Các khoa học xã hội và những vấn đề của thời đại chúng ta - Hải Ninh

Xã h i h c s 3 - 1983

Khoa h c xã h i và th i đ i chúng ta

84

CÁC KHOA H C XÃ H I
VÀ NH NG V N
C A TH I
H I NINH (l

I CHÚNG TA
c thu t)

Giáo s Sandor Szalai, Vi n s Vi n Hàn lâm khoa h c Hung-ga-ri, giáo s
danh d , c v n c a Vi n Nghiên c u t ch c c a Vi n Hàn lâm Khoa h c Hungga-ri, Ch t ch ban T ng Th ký c a H i đ ng nghiên c u liên ngành c a Vi n
Hàm lâm Khoa h c Hung-ga-ri, Ch t ch H i Xã h i h c Hung-ga-ri, Vi n s Vi n
Hàn lâm Khoa h c và ngh thu t th gi i, y viên Ban ch p hành H i Xã h i h c
Qu c t , c v n danh d c a Vi n ào t o và nghiên c u c a Liên h p qu c và
thành viên c a nhi u H i – C quan nghiên c u c a Hung-ga-ri và n c ngoài,
đ c t ng th ng qu c gia, Huân ch ng C
c a C ng hòa Nhân dân Hungga-ri v i nhành nguy t qu và đ c t ng nhi u gi i th ng khác, đã t tr n ngày
18 tháng 5 n m 1983, th 71 tu i.
Sandor Szalai là ng

i b n quí c a ngành Xã h i h c Vi t Nam.

T ngày Vi n Xã h i h c đ c thành l p, v i t cách là Phó Ch t ch H i Xã
h i h c th gi i, Sandor Szalai đã tích c c gi i thi u ngành Xã h i h c Vi t Nam
gia nh p H i Xã h i h c th gi i và th ng xuyên cung c p cho Vi n Xã h i h c
nh ng tài li u v ho t đ ng c a ngành xã h i h c trên ph m vi th gi i.

Thông qua Sandor Szalai, ngành Xã h i h c Vi t Nam đã có quan h ngày m t
ch t ch v i Vi n Xã h i h c và gi i xã h i h c Hung-ga-ri.
c tin Sandor Szalai, Vi n Xã h i h c trân tr ng g i l i chia bu n th ng thi t
đ n gia đình đ ng chí Sandor Szalai và gi i xã h i h c Hung-ga-ri.
Nhân d p này, T p chí Xã h i h c gi i thi u v i đ c gi Vi t Nam m t bài vi t
c a Sandor Szalai đ c p t i nh ng v n đ c a th i đ i chúng ta và trách nhi m
c a Khoa h c xã h i.
T p chí XÃ H I H C

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Khoa h c xã h i và th i đ i chúng ta

85

SANDOR SZALAI – The Extended Present. The Social Sciences
and the Problems of Our Times. In : “Hungarian Society and
Marxist Sociology in the Nineteen Seventies”. Budapest,
“Corvina Press”. 1978
Trong bài vi t này Sandor Szalai, c Ch t ch H i xã h i h c Hungari đã phân
tích vai trị c a khoa h c h c xã h i trong vi c gi i quy t ba v n đ c b n đ c
đ t ra trong th i đ i chúng ta:
1) Nh ng v n đ xã h i c a cu c cách m ng khoa h c – k thu t
2) T ch c và qu n lý xã h i m t cách khoa h c.
3) Xây d ng l i nh ng h th ng giá tr và s thích xã h i phù h p v i nh ng đòi
h i c a th i đ i.
c đi m n i b t c a cu c cách m ng khoa h c – k thu t trong th i đ i chúng

ta là ch nh ng thành t u khoa h c và k thu t gây y t ng sâu s c làm con
ng i ph i kinh ng c, đang đ c ng d ng vào s n xu t và đ i s ng m t cách mau
l và r ng rãi. Tính cách m ng c a cu c cách m ng khoa h c – k thu t chính là
đó. Và c ng chính đó đang đ t ra hàng lo t v n đ xã h i c a cu c cách m ng
khoa h c – k thu t c n đ c k p th i gi i quy t. “Trong nh ng hình thái kinh t xã h i khác nhau, ngay c nh ng thành t u v t ch t gi ng nhau, nh nh ng k t qu
khách quan c a ti n b khoa h c và k thu t h c, v n có th ph c v nh ng m c
đích và l i ích xã h i h t s c khác nhau. D i ch ngh a xã h i, nh ng kh n ng
đ t duy khoa h c ph c v cho xã h i t t h n nhi u so v i ch ngh a t b n. Tuy
nhiên, m c đ có th s d ng nh ng u th đó l i ph thu c vào trình đ phát tri n
hi n t i c a xã h i xã h i ch ngh a”. Chúng ta không th là nh ng ng i theo ch
ngh a l c quan h i h t, ch ng i ca ng i nh ng thành t u cách m ng khoa h c – k
thu t ngày càng t ng lên mãi mãi, ho c ch bi t k l m t cách gi n đ n nh ng u
vi t c a h th ng kinh t - xã h i xã h i ch ngh a, g t b nh ng v n đ toàn c u
h t s c nghiêm tr ng mà s phát tri n c a xã h i và khoa h c k thu t đ t ra. “Trái
l i, m c đích c a chúng ta là chú ý đ n t m vóc và nguy c th t s c a m t s v n
đ quan tr ng s ng còn c a th i đ i chúng ta. Tuy nhiên, tôi xung nh s đông m i
ng i khác n a đ u tán thành m t “ch ngh a l c quan hi n th c” v n b t r trong
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Khoa h c xã h i và th i đ i chúng ta

86

nh ng l i d y c a các nhà sáng l p ch ngh a xã h i khoa h c. Chúng tơi tin t

ng

r ng đó là l i gi i thích th c t và s phân tích khoa h c cho nh ng v n đ xã h i
s t o nh ng kh n ng t t nh t cho th c ti n xã h i ti p t c phát tri n theo đ
h

ng đúng đ n, c ng nh đ v

c n ti n b c a con ng

ng

t qua t t c m i khó kh n nguy hi m đang ng n

i”.

i u làm cho cu c cách m ng khoa h c - k thu t trong th i đ i chúng ta đ c
đáo đ n th và t o nên tác đ ng cách m ng to l n đ n th đ i v i xã h i, chính là
ch m t c s h t ng ch a t ng có cho vi c kinh doanh công nghi p quy mô c c
l n đã b t đ u hình thành cùng v i m t h th ng qu n lý và t ch c cơng nghi p
hi n đ i tồn di n đ s n xu t ra nh ng s n ph m hi n đ i nh t, đ buôn hán, thông
tin liên l c và giao thông v n t i. Ch có nh v y thì m i có th làm cho nh ng
thành t u khoa h c đ

c ng d ng k p th i trong s n xu t trên qui mơ tồn th

gi i. Ngày nay, toàn b b máy s n xu t gi ng nh m t chi c máy gia t c và
khu ch đ i kh ng l đã tham gia vào vi c t ng c

ng hi u qu kinh t - xã h i c a

nghiên c u khoa h c. Tuy nhiên, m t đi u c ng h t s c rõ ràng là nhu không có s

đi u ti t th t s thích h p thì tồn b b máy kh ng l đó có th d dàng “nóng
quá đ ” và di n bi n khơng sao ki m sốt đ

c, th m chí là nguy hi m n a.

i u

đó đ t ra m t cách b c thi t v n đ t ch c và qu n lý quá trình cách m ng khoa
h c - k thu t. “Tôi v n tin r ng ti n b khoa h c và k thu t, n u đi li n v i t
ch c xã h i th a đáng có th s tìm ra chi c chìa khóa đ đáp ng t t c m i nhu
c u c b n c a nhân lo i”.
Khoa h c xã h i có vai trị khơng th thay th đ
lý các quá trình cách m ng khoa h c – k thu t, h
c a loài ng

c trong vi c t ch c và qu n
ng nó vào vi c ph c v l i ích

i, lo i tr nh ng h u qu tiêu c c có th có c a nó. “T t c nh ng

thành t u c a cu c cách m ng khoa h c - k thu t đ u có hai m t. Chúng m ra
nh ng vi n c nh m i ch a t ng có cho h nh phúc và s th nh v
ng

ng c a con

i, c ng nh ph i tr n nh ng n i kh đau nh đ a ng c c a con ng

i, nh ng

th m c nh và s tàn phà. Ph i th y h t s c rõ ràng dù nh ng ý ngh a xã h i tích
c c, hay tiêu c c c a cu c cách m ng khoa h c - k thu t s th ng th thì đi u đó
khơng đ

c quy t đ nh b i b n ch t c a chúng, là b i nh ng nhân t xã
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Khoa h c xã h i và th i đ i chúng ta
h i đã quy t đ nh nh ng con đ
d ng c m thành t u này.

87

ng và ph

ng ti n, c ng nh nh ng đi u ki n s

“C n ph i th a nh n r ng các khoa h c xã h i không c ng hi n nhi u l m vào
vi c gi i quy t nh ng v n đ xã h i n y sinh t cu c cách m ng khoa h c – k
thu t trong th i d i chúng ta. Trong ba m i n m có l v a qua, các khoa h c xã
h i m i t o ra đ c r t ít nh ng cái có th gi m nh đ n m t m c đ đáng k vi c
qu n lý v m t xã h i cu c cách m ng khoa h c - k thu t. Chúng giúp đ cho xã
h i r t ít trong vi c ng n ng a, ho c lo i tr nh ng h u qu xã h i tiêu c c, t c là
có h i ho c nguy hi m, liên quan đ n vi c s d ng cái m i trong khoa h c và k
thu t.
“Tôi tin ch c r ng đi u đó m t m c đ đáng k ph thu c vào các khoa h c
xã h i, vào vi c chúng ta đang kh c ph c nh ng v n đ và nh ng nguy c r ng

kh p trên toàn th gi i đang đe d a chúng ta m t cách nhanh chóng ra sao, hi u
qu đ n m c đ nào và v i giá hy sinh nào. Nh ng v n đ và nguy c này liên
quan v i, và th m chí m t ph n b t ngu n t ti n b v t ch t h t s c nhanh chóng
hi n nay. Các khoa h c xã h i gi chìa khoá trong vi c s d ng cách m ng khoa
h c - k thu t vì l i ích c a loài ng i”.
Khoa h c xã h i có vai trị và trách nhi m to l n trong vi c gi i quy t v n đ
quan tr ng th hai c a th i đ i – v n đ t ch c và qu n lý nhà n c m t cách
khoa h c, hay nh tác gi g i là v n đ “xây d ng c n c khoa h c và hi n d i hóa
các ph ng pháp hành chính cơng c ng và t ch c xã h i, làm cho các ph ng
pháp đó thích ng v i nh ng đòi h i c a th i đ i”. Hành chính cơng c ng, “t c là
vi c ho ch đ nh chính sách và hành chính, t c p đ a ph ng c s đ n nh ng c p
cao nh t quy t đ nh chính là qu c gia”. Trong th i đ i cách m ng khoa h c - k
thu t ngày nay, hành chính cơng c ng đang ph i đ ng đ u v i nh ng v n đ hoàn
toàn m i. Tuy nhiên, nh ng ph ng pháp và l thói c a nó l i quá c k , ch y u
còn áp d ng quan đi m “th công”. “Quan đi m khoa h c, t c là s am hi u sâu
s c và s nghiên c u, cịn đóng m t vai trị th y u.
Gi đây, tình hình bi n đ i r t c n b n: các nhi m v hành chính công c ng
t ng lên nhi u l n; kho ng th i gian đ

ng phó

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Khoa h c xã h i và th i đ i chúng ta

88

V i các s ki n khác nhau đã rút ng n r t nhi u; ph i đáp ng nh ng v n đ xã
h i thu c ki u hoàn toàn m i, ngày càng ph c t p h n. “Hi n nay các qu c gia
đang ph i gi i quy t nh ng v n đ c a công nghi p, y t và phúc l i, s t ng dân
ng xung quanh v.v… t c là nh ng v n đ mà m t hay hay th h tr

s , mơi tr

đây hồn tồn khơng thu c l nh v c chính sách Nhà n
ngh a, Nhà n

c.

các n

c

c xã h i ch

c ch u trách nhi m cu i cùng v h u h t m i khía c nh c a đ i s ng

công c ng, g m c qu n lý s n xu t… Qui mô c a các nhu c u công c ng đã tr
nên d s . Ch vi c t ch c cung c p n ng l

ng cho 10 tri u dân Hung-ga-ri

ch ng h n, đã đòi h i ph i ti n hành m t công vi c kh ng l . Ch riêng ch g i
đi n tho i
đ
Tr

Hung-ga-ri c ng gây nên lãng phí t i 2 tri u phút m i n m, t

ng v i s gi làm vi c 15.000 ng

ng

i, thi t h i t i 1% t ng thu nh p qu c dân.

c nh ng v n đ nh v y, c c u c c a hành chính cơng c ng s b t l c,

nh ng ph

ng ti n và ph

ng pháp truy n th ng không giúp gi i quy t t t.

cách gi i quy t duy nh t đúng là ph i đ a nh ng ph

đây,

ng pháp m i, khoa h c, vào

cơng vi c hành chính cơng c ng và t ch c xã h i”.
Khoa h c xã h i ngày càng ph i phát huy vai trị c a nó trong vi c c i ti n cơng
vi c hành chính cơng c ng và t ch c xã h i. Ngày nay khó có th “đánh giá th p
ý ngh a th c s c a cơng tác b ích mà các khoa h c xã h i đã làm đ m đ

ng

cho ti n b kinh t - xã h i trong cách m ng khoa h c – k thu t. Kh i ph i nói

r ng vi c ti n hành nghiên c u v lý lu n kinh t là nh ng c ng hi n c b n c a
các nhà kinh t h c vào vi c xác l p c n c khoa h c cho vi c k ho ch hóa và
qu n lý

c p đ qu c gia, c ng nh c p đ xí nghi p. Lu t h c vi c k ho ch hóa

và lý lu n ch t chúng đã đ c p nhi u h n tr

c đ n nh ng v n đ pháp ch và

hành chính n y sinh do ti n b khoa h c k thu t. Nghiên c u dân s h c bây gi
đã đóng m t vai trị đáng k trong vi c đ nh ra chính sách dân s . Xã h i h c, ch
y u là xã h i h c đô th và công nghi p, đã làm r t nhi u vi c đ làm sáng t th c
ti n c th v hành chính và qu n lý. Tâm lý h c xã h i, khoa h c qu n lý v.v… t t
c đ u có th t hào v nh ng k t qu và ph

ng pháp m i đã đ

c các nhà ho ch

đ nh chính sách và hành chính s d ng có hi u qu ”.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Khoa h c xã h i và th i đ i chúng ta

89

Tuy nhiên các nhà khoa h c xã h i v n ch a phát huy đ

c đ y đ vai trị to l n

c a nó. T t c các khoa h c xã h i còn r t ít thành công trong vi c xác l p c n c
khoa cho vi c h c đ ra các quy t đ nh chính tr và th c ti n hành chính cơng
c ng. “T t c nh ng ng
n

i tích c c tham gia vào vi c đ a ra các quy t đ nh Nhà

c đ u h t s c l ch s l ng nghe nh ng đi u mà các nhà chính tr h c và xã h i

h c phát bi u, nh ng cho đ n nay v n khó mà th y đ
các quy t đ nh c a Nhà n

c b t k d u hi u nào trong

c r ng nh ng l i khuyên c a gi i khoa h c đã đ

c

chú ý c ”.
C ng ph i thành th t nh n rõ nh ng ch y u kém c a khoa h c xã h i. Nó cịn
“ch a t o l p đ

c m t h th ng trung gia c a b môn khoa h c xã h i ng d ng,

h th ng này có th đóng m t vai trị t

ng t nh vai trị c a cơng ngh h c là cái

n i li n nghiên c u c b n trong các khoa h c t nhiên v i s n xu t công nghi p”.
Vi c phát tri n “công ngh h c xã h i” s đáp ng ch y u kém này.
V n đ th ba mà tác gi quan tâm là v n đ vai trò c a khoa h c xã h i trong
vi c xây d ng l i nh ng h th ng giá tr và s thích xã h i phù h p v i nh ng đòi
h i c a th i đ i chúng ta. V n đ h th ng giá tr và s thích xã h i có t m quan
tr ng quy t đ nh đ i v i vi c qu n lý xã h i, c th là đ i v i vi c đ ra các quy t
đ nh chính tr và th c ti n hành chính cơng c ng, c ng nh h

ng nh ng thành t u

c a cu c cách m ng khoa h c – k thu t vào ph c v l i ích c a lồi ng

i,

“Trong l nh v c này, s h p tác ch t ch gi a tri t h c, s h c và các ngành khoa
h c khác v i các khoa h c xã h i (“các khoa h c xã h i”

đây đ

c dùng theo

ngh a h p ,à UNESCO đã xác đ nh và tác gi đ ng tình, t c là các khoa h c có
quan h ít nhi u tr c ti p v i nh ng v n đ c th c a xã h i ngày nay) càng có ý
ngh a c b n h n b t k ch nào khác. Nghiên c u mác xít trong các khoa h c xã
h i có th ch ng minh trình đ cao v lý lu n và th c ti n c a nó trong nh ng đi u
ki n r t thu n l i b ng cách t ng c

ng c g ng h n n a trong l nh v c nghiên c u

liên ngành nay. Cơng tác này có th đóng góp r t hi u qu ch ngh a xã h i ti n
hành ch ng l i nh ng k thù v t t

ng và chính tr c a nó”.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn