Tu lieu Dia li

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (214.73 KB, 12 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

PHÒNG GD&ĐT TÂN HỒNG

TRƯỜNG THCS NGUYỄN QUANG DIÊU



ĐỀ TÀI: CA DAO - TỤC NGỮ VỚI ĐỊA LÍ

Giáo viên:

Nguyễn Mạnh Hải



Năm học: 2009 - 2010

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

heo quan điểm giáo giục: “Học đi đôi với hành, nhà trường gắn liền với
xã hội”. Trong cơng tác dạy học Địa lí thì việc gắn lý thuyết với thực tiễn
cuộc sống là hết sức cần thiết. Nước ta là một nước nông nghiệp, trước
khi khoa học khí tượng ra đời và phát triển ở Việt Nam, nhân dân lao động Việt
Nam trong qúa trình lao động sản xuất đã quan sát tự nhiên và đúc kết nhiều kinh
nghiệm qúi báu về dự báo thời tiết khí hậu và lưu truyền trong dân gian qua các
câu ca dao, tục ngữ. Đề tài “Ca dao - Tục ngữ với Địa lí” trong dạy học góp phần
giúp học sinh học địa lí hiểu rõ được cơ sở khoa học của các câu ca dao tục ngữ
với các hiện tượng tự nhiên được lưu truyền trong dân gian, đồng thời qua đó đối
chứng kiểm nghiệm kiến thức đã học trong sách vở với thực tế cuộc sống, từ đó
giúp học sinh hứng thú say mê với mơn học Địa lí, đồng thời lưu giữ những giá
trị truyền thống của ông cha ta đã dày công đúc kết để lại cho con cháu đời sau
những câu ca dao, tục ngữ. Với đề tài này huy vọng góp phần nâng cao chất
lượng mơn học Địa lí, trong q trình viết khơng khỏi thiếu xót rất mong sự góp
ý của qúy đồng nghiệp.

T

NỘI DUNG

Cơ sở khoa học của hệ thống ca dao, tục ngữ dự báo thời tiết – khí hậu:

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

tiết có thể tốt hay xấu đi, trời nắng ráo hay mưa bão ... kinh nghiệm đó đã được
nhân dân ta sáng tác thành những câu xúc tích, có vần điệu và dễ đi vào lịng
người để lưu truyền. Trong thời đại hiện nay, các phương tện quan sát và dự báo
thời tiết – khí hậu hiện đại, con người có thể dự báo chính xác các yếu tố thời tiết,
khí hậu, nhưng đối với quảng đại quần chúng nhân dân thì kinh nghiệm dự báo
thời tiết và khí hậu của dân gian hiện nay vẫn cịn nhiều giá trị, vì nó có cơ sở
khoa học của nó. Tuy nhiên khơng phải ai cũng hiểu rõ bản chất, cơ sở khoa học
của các câu ca dao, tục ngữ mà họ sử dụng. Vậy để hiểu rõ bản chất khoa học của
một số câu ca dao tục ngữ thơng dụng đó như thế nào chúng ta sẽ tìm hiểu nghiên
cứu.

1. Quan hệ giữa thực vật và thời tiết:

* Mỗi khi thời tiết thay đổi thì một số lồi thực vật như cỏ gà nhạy cảm với thời
tiết nên hoạt động sinh thái của nó biến đổi. Nhân dân ta đã có câu tục ngữ sau để
dự đốn thời tiết:

- Cỏ gà mọc loang, cả làng đầy nước.
- Cỏ gà loang lổ tức đổ mưa ngay.
- Cỏ gà màu trắng điểm nắng đã hết.
- Dù chỉ là cỏ gà

Đang xanh hóa trắng ắt là có mưa.
- Trời đang nắng, cỏ gà trắng thì mưa.

Vậy cỏ gà là loại thực vật gì mà nhân ta lại có nhiều câu tục ngữ dự báo thời tiết.
Cỏ gà là một lồi thực vật thuộc họ hịa thảo rất nhạy cảm với độ ẩm khơng khí,
khi độ ẩm khơng khí tăng, khí áp giảm (tức khả năng sắp có mưa), cỏ gà non đâm
ra trắng hoặc mọc loang lổ trắng, xanh nên khi quan sát cỏ gà thì người ta có thể
dự đốn sắp có mưa.

* Lồi tre cũng được quan sát để dự báo thời tiết. Chúng ta biết rằng tre thường
mọc măng vào mùa hè, miền Bắc nước ta vào cuối hè đã bắt đầu có những cơn
bão sớm, những thời kì đó măng phải dựa vào tre mới tránh được sự ngã gãy,
nên:

Đầu măng ngã gục vào hè

Nương nhờ vào mẹ kẻo e bão về.

Sang thu các búp măng non đã sang giai đoạn phát lộc để trở thành các “anh tre
trẻ”. Đây cũng là thời kì bắt đầu sự xâm lấn của gió mùa cực đới đến nên: “Lá tre
trồi lộc, mùa rét xộc đến”.

2. Quan hệ giữa động vật và thời tiết:

* Động vật nhất là các lồi cơn trùng và các lồi lưỡng cư khi độ ẩm hay áp suất
khơng khí thay đổi thì hoạt động và nếp sống của chúng dễ dàng thay đổi. Trong
các lồi cơn trùng thì kiến rất dễ thay đổi nếp sống khi độ ẩm khơng khí thay đổi,
nên khi quan sát nếp sống của kiến thay đổi nhân dân ta có các câu tục ngữ dự
báo thời tiết:

- Kiến đen tha trứng lên cao
Thế nào cũng có mưa rào rất to.
- Kiến bò từ dưới lên cao

Mang theo cơm gạo gây nên mưa rào.
- Đường đi kiến đắp thành bờ

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

- Kiến cánh vỡ tổ bay ra
Bão táp mưa sa tới gần.

Kiến là loại côn trùng sợ nước sống ở dưới đất, trên các cành cây, trong các khe
nứt của tường, nếu độ ẩm không khí thay đổi, ắt trời sắp mưa kiến phải di cư để
lánh nạn, đặc biệt là kiến đen, kiến lửa, kiến mối, nên mỗi khi trời sắp mưa ta
thường thấy kiến đen tha trứng tha mồi chạy từ thấp lên cao, kiến lửa bò từng đàn
ra khỏi hang, hay trời sắp mưa kiến cánh vỡ tổ bay ra khắp nơi, đó là hiện tượng
mà ai cũng có thể thấy được.

Với các lồi cơn trùng có cánh dễ dàng cảm nhận khi độ ẩm khơng khí thay đổi,
nhất là lồi chuồn chuồn. Chuồn chuồn là lồi cơn trùng có cánh mỏng manh, nếu
khơng khí có độ ẩm cao thì khơng thể bay cao được, nếu độ ẩm khơng khí thấp
thì bay lên cao rất dễ dàng, nên :

Chuồn chuồn bay thấp thì mưa
Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm.

Những khi gió to, khí áp giảm, các lồi có cánh khó tồn tại nên chuồn chuồn phải
di cư để tránh gió, đặc biệt là gió bão:

- Tháng tám heo mây, chuồn chuồn bay thì bão.

Hay: Gió heo mây, chuồn chuồn bay thì bão.

Tháng tám là tháng đầu thu, đây là thời kì bắt đầu hoạt động của cao áp Xibia,

nước ta bắt đầu có những đợt gió mùa đơng bắc sớm (tháng 8 ở đây có nghĩa là
tháng 9 dương dịch) tức gió heo mây và đó cũng là thời kì bắt đầu hoạt động của
bão ở lãnh thổ phía bắc nước ta, nên bão tháng tám (tháng 9 dương lịch) hễ thấy
chuồn chuồn bay ắt sắp có bão.

Đối với các loại lưỡng cư như ếch, nhái hay cóc có bộ da rất nhạy cảm với độ ẩm
khơng khí, những lúc trời nắng nóng, các lồi này thường nấp nơi mát mẽ để
tránh nắng, khi độ ẩm khơng khí tăng lên, trời chuẩn bị có mưa, chúng nhảy ra
ngồi kèm theo những tiếng kêu gọi bầy, bắt mồi và đây cũng là thời kì sinh sản
của chúng ... khi có nghiến răng, ếch nhái kêu thì nhất định trời sắp mưa nên dân
gian có truyện cổ tích “Cóc kiện trời” hay các câu ca dao tục ngữ:

Cóc nghiến răng đang nắng thì mưa.
Hay: Ếch kêu m m ao chm đầy nước.

Loài ốc, cua tuy là loài sống ở nước, chỉ những lúc ẩm mát chúng mới nổi lên
mặt nước hay bò lên các bụi cây để sinh sản:

Ốc nổi bờ ao, mưa rào sắp đến. 
Hay: Cua bò lên cao thế nào cũng lụt.

Chim én là loài chim thường xuất hiện, bay lượn trên bầu trời vào mùa xuân, nếu
chim én bay lượn là là sát mặt đất, ta có thể dự đốn một hai hơm sau sẽ mưa.
Chim én thực ra khơng có khả năng dự báo thời tiết nắng mưa, tuy nhiên vào
những ngày xấu trời, không khí có nhiều hơi nước đọng cả bộ cánh của các lồi
cơn trùng, làm tăng trọng tải bay của chúng nên chúng chỉ bay là đà sát mặt đất,
mặt khác các lồi sâu bọ và cơn trùng cũng chui lên khỏi mặt đất hoạt động, nên
chim én bay lượn sát mặt đất tìm mồi. Từ các hiện tượng đó mới có câu tục ngữ:

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

Ngồi dự báo thời tiết thông qua việc quan sát sự thay đổi cách sinh hoạt của các

sinh vật trong tự nhiên, nhân dân ta còn dựa vào việc quan sát các tập quán sinh
hoạt các lồi vật ni trong nhà:

Trời đã sẩm tối rồi,

Gà còn đi bới điểm trời sắp mưa.

Khi thời tiết xấu, áp suất khơng khí giảm, độ ẩm tăng, các lồi cơn trùng bay ra
khỏi tổ, các lồi giun, dế bị lên mặt đất ... đó là những mồi ngon của gà, nên gà
mãi mê bắt mồi quên cả việc về chuồng, nên ta có thể đốn được gà về chuồng
muộn là trời sắp mưa

3. Dự báo thừi tiết qua việc quan sát bầu trời:

Màu sắc của các đám mây trên bầu trời có thể dự báo được mưa bão:
- Ráng vàng thì gió, ráng đỏ thì mưa.

- Ráng mở gà có nhà thì giữ.

Vậy tại sao có ráng mở gà, đơng bắc tía tía hồng hồng ... Ráng mở gà là những
đám mây màu hồng giống như mở gà, khi đám mây này xuất hiện trên đỉnh đầu
thì có bão. Khi bão tới gần khơng khí, ở trong bão xáo động mạnh làm gia tăng
những hạt nước nhỏ trong khơng khí. Ánh sáng Mặt Trời chiếu qua lớp khơng
khí này sẽ bị tán xạ mạnh hơn, khiến các tia sáng màu hồng chiếu xuống cho ta
nhìn thấy.

- Thâm đơng, hồng tây, dựng mây
 Ai ơi ở lại ba ngày hãy đi.

- Đơng bắc tía tía hồng hồng

Gọi con thủ thỉ bảo chồng nhỏ to
 Nhà em tìm kiếm cây to

Chống nhà tránh bão đỡ lo sau này.

Vì thâm đơng, phía đơng có các đám mây đơi lưu, hồng tây là phía tây có ráng
hồng, dựng mây gió đổi hướng đơng bắc. Như đã biết bão đổ bộ vào nước ta
thường xuất hiện từ biển Đơng (khu vực tay bắc Thái Bình Dương) thường theo
hướng tây - bắc, tây, hay tây - tây bắc vào mùa hè khi chế độ gió của tâm áp thấp,
phía đơng nơi vị trí của bão, hệ thống mây đối lưu dày đặc xuất hiện nên thâm
đơng, khơng khí có độ ẩm rất lớn nên xuát hiện ráng ở chân trời tây. Khi thấy
thâm đông, hồng tây, dựng mây có nghĩa là bão sắp đổ bộ vào nên hỗn ra khơi
sau ba ngày bão tan mới đi.

* Dự báo mưa:

Chúng ta biết rằng Việt Nam nằm trong khu vực nhiệt đới gió mùa của bán đảo.
Cơ chế của hồn lưu ưu thế trong năm là hướng đông hay đông bắc, nên trong
mùa hè khi thấy hướng đơng có sấm chớp, tức bầu trời đang xuất hiện các đám
mây đối lưu và như vậy ắt sẽ có mưa giơng nên mới có các câu tục ngữ:

- Thâm đơng thì mưa.

- Chớp đông mưa giônmg tốt mạ.

- Chớp đằng đông nước đồng tràn ngập.
- Chớp đơng nhay nháy, gà gáy thì mưa.
- Chiều chiều mây phủ Sơn Trà

Sóng xơ cửa Đại trời đà chuyển mưa.

Lại có những câu:

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

Mây kéo lên ngàn thì mưa như trút.
Hay:

- Mây kéo xi tìm gàu mà tát
 Mây kéo ngược tìm cuốc phá bờ.

Vì ở nước ta trong các thời kì khác nhau và trong các địa phương khác nhau, mùa
mưa và nguyên nhân gây mưa cũng khác nhau. Đặc biệt là khu vực Trung Bộ có
mùa mưa lệch pha so với cả nước do sự tác động của hồn lưu gió mùa và địa
hình dãy Trường Sơn. Trong thời kì hoạ đọng của gió mùa đông bắc và hoạt động
của nhiễu động nhiệt đới trên Biển Đông, nhất là vào thu đông đem đến những
trận mưa như trút nước. Vì vậy khi thấy đường di chuyển của mây từ biển vào là
dự báo có mưa to, gây ngập lụt nên phải có biện pháp chống úng lụt. Cịn thời kì
hoạt động của gió Tây Nam do hiệu ứng phơn gây nên một mùa khô nắng nóng,
tạo ra tình trạng thiếu nước nghiêm trọng nên khi thấy mây di chuyển theo hướng
ra biển thì đấy là hướng của gió Tây Nam cần phải chống hạn.

Có câu:

Mây xanh thì nắng mây trắng thì mưa.

Mây xanh là trời trong xanh khơng một bóng mây, bầu trời xanh thẳm do khơng
khí ít hơi nước, ít bụi tia bức xạ Mặt Trời có bước sóng ngắn như xanh, lam, tím
dễ bị tán xạ ra xung quanh làm cho bầu trời có màu xanh. Khi trời đầy mây sự tán
xạ trên bầu trời chủ yếu do các hạt nước trong mây. Sự tán xạ đều như nhau đối
với tất cả các bước sóng, bầu trời có màu trắng đục do tổng hợp của toàn bộ
quang phổ ánh sáng trắng nên “mây xanh trời nắng, mây trắng trời mưa”. Như
vậy mây đen, mây trắng đều có thể cho mưa.

Ngồi quan sát màu sắc của bầu trời, các hiện tượng quang học xảy ra trong khí
quyển để dự báo thời tiết mưa – bão. Nhân dân ta còn dựa vào đặc điểm của các
tinh tú tren bầu trời để dự báo thời tiết:

- Sao dày thì nắng, vắng sao thì mưa.
- Đêm nào sao sáng xanh trời

Đó là nắng ráo yên vui suốt ngày.

Ban đêm trời nhiều sao hay ít sao, sao sáng hay mờ đều liên quan chặt chẽ tới
tình hình bầu trời lúc đó. Khi trời nhiều mây, sao thường bị mây che khuất, mặt
khác ánh sáng của sao chiếu qua các giọt nước cũng bị hấp thập một phần độ
sáng, vì thế từ dưới đất nhìn lên là thấy bầu trời rất ít sao, sáng sáng của sao cũng
ít hơn và ít sao, vắng sao là lúc thời tiết khơng tốt.

</div>
(7)<div class='page_container' data-page=7>

Lại có hiện tượng: Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng
 Ngày tháng mười chưa cười đã tối.

Câu tục ngữ này phản ánh thời gian chiếu sáng trong hai mùa, mùa hè thời gian
được Mạt Trời chiếu sáng nhiều hơn mùa đông (mùa hè ngày dài, mùa đông ngày
ngắn), hiện tượng này là hệ qủa đặc điểm chuyển động của Trái Đất quanh Mặt
Trời. Quỹ đạo vận động của Trái Đất quanh Mặt Trời là hình gần trịn, trong q
trình vận động trục của nó ln ln nghiêng một góc 66033’ và độ nghiêng này

hầu như khơng thay đổi. Vào giữa mùa hạ (22/6), Trái Đất đến đầu mút của quỹ
đạo, lúc này nửa cầu Bắc hướng về phía Mặt Trời, thời gian được chiếu sáng
nhiều hơn thời gian khuất trong bóng tối, nên thời kì nay nửa cầu bắc có ngày dài
hơn đêm (đêm tháng năm chưa nằm đã sáng). Tháng năm đây là tháng năm âm
lịch tương đương tháng 6 dương lịch. Vồ giữa mùa đơng 22/12 Trái Đất đến đầu

mút bên kia của hoàng đạo, nửa càu nam ngã về phía Mặt Trời nên nửa cầu bắc
thời gian được chiếu sáng ít hơn thời gian khuất trong bóng tối, co đem dài hơn
ngày “ngày tháng mười chơa cười đã tối”. Tháng mười ở đây là tháng âm lịch
tương đương tháng 12 dương lịch. Nước ta nằm trong vĩ độ nhiệt đới của nửa
ccàu bắc nên mùa hạ (tháng 6) ngày dài đêm ngắn mùa đông (tháng 12) ngày
ngắn đem dài.

Có câu:

Nắng chóng trưa mưa chóng tối.

Vì trời nóng cường độ bức xạ Mặt Trời trực tiếp cung cấp cho mặt đất lớn, vì bầu
trời khơng mây nên ta cảm thấy ngày dài ra, ánh sáng Mặt Trời chói chang hơn,
cịn bầu trời mưa thì âm u, nhiều mây, lượng bức xạ Mặt Trời cung cấp cho mặt
đất giảm và chủ yếu là bức xạ khuếch tán, nên ta cảm thấy thời gian được chiếu
sáng hầu như ngắn lại (mưa chóng tối).

* Nói về sản xuất nơng nghiệp, ơng cha ta có câu:
Lúa chiêm lấp ló đầu bờ

Hễ nghe tiếng sấm phất cờ mà lên.

</div>
(8)<div class='page_container' data-page=8>

KẾT LUẬN

Kinh nghiệm dự báo thời tiết của nhân dân ta được lưu truyền trong dân gian qua
kho tàng ca dao và tục ngữ Việt Nam rất phong phú. Thiên nhiên Việt Nam có sự
phân hóa đa dạng và phức tạp theo khơng gian và thời gian, phân hóa theo hướng
đông tây , bắc nam và theo mùa. Thời tiết thực tế xảy ra do những biến đổi vật lí
của các q trình thay đổi trong khí quyển mang tính đại phương rõ rệt, tùy theo
từng thời gian trong năm và từng địa phương nhất định mà thời tiết diễn biến

khác nhau, có khi cùng một hiện tượng nhưng biểu hiện thời tiết mỗi nơi mỗi
khác. Vì vậy các câu ca dao tục ngữ nói lên sự dự báo thời tiết chỉ thích hợp với
địa phương này mà khơng thích hợp với địa phương khác. Mặc khác quy luật
phân bố các đặc trưng của các yếu tố thời tiết – khí hậu được phản ánh trong các
câu ca dao tục ngữ có tính chất trung bình, do đó khơng nên cứng nhắc áp dụng
đẻ dự báo mà cần phải dựa trên quan sát thực tế kết hợp với việc thường xuyên
theo dõi tin dự báo thời tiết của Cục khí tượng thuỷ văn quốc gia, khu vực và địa
phương trên các phương tiện thơng tin đại chúng, vì đây là dự báo thời tiết dựa
trên các phương tện kỹ thuật chính xác đáng tin cậy.

</div>
(9)<div class='page_container' data-page=9>

An Phước, ngày 01 tháng 02 năm
2009

DUYỆT CỦA BGH GIÁO VIÊN THỰC HIỆN

</div>
(10)<div class='page_container' data-page=10>

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập – Tự do – Hạnh Phúc

--__________________________________________________________________

BẢNG THUYẾT MINH

1) Tên thiết bị tự làm: Biểu đồ hình trịn thể hiện cơ cấu
2) Họ và tên: Nguyễn Mạnh Hải

3) Đơn vị công tác: Trường THCS Nguyễn Quang Diêu

4) Số điện thoại cá nhân: 0988393229

NỘI DUNG THUYẾT MINH

A. Nguyên vật liệu thực hiện thiết bị dạy học: 
- Giấy decal.

- Giấy cactong.
- Nam châm.

</div>
(11)<div class='page_container' data-page=11>

Tất cả những vật liệu này phần lớn là vật liệu tận dụng và phần cịn lại
cũng dễ mua nên thiết bị có giá thành thấp.

B. Qui trình sử dụng:

Đây là một thiết bị có kích thước thích hợp với bài dạy trên lớp. Giáo viên
điều chỉnh các thanh phân chia theo tỉ lệ % thích hợp với bài dạy hoặc bài tập.
Tùy theo các thành phần của biểu đồ mà dùng các thanh nhiều hay ít theo u cầu
của bài.

Dùng bút lơng xóa được làm kí hiệu. Các kí hiệu và tên biểu đồ giáo viên
có thể ghi trên bản sẽ thuận tiện hơn.

Phía sau biểu đồ hình trịn có các thanh phụ kiện dùng để thêm vào nếu
biểu đồ có nhiều thành phần, tâm đường trịn phía sau gắn một nam châm để có
thể cố định trên bản.

Các thanh có thể dùng tay tháo rời ra hoặc lắp ghép một cách dễ dàng. Khi
chuyển qua bài khác. Giáo viên có thể chủng bị biểu đồ này trong thời gian rất
ngắn, khi lên lớp có thể điều chỉnh biểu đồ này chưa đến một phút rất tiện lợi và

dạy được nhiều bài liên quan đến biểu đồ về cơ cấu từ lớp 7, 8, 9.

Các thao tác thực hiện của giáo viên giúp học sinh dễ nắm được kĩ năng vẽ
biểu đồ hơn, học sinh cũng có thể thực hiện được. Điều tiện lợi nữa là khi học
sinh làm chưa chính xác giáo viên có thể điều chỉnh ngay một cách dễ dàng và
điều đó giúp học sinh rèn luyện tốt hơn kĩ năng vẽ biểu đồ cơ cấu hình trịn hơn.
C. Giảng dạy mơn Địa lí:

1. Địa lí 7:

- Bài tập 3 trang 96.

- Bài 61 : Thực hành (Phần vẽ biểu đồ cơ cấu kinh tế)
2. Địa lí 8:

- Bài tập 2 trang 80.
- Bài tập 2 trang 129.
- Bài tập 3 trang 135.
3. Địa lí 9:

- Bài 1 : Cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

- Bài 4 : Lao động và việc làm. Chất lượng cuộc sống.
- Bài tập 2 trang 23.

- Bài 10 : Thực hành (Phần bài 1)

- Bài 12 : Sự phát triển và phân bố công nghiệp.

- Bài 13 : Vai trò, đặc điểm phất triển và phân bố của dịch vụ.

- Bài 15 : Thương mại và du lịch (Mục 2: Ngoại thương)
- Bài 21 : Vùng Đồng bằng sông Hồng .

- Bài 23 : Vùng Bắc Trung Bộ.
- Bài tập 3 trang 120.

- Bài 33: Vùng Đông Nam Bộ.
- Bìa 37: Thực hành.