
ph m đ n l ch s v n hóa dân t c, s ng x vơ v n hố, rút cu c l i là m t s
phá ho i cho dù ng i ta mu n xây d ng. Ng i ta quên m t r ng, "l ch s m t
n n v n minh là s tìm tịi trong nh ng t a đ c , nh ng t a đ mà ngày nay

v n còn giá tr , h n n a, "m t n n v n minh bao gi c ng là m t quá kh m t
quá kh s ng đ ng nào đó", khơng có m t n n v n minh hi n t i nào th c s có
th hi u đ c n u không hi u bi t nh ng hành trình đã đi qua nh ng giá tr c
và nh ng kinh nghi m đã s ng 1

1. Xem : "Tìm hi u các n n v n minh"c a Fernand Braudel, trang 70
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


T

ng Lai

7

Ng i ta có th c i t o đ t tr ng, đ i tr c thành đ t tr ng cây, tr ng r ng.
Song m t di tích l ch s b phá ho i, b mai m t thì khơng tr ng l i đ c. y v y
mà cùng v i s tàn phá c a thiên nhiên vùng nhi t đ i v i đ m cao ý th c và
bàn tay c a con ng i dã t ng làm cho bao nhiêu di tích l ch s khơng cịn có
kh n ng ph c ch , ph c h i n a.
Chính vì th , cùng v i v n đ b o v môi tr ng thiên nhiên, tôi mu n nh n
m nh đây s kh n thi t ph i b o v môi tr ng v n hóa, mơi tr ng xã h i
đ c bi t khi mà đ t n c chúng ta đang b c vào th i k cơng nghi p hóa và
hi n đ i hóa, t c đ đơ th hóa di n ra cùng t c đ công nghi p hóa và hi n d i
hóa y, n u khơng có m t t m nhìn, m t quy ho ch ch t ch và nh t là m t s
qu n lý đ ng b và có hi u l c thì t c đ đơ th hóa c ng s là t c đ c a s phá
ho i môi tr ng, môi tr ng t nhiên, môi tr ng v n hóa, mơi tr ng xã h i.
M t tòa nhà b n t ng k ch k m d ng lên sát nách v i ngôi nhà l u ni m c a
chí s Phan B i Châu v n tr m m c và đ n s gi a m t khung c nh bình l ng
c a thiên nhiên x Hu , có là s phá ho i môi tr ng không ? C m t dãy bích

tr ng qu ng cáo bia và các s n ph m công nghi p khác đ s d ng lên ven h
Trúc B ch c a Hà N i bi n ho Trúc B ch v n xinh x n, hi n hòa n m c nh H
Tây mênh mơng, khống đ t thành m t cái ao rác r i, t i nghi p. ây có là s
phá ho i mơi tr ng khơng ? Mà làm sao có th tách bi t ch nào là tác h i đ n
môi tr ng thiên nhiên, ch nào tác h i đ n môi tr ng v n hóa, ch nào là tác
h i đ n môi tr ng xã h i ! Và ngay thành ph bãi bi n xinh đ p vào b c nh t
c a đ t n c này, m t ngh a trang li t s d ng lên trên bãi cát sát mép n c,
th ng dành cho nh ng nam n m c qu n áo t m d o ch i li u có xúc ph m đ n
anh linh c a nh ng ng i mà ng i ta mu n t ng ni m, nên g i đây là s phá
ho i môi tr ng gì? G i đúng tên s v t qu th t là t nh ! Chúng ta đâu thi u
đ t, thi u n i trang tr ng và uy nghiêm đ đ t m t t ng đài và ngh a trang li t
s x ng đáng v i t m vóc và ý ngh a c a chúng.
Cịn m t s ơ nhi m mơi tr ng khó trơng th y n a đó là s ơ nhi m môi
tr ng xã h i trong ng x gi a ng i và ng i. B o l c và hành hung, s
khi p nh c và e ng i c a cái thi n đ ng tr c cái ác, cái x u, s làm ng tr c
nh ng hành vi vơ v n hóa trong m i quan h hàng ngày. Tuyên truy n, qu ng
cáo k ch k m và ph n th m m , ng i ta ch a loa đã t ng âm vào tai m i ng i
đ chào m i mua báo hàng ngày b ng nh ng tin gi t gân kích đ ng b o l c và
tình d c, v.v... Có v nh nh ng đi u y ch a đ c đ a vào n i dung ch ng ô
nhi m môi tr ng. Mà than ôi, s phá ho i môi tr ng xã h i còn nguy h i tr c
ti p và th ng tr c đ n cu c s ng c a con ng i, nh t là c dân đô th . M t thói
quen m i đ i l p v i cách ng x c "t t đ p phô ra, x u xa đ y l i", gi đây, ta
th y ph bi n đ ng ph , hè ph là n i ch a ch t th i

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


8

Con ng

i và môi tr

ng

và n i ph i bày nh ng công vi c mà đáng lý ch di n ra n i kín đáo sau nhà:
gi t gi , ph i phóng, làm v sinh ! Ng i ta v t xác chu t ch t ra đ ng m t
cách h n nhiên, và không hi m nh ng ông bà ch quý phái s m s m s m d n
nh ng con chó yêu ra ngoài đ ng ph tr c nhà [ho c xa nhà h m t chút] đ
cho chúng t do trút ch t th i và gi cho c n phòng riêng ti n nghi c a h thêm
s ch d p và m cúng vì nh ng con v t s ch s th m tho! Cái l i tr c h t là
ng i ch u trách nhi m qu n lý đô th , song cái nguy h i sâu xa là cùng v i vi c
làm ô nhi m môi tr ng công c ng là s ô nhi m m t t p quán hay là m t t p
quán b ô nhi m, d n t i m t l i s ng r t ph n v n hóa, v n minh.
Con ng i, v n ch là con ng i, v n ch là s th c d y ý th c c a con ng i
d n d t hành đ ng c a h m i b o v đ c nguy c tàn phá mơi tr ng. Khơng
có cái đó thì dù có m t b lu t b o v môi tr ng, môi tr ng v n b tàn phá.
đây, d ng nh tôi l i phân vân v nh n xét c a Max Weber mà tôi d n
trên. Ph i ch ng nh ng n c đã phát tri n, khi mà trình đ dân trí và m c s ng
đã b c cao, đ c bi t là v i nh ng n c mà ch s nhân b n [HID] m c cao,
thì ý th c v v n đ b o v môi tr ng có ph n m nh m h n nh ng n c mà
cu c v t l n ch ng l i đói nghèo và s t t h u xa v i trình đ chung c a th
gi i. Nh ng thành t u c a khoa h c và công ngh đem l i nh ng bi n đ i k
di u v kinh t và v n hóa nh ng c ng d n lồi ng i đ n bên b v c th m c a
s c n ki t tài nguyên và phá v cân b ng sinh thái. Nhân lo i đang ph i huy
đ ng m i l c l ng đ kh c ph c n i đau và ngh ch lý c a s phát tri n đó.
Chính vì v y mà ph i th a nh n r ng, nh ng n c nh n c ta, khi mà tuy t
đ i b ph n dân c v n đang ph i đ ng đ u hàng ngày v i cu c m u sinh
nh m th a mãn nh ng nhu c u đang còn t i thi u v n, m c, , đi l i, h c hành,
đ c ch m sóc khi đau m, v.v... thì ý th c v b o v mơi tr ng khơng ph i lúc

nào c ng có th có đ y đ . Nh ng ác thay, chính ng i nghèo là ng i đang
ph i ch u h u qu n ng n nh t c a s suy thối và phá ho i mơi tr ng. Cu c
kh o sát xã h i h c, v "Môi tr ng và nhà cho ng i nghèo đô th " do Vi n
Xã h i h c chúng tôi ti n hành v i s tài tr c a IDRC [Trung tâm nghiên c u
phát tri n qu c t Canada] cho chúng tôi nh ng con s r t c th đ ch ng minh
đi u này.
Tuy nhiên, không thê không th y r ng th ng x hình thành m t cách khách
quan trong quan h c a con ng i v i môi tr ng, nó tùy thu c vào con ng i.
Th ng x là khó chuy n bi n, khó đ i thay song không ph i là không thay đ i
đ c m t khi có s tác đ ng tích c c vào ý th c c a con ng i và cùng v i s
tác d ng y là vi c c i thi n đ i s ng v t ch t c a con ng i.
Trong các ch ng đ ng c a hành trình con ng i ti n v phía tr c, s thích
nghi m t cách có ý th c và ch đ ng c a con ng i v i môi tr ng s ng
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


T

ng Lai

9

c a mình s ngày càng đ t t i m t trình đ m i. Trong ti n trình chung y,
chúng ta có quy n tin t ng vào m t t p quán ng x c a con ng i Vi t Nam
trong n n v n minh ph ng ơng v n đã tr m tích l i thành truy n th ng, m t
truy n th ng mu n s ng hài hòa v i thiên nhiên, làm b n v i thiên nhiên mà tơi
đã có d p nh c đ n ph n đ u c a bài phát bi u này. Mong sao mà q trình
cơng nghi p hóa, đơ th hóa, hi n đ i hóa, cái c t cách dân t c y đ c gi gìn
và phát huy, mà tr c h t là đ c gi gìn và phát huy trong các nhà ho ch đ nh
chi n l c và quy ho ch cho các ch ng trình phát tri n, nh ng sau cùng thì v n

là s gi gìn và phát huy cái c t cách y trong c m t dân t c trong t ng c ng
đ ng. Có nh v y thì v n đ b o v môi tr ng trong quá trình phát tri n kinh t
xã h i m i le lói tia hy v ng th c thi. B i l , th ng x đ i v i môi tr ng là
m t giá tr đ c c ng đ ng công nh n và kh ng đ nh. Nh ng giá tr y đ c
hình thành nên t m t n p s ng t ng đ i n đ nh và l p đi l p l i v i th i gian
và cu c s ng. Ph i làm cho nh ng giá tr y đ c duy trì, đ c b sung và phát
tri n đ thành truy n th ng. Chúng ta ph i đi đ n hi n đ i t nh ng truy n th ng
t t đ p c a dân t c c ng v i thành t u c a n n v n minh mà loài ng i đã đ t
đ c ng ng c a c a th k XXI.
Và vì v n hóa v a là b n th dân t c v a là ngu n l c c a s phát tri n, mà
các chi n l c phát tri n hi n nay là g n li n hai t h p m c tiêu sau đây l i v i
nhau : t ng tr ng kinh t và nhanh chóng đ m b o đ c s lành m nh và b n
v ng v khía c nh xã h i và môi tr ng, sinh thái, cho nên xét đ n cùng nh ng
giá tr mà tơi nói trên c ng là giá tr v n hóa.
Khi th ng x v i môi tr ng đã thành m t giá tr v n hóa thì đó s là s
góp ph n to l n vào quá trình phát tri n c a đ t n c ta b c vào th k H m
Lét, nhân v t chính c a Shakespeare đã than r ng : "Chúng ta bi t chúng ta là gì,
nh ng khơng bi t chúng ta s ra sao !". th i đ i chúng ta, qu th t chúng ta
c ng s v n không bi t chúng ta s ra sao n u nguy c suy thối, ơ nhi m, h y
ho i môi tr ng và h sinh thái không b ng n ch n.
Tôi mu n m n l i Sakespeare đ k t thúc bài vi t này v i ý ngh r ng: qu n
lý t t vi c b o v mơi tr ng chính là b o v cu c s ng c a chúng ta hôm nay
và ngày mai.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn