Đánh gía hiện trạng và định hướng sử dụng đát nông lâm nghiệp tại huyện chư sê, thái nguyên

B

GIÁO D C VÀ ðÀO T O

TRƯ NG ð I H C NƠNG NGHI P HÀ N I

LÊ HUY HỒNG

ðÁNH GIÁ HI N TR NG VÀ ð NH HƯ NG S

D NG

ð T NÔNG LÂM NGHI P HUY N CHƯ SÊ, T NH GIA LAI

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành: QU N LÝ ð T ðAI
Mã s : 60.62.16
Ngư i hư ng d n khoa h c: TS. NGUY N ÍCH TÂN

HÀ N I - 2008


L i cam đoan
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên c u c a riêng tơi. Các
s li u, k t qu trong lu n văn là trung th c và chưa t ng đư c ai cơng
b trong b t kì cơng trình nào khác.
Tơi xin cam đoan r ng các thơng tin trích d n trong lu n văn ñ u
ñã ñư c ch rõ ngu n g c./.

Tác gi lu n văn

Lê Huy Hoàng

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

i


L i c m ơn
Trư c h t tôi xin chân thành c m ơn s hư ng d n tr c ti p h t
s c t n tình c a th y giáo: TS. Nguy n Ích Tân - Khoa Tài nguyên và
Môi trư ng, trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i. Trân tr ng c m ơn
các th y cô giáo Khoa Tài nguyên và Môi trư ng, Khoa Sau ð i h c,
trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i.
Tôi xin chân thành c m ơn Thư ng tr c Huy n u , H i ñ ng
nhân dân, U ban nhân dân, các Phòng ban, các cơ quan c a huy n
Chư Sê và U ban nhân dân các xã ñã cung c p t o đi u ki n cho tơi
hồn thành lu n văn.
Và tôi cũng xin chân thành c m ơn các cá nhân, đơn v đã giúp
đ tơi trong q trình th c hi n ñ tài này. Trân tr ng c m ơn ngư i
thân trong gia đình, b n bè đã t o đi u ki n, khích l tơi trong quá
trình làm lu n văn.
M t l n n a tôi xin trân tr ng c m ơn !
Tác gi lu n văn

Lê Huy Hoàng

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

ii

M CL C
L i cam ñoan

i

L i c m ơn

ii

M cl c

iii

Danh m c các ch vi t t t

v

Danh m c b ng

vi

Danh m c hình

viii

1.

M đ u

i

2.

T ng quan ñ tài nghiên c u

5

2.1.

Nghiên c u s d ng ñ t theo quan ñi m sinh thái và phát tri n b n
v ng

2.2.

5

Tình hình s d ng và nghiên c u đ t nơng nghi p trên th gi i và
Vi t Nam

9

2.3.

Th c tr ng s d ng ñ t

Vi t Nam và Tây Nguyên

16

2.4.

Hi n tr ng s d ng đ t nơng nghi p

3.

ð i tư ng, n i dung và phương pháp nghiên c u

25

3.1.

ð i tư ng nghiên c u

25

3.2.

Ph m vi nghiên c u

25

3.3.

N i dung nghiên c u

25

3.4.

Phương pháp nghiên c u

26

4.

K t qu nghiên c u

30

4.1.

ði u ki n t nhiên, kinh t - xã h i

30

Tây Nguyên

19

4.1.1. ði u ki n t nhiên

30

4.1.2. ði u ki n kinh t - xã h i

42

4.2.

62

ðánh giá hi n tr ng các lo i hình s d ng đ t nơng lâm nghi p

4.2.1. Hi n tr ng s d ng ñ t năm 2007

64

4.2.2. Hi n tr ng s d ng đ t nơng nghi p và các ki u s d ng ñ t

67

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

iii


4.3.

ðánh giá hi u qu s d ng ñ t nông lâm nghi p

79

4.3.1. ðánh giá hi u qu kinh t

79

4.3.2. ðánh giá hi u qu xã h i trong s d ng đ t nơng lâm nghi p:

93

4.3.3. ðánh giá hi u qu môi trư ng trong s d ng đ t nơng lâm nghi p

95

4.4.

96

ð nh hư ng s d ng đ t nơng lâm nghi p

4.4.1. Các căn c ñ nh hư ng s d ng ñ t nơng lâm nghi p
4.4.2. N i dung đ xu t s d ng đ t nơng lâm nghi p

96
100

4.4.3. M t s gi i pháp ch y u nâng cao hi u qu s d ng đ t nơng lâm nghi p 106
5.

K t lu n và ñ ngh

108

5.1.

K t lu n

108

5.2.

ð ngh

110

Tài li u tham kh o

111

A.

Tài li u ti ng Vi t

111

B.

Tài li u ti ng Anh

113

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

iv


DANH M C CÁC CH

VI T T T

CN

Công nghi p

CCN

Cây cơng nghi p

CPSX

Chi phí s n xu t

CPTG

Chi phí trung gian

DPPR

Phân c p gi m nghèo

DTTN

Di n tích t nhiên

ðT

ð u tương

FAO

T ch c nông nghi p và lương th c th gi i

GDP

T ng s n ph m xã h i

GTGT

Giá tr gia tăng

GTSX

Giá tr s n xu t

HQðT

Hi u qu đ u tư

ISRIC

Trung tâm thơng tin nghiên c u ñ t qu c t

Lð

Lao ñ ng

LM

Lúa mùa

LUT

Lo i hình s d ng đ t

LX

Lúa xn

SALT

Cơng ngh canh tác trên đ t d c

SDð

S d ng đ t

tr.b

Trung bình

UNDP

Chương trình phát tri n c a liên hi p qu c

VAC

Vư n - ao - chu ng

HðND

H i ñ ng nhân dân

UBND

U ban nhân dân

ND

Nhân dân

SALT1

K thu t canh tác nơng nghi p trên đ t d c

SALT2

K thu t canh tác nông nghi p k t h p chăn nuôi

SALT3

K thu t canh tác nông lâm k t h p b n v ng

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

v


SALT4

K thu t canh tác nông lâm nghi p v i cây ăn qu

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

vi


DANH M C B NG
STT

Tên b ng

Trang

B ng 2.1. D báo di n tích đ t canh tác và dân s th gi i

11

B ng 2.2. Di n tích đ t canh tác

12

B ng 2.3. Cơ c u ñ t nông nghi p

m t s nư c ðông Nam á
nư c ta năm 2002

15

B ng 2.4. S s t gi m m t s dinh dư ng ch y u trong ñ t (Chi n P n,
Yên Châu, Sơn La) khi chuy n t ñ t r ng sang ñ t nương r y

18

B ng 2.5. Cơ c u di n tích đ t đai và dân s c a vùng năm 2004

20

B ng 2.6. Di n tích, cơ c u các lo i đ t nơng nghi p chính năm 2004

20

B ng 4.1. Th ng kê ch tiêu bình quân các nhân t khí h u

36

B ng 4.2. Th ng kê di n tích các lo i đ t

38

B ng 4.3. Các lo i ñ t huy n Chư Sê phân b theo ñ dày t ng ñ t.

39

B ng 4.4. Dân s chia theo dân t c t 31-12-2002 đ n 31-12-2007

42

B ng 4.5. Di n tích các lo i cây tr ng

48

B ng 4.6. S n lư ng m t s lo i cây tr ng

49

B ng 4.7. Giá tr s n xu t nông nghi p

50

B ng 4.8. Dân s , m t ñ dân s huy n Chư Sê năm 2007

58

B ng 4.9. Bi n ñ ng ñ t nông nghi p giai ño n 2000 - 2007

63

B ng 4.10. Di n tích và cơ c u s d ng ñ t năm 2007

64

B ng 4.11. Di n tích, cơ c u đ t nơng nghi p năm 2007 - Ti u vùng 1

67

B ng 4.12. Di n tích, cơ c u đ t nơng nghi p năm 2007 - Ti u vùng 2

69

B ng 4.13. Di n tích, cơ c u đ t nơng nghi p năm 2007 - Ti u vùng 3

70

B ng 4.14. Năng su t, s n lư ng m t s cây tr ng chính

73

B ng 4.15. Hi n tr ng các h th ng cây tr ng ti u vùng 1

77

B ng 4.16. Hi n tr ng các h th ng cây tr ng ti u vùng 2

78

B ng 4.17. Hi n tr ng các h th ng cây tr ng ti u vùng 3

78

B ng 4.18. S h dân t c ñư c ph ng v n theo t ng xã và nhóm h

82

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

vii

B ng 4.19. M c ñ u tư cho các lo i cây tr ng ti u vùng 1

83

B ng 4.20. M c ñ u tư cho các lo i cây tr ng ti u vùng 2

83

B ng 4.21. M c ñ u tư cho các lo i cây tr ng ti u vùng 3

85

B ng 4.22. Hi u qu kinh t c a các lo i cây tr ng chính ti u vùng 1

86

B ng 4.23. Hi u qu kinh t c a các lo i cây tr ng chính ti u vùng 2

88

B ng 4.24. Hi u qu kinh t c a các lo i cây tr ng chính ti u vùng 3

89

B ng 4.25. Hi u qu kinh t các ki u s d ng ñ t ti u vùng 1

90

B ng 4.26. Hi u qu kinh t các ki u s d ng ñ t ti u vùng 2

91

B ng 4.27. Hi u qu kinh t các ki u s d ng ñ t ti u vùng 3

92

B ng 4.28. ð nh hư ng các h th ng cây tr ng ti u vùng 1

101

B ng 4.29. ð nh hư ng các h th ng cây tr ng ti u vùng 2

102

B ng 4.30. ð nh hư ng các h th ng cây tr ng ti u vùng 3

103

B ng 4.31: T ng h p ñ nh hư ng s d ng đ t nơng lâm nghi p trên các
ti u vùng

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

105

viii


DANH M C HÌNH
STT

Tên hình

Trang

Hình 4.1. Sơ đ đ a hình huy n Chư Sê

35

Hình 4.2. Phân b các lo i đ a hình huy n Chư Sê

36

Hình 4.3. Di n bi n khí h u huy n Chư Sê

37

Hình 4.4. Cơ c u kinh t huy n Chư Sê giai đo n 2000 - 2007

44

Hình 4.5. S lư ng ñàn gia súc

48

Hình 4.7. Cơ c u các lo i ñ t năm 2007

67

Hình 4.8. LUT chuyên lúa

75

Hình 4.9. LUT tr ng ngơ

75

Hình 4.10. LUT chun màu

76

Hình 4.11. LUT cây công nghi p lâu năm

77

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

ix


1. M

ð U

ð t ñai là m t trong nh ng tài s n quý giá nh t c a qu c gia, là thành ph n
quan tr ng hàng ñ u c a môi trư ng s ng, là tài nguyên không th tái t o, n n
t ng khơng gian đ phân b dân cư và các ho t ñ ng kinh t xã h i khác.
Trong s n xu t nơng lâm nghi p đ t đai khơng ch là đ i tư ng lao đ ng
mà cịn là tư li u s n xu t khơng th thay th ñư c. Vi c s d ng ñ t s n xu t
nông lâm nghi p không ch cịn đơn thu n là ngành kinh t sinh h c, t o ra

lương th c, th c ph m mà ngày nay ñư c coi là n n kinh t sinh thái, g n li n
phát tri n kinh t v i b o v môi trư ng.
Tr i nhi u th k qua ñ t ñai ph i ch u nhi u s c ép tác ñ ng ñ n như
chi n tranh tàn phá hu ho i, s phát tri n kinh t theo hư ng cơng nghi p hố,
hi n đ i hố, s bùng n dân s và xu hư ng đơ th hố d n ñ n mâu thu n ngày
càng gay g t gi a con ngư i và tài nguyên ñ t, vi c khai thác và s d ng ñ t
nh m ñáp ng nhu c u lương th c, sinh ho t bên c nh s y u kém v qu n lý,
nh n th c v vi c s d ng ñ t d n ñ n hàng tri u ha ñ t b sa m c và hoang m c
hố, đ t nơng nghi p b thối hoá m t kh năng canh tác, nh hư ng ñ i s ng
con ngư i và làm m t cân b ng sinh thái.
Nh ng bài h c đó ñã góp ph n giúp cho con ngư i nh n th c v giá tr s
d ng ñ t làm sao có hi u qu v kinh t , xã h i và môi trư ng.
Do v y, vi c nghiên c u s d ng ñ t ñư c nhi u t ch c, nhà khoa h c
quan tâm trên ph m vi tồn c u, coi đó là yêu c u c p thi t cho t ng qu c gia và
t ng ñ a phương c th .
Vi t Nam n m trong khu v c nhi t đ i gió mùa, là nư c trong tình tr ng
“đ t ch t, ngư i đơng”, hi n nay nơng nghi p v n đóng vai trị ch ñ o trong
n n kinh t , ñ t ñai nông thôn càng tr nên quan tr ng trong chi n lư c phát
tri n kinh t theo hư ng cơng nghi p hố, hi n đ i hố. Vai trị, v trí nơng thơn

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

1


càng tr nên quan tr ng khi trên ñ a bàn nơng thơn có trên 70% lao đ ng xã h i,
80% dân s c nư c sinh s ng, nơi chi m ñ i ña s tài nguyên ñ t đai, khống
s n, đ ng th c v t, r ng, bi n... có nh hư ng l n ñ n b o v môi trư ng sinh
thái, ñ n vi c khai thác, s d ng có hi u qu các ti m năng. Các năm qua nông
nghi p đã đóng góp 19-20% t ng GDP tồn qu c, đóng góp đ n 70% GDP khu

v c nơng thôn[14].
Tây Nguyên là m t trong 7 vùng kinh t c a nư c ta, v i t ng di n tích t
nhiên 54.474,50 km2, chi m 16,55% di n tích t nhiên tồn qu c; bao g m 5
t nh Kon Tum, Gia Lai, Lâm ð ng, ð k L k và ð k Nơng.
To đ đ a lý n m trong kho ng t 11054’00” ñ n 15010’00” vĩ ñ B c và
t 107017’30” ñ n 108050’30” kinh ñ ðông.
Tây Nguyên n m trong khu v c nhi t đ i m, gió mùa cao ngun. Do b
chi ph i b i quy lu t ñ cao và nh hư ng c a y u t ñ a hình, đ c đi m v trí
đ a lý... nên khí h u Tây Ngun có s bi n đ ng và phân hố m nh m theo
mùa (mùa khơ và mùa mưa), mùa mưa kéo dài t tháng 5 ñ n tháng 10 và mùa
khô t tháng 11 ñ n tháng 4 năm sau. ð ng th i gi a các khu v c s khác nhau
v khí h u khá rõ r t và t ng ti u vùng, t ng khu v c ñư c bi u hi n thơng qua
đ c trưng c a các y u t nhi t đ , lư ng mưa, đ

m...

Tồn vùng hi n có 5.447.450 ha đ t t nhiên, trong đó đã khai thác đưa
vào s d ng cho các m c đích 4.397.239 ha (chi m 80,72% di n tích t nhiên).
Ph n di n tích cịn l i 1.050.211 ha (chi m 19,28% di n tích t nhiên), ngồi
72.112 ha sơng su i, núi đá, ch y u là di n tích đ t đ i núi chưa s d ng
879.777 ha (chi m 83,77% t ng di n tích đ t chưa s d ng).
V i ưu th v tài nguyên ñ t ñai, ki u đ a hình cao ngun có đi u ki n
thu n l i cho vi c phát tri n s n xu t nông lâm nghi p theo hư ng hình thành
vùng chun canh có quy mơ l n, t p trung. Tuy nhiên do đ cao đ a hình, m c
nư c ng m sâu, thi u nư c v mùa khơ nên vi c b trí các lo i cây tr ng ch u

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

2

h n, cây lâu năm (cà phê, cao su...) s là th m nh trong vi c khai thác ti m
năng ñ t ñai c a vùng.
Chư Sê là huy n trung tâm c a t nh Gia Lai, n m v phía Tây Trư ng
Sơn, s n ph m phun trào c a ñá bazan bao ph h u h t di n tích t o nên d ng
đ a hình cao ngun lư n sóng, 88% đ a hình có đ d c th p, b m t thống ít b
chia c t, đ cao tương đ i c a huy n vào kho ng 700 - 800m, đ a hình th p d n
v hai phía Tây B c và ðông Nam. Ph n l n di n tích đ t đai huy n Chư Sê có
t ng canh tác dày, tương ñ i phù h p v i phát tri n nông nghi p theo hư ng
hàng hố, đ c bi t thu n l i cho phát tri n các lo i cây công nghi p lâu năm,
m t s vùng thu n l i cho phát tri n tr ng r ng và khoanh ni tái sinh.
Chư Sê đư c phân thành 20 đơn v hành chính v i t ng di n tích t nhiên
là 135.991,29 ha; ñ t s n xu t nông nghi p c a huy n là 54.434,87 ha, chi m
40,03% t ng di n tích t nhiên; đ t lâm nghi p là 51.960,96 ha, chi m 38,21%
t ng di n tích t nhiên; di n tích đ t phi nông nghi p c a huy n là 10.925,61 ha,
chi m 8,03% t ng di n tích t nhiên. Trong di n tích đ t nơng nghi p ch có
18,03% (24.519,20ha) di n tích đ t tr ng cây hàng năm, di n tích đ t tr ng cây
lâu năm đ c bi t là cây cơng nghi p lâu năm chi m t i 22,00% (29.915,67ha)
t ng di n tích t nhiên.
Nhìn chung, hi n tr ng s d ng ñ t trên ñ a bàn huy n chưa khai thác h t
ti m năng v n có c a đ t. V n đ đ t ra là c n ph i s d ng ñ t h p lý, khai thác
m t cách có hi u qu ngu n tài nguyên ñ t ñai ñ ng th i duy trì và b o v đ t
ñai b n v ng cho s n xu t, ñ m b o phát tri n kinh t lâu dài.
T nh ng th c t trên, vi c ñánh giá hi n tr ng s d ng ñ t và đ xu t s
d ng đ t thích h p

huy n Chư Sê trong th i gian t i là c n thi t. Trên cơ s đó

chúng tơi ti n hành nghiên c u ñ tài: ðánh giá hi n tr ng và ñ nh hư ng s
d ng đ t nơng lâm nghi p huy n Chư Sê, t nh Gia Lai.

M c đích: Thơng qua đánh giá th c tr ng s d ng ñ t nơng nghi p đ

Trư ng ð i h c Nơng nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

3


phát hi n nh ng khó khăn, t n t i, nh ng thu n l i c a các lo i hình s d ng
đ t, đ t đó ñ xu t nh ng gi i pháp s d ng đ t thích h p phát huy nh ng ti m
năng đ t đai hi n có đáp ng m c tiêu kinh t c a huy n.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

4


2. T NG QUAN ð TÀI NGHIÊN C U
2.1. Nghiên c u s d ng ñ t theo quan ñi m sinh thái và phát tri n b n v ng
2.1.1. ð t
Trư c khi có s s ng xu t hi n thì khơng có đ t m t. Lúc sơ khai ch có
đá và nư c. Sau khi có sinh v t, đ t m t m i b t đ u hình thành kho ng m t t
năm trư c. ð t hình thành th nào? khi ch t h u cơ t cây và ñ ng v t tr n l n
vào b t đá vơi, ho t ñ ng c a sinh v t và hố ch t đã tác đ ng vào h n h p đó
(vơ cơ, h u cơ, nư c và khơng khí) và mùn đư c t o thành thơng qua các ho t
ñ ng c a vi sinh v t. S n ph m t o ra là ñ t. V y ñ t là h n h p c a ch t vô cơ,
mùn, nư c và không khí. L p đ t đó g i là đ t m t. Tr ng tr t hoàn toàn ph
thu c vào l p ñ t m t. Nơi nào khơng có đ t m t thì khơng có canh tác.
ð t trong s n xu t nông lâm nghi p làm giá đ cho cây, gìn gi và cung
c p ch t dinh dư ng, nư c và không khí cho cây, t o đi u ki n thu n l i cho qúa
trình sinh trư ng và phát tri n.

2.1.2. ði u ki n t nhiên, khí h u
- ði u ki n t nhiên c a ñ t đai cho phép xác đ nh kh năng thích nghi v
phương th c s d ng ñ t. S d ng như th nào ñư c quy t ñ nh b i s năng
đ ng c a con ngưịi và các ñi u ki n kinh t - xã h i, k thu t, cơng ngh , tính
h p lý, tính kh thi và kinh t k thu t, quy t ñ nh b i nhu c u th trư ng. Như
v y, s d ng ñ t là h th ng các bi n pháp nh m ñi u hồ m i quan h ngư i đ t, m c tiêu s d ng h p lý tài ngun đ t đai.
ði u ki n t nhiên có nh hư ng tr c ti p ñ n s d ng đ t trong s n xu t
nơng lâm nghi p.
- Khí h u, các y u t khí h u nh hư ng tr c ti p ñ n s n xu t nông lâm
nghi p. T ng tích ơn, nhi t đ bình qn, s sai khác nhi t đ ánh sáng, v th i
gian và khơng gian, tr c ti p nh t i s phân b , sinh trư ng và phát tri n cây

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

5


tr ng, th c v t.
Trong y u t khí h u thì nhi t đ là nh ng y u t quan tr ng nh t. Nơi
nào có mưa nhi u, n ng nhi u tác ñ ng m nh m c a nhi t ñ , c a ch ñ nhi t,
biên ñ dao ñ ng nhi t l n thì nơi đó s

nh hư ng đ n q trình s d ng đ t

[1].
Lư ng mưa b c hơi có ý nghĩa quan tr ng trong vi c gi nhi t ñ , ñ

m

c a ñ t, cũng như kh năng ñ m b o cung c p nư c cho sinh trư ng cây tr ng,

gia súc, thu s n.
S d ng đ t có ý nghĩa là m t nhân t s n xu t. Do đó nhi m v , n i dung
s d ng ñ t ñư c th hi n g m:
- S d ng h p lý v khơng gian, hình thành hi u qu khơng gian s d ng
đ t.
- Phân ph i h p lý cơ c u ñ t đai trên di n tích s d ng, hình thành cơ c u
kinh t s d ng ñ t.
- Quy mơ s d ng đ t c n có s t p trung thích h p, hình thành quy mơ
kinh t s d ng đ t.
- S d ng đ t đai thích h p, hình thành vi c s d ng ñ t m t cách kinh t ,
t p trung, thâm canh.
2.1.3. ði u ki n kinh t - xã h i
Nhân t kinh t - xã h i bao g m các y u t v ch ñ xã h i, dân s , lao
ñ ng, chính sách qu n lý, mơi trư ng chính sách ñ u tư, quan h s n xu t và l c
lư ng s n xu t, cơ c u kinh t vùng s n xu t, các ñi u ki n nông nghi p, công
nghi p, d ch v , s pháp tri n c a khoa h c k thu t, qu n lý lao ñ ng, trang
thi t b , công tác phát tri n ngu n l c.
Ch ñ s h u tư li u s n xu t và ch ñ kinh t - xã h i khác nhau tác
ñ ng ñ n vi c qu n lý v s d ng đ t nơng nghi p. Trình đ phát tri n kinh t xã
h i khác nhau d n đ n trình đ s d ng đ t nơng nghi p khác nhau. N n kinh t

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

6


và khoa h c k thu t nông nghi p càng phát tri n thì kh năng s d ng ñ t nông
nghi p c a con ngư i càng ñư c nâng cao.
Các ñi u ki n kinh t - xã h i góp ph n t o ra năng su t kinh t trong
nơng nghi p và đư c ñánh giá b ng hi u qu s d ng đ t nơng nghi p v y nên

có chính sách t o ñi u ki n c i thi n và h n ch vi c s d ng ñ t theo ki u bóc
l t ñ t ñai, m u ch t tìm ra nhân t

nh hư ng ñ n hi u qu s d ng ñ t, ñ có

bi n pháp thay ñ i cơ c u s d ng ñ t nh m nâng cao hi u qu kinh t .
2.1.4. Quan ñi m s d ng ñ t b n v ng
Khi con ngư i bi t s d ng ñ t ñai vào cu c s ng cũng như s n xu t thì
đ t đai đóng vai trị quan tr ng trong hi n t i và tương lai. Trư c ñây dân s th
gi i cịn ít thì con ngư i cũng ít tác ñ ng ñ n ñ t ñai, hi n nay dân s tăng nhanh
kéo theo nhu c u v lương th c, th c ph m, nhà

tăng lên

T th k XVIII và nh t là th k XX, vi c phát tri n công nghi p và khoa
h c k thu t ñã ñem l i thành t u kỳ di u là thay ñ i h n b m t trái ñ t và cu c
s ng con ngư i. Nhưng do ch y theo l i nh n t i đa c c b khơng có m t chi n
lư c phát tri n chung nên ñ ng th i ñã gây ra h u qu tiêu c c. Trư c h t là ô
nhi m mơi trư ng và sau đó là ơ nhi m ñ t. Hàng năm g n 12 tri u ha r ng nhi t
ñ i b tàn phá

châu M la tinh và châu Á. Cân b ng sinh thái b phá v , hàng

tri u ha ñ t ñai b hoang m c hố [11]. Theo k t qu đi u tra c a UNDP và Trung
tâm thông tin nghiên c u ñ t qu c t (ISRIC) ñã cho th y c th gi i có kho ng
13,4 t ha đ t thì có 2 t ha b thối hố

các m c đ khác nhau trong đó châu Á

và châu Phi là 1,2 t ha, chi m 62% t ng di n tích đ t b thối hố [22] s li u

trên cho th y ñ t ñai b thối hố t p trung các nư c đang phát tri n.
Theo E.R De Kimpe và Warkentin B.P (1998)[29] thì đ t có 5 ch c năng
chính: M t là duy trì vịng tu n hồn sinh hố và đ a hoá h c, hai là phân ph i
nư c, ba là tích tr và phân ph i v t ch t, b n là tính đ m, phân ph i năng
lư ng. Nhưng ch c năng này tr giúp kh năng ñi u ch nh cân b ng h sinh thái.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

7


Tuy nhiên, con ngư i ñã tác ñ ng lên các h sinh thái là thay ñ i vư t kh năng
t ñi u ch nh c a ñ t là ngun nhân chính d n đ n s m t cân b ng trong đ t,
làm suy thối đ t, ngồi ra con ngư i cịn tác đ ng ñ n khí quy n làm thay ñ i
cân b ng nhi t lư ng, làm suy gi m ngu n nư c m c nư c bi n dâng lên. Trong
nông nghi p, vi c l m d ng phân hoá h c và các hoá ch t b o v th c v t làm
h ng c u t o và làm nhi m đ c đ t...Vì v y, nh m h n ch , c i t o mơi trư ng
đ t đai, đ m b o s s ng hi n t i và tương lai c a lồi ngư i thì c n có chi n
lư c b o v mơi trư ng đ t. Thu t ng “s d ng ñ t b n v ng” ñư c các nhà
khoa h c nghiên c u tìm ra h th ng s d ng ñ t hi u qu nh t v i nh ng
nguyên t c sau:
- Duy trì và nâng cao các ho t ñ ng s n xu t.
- Gi m thi u m c r i ro trong s n xu t.
- B o v tài nguyên t nhiên và ngăn ch n s thối đ t và nư c.
- Có hi u qu lâu b n.
- ðư c xã h i ch p nh n [16].
Năm nguyên t c trên là c t lõi c a vi c s d ng ñ t ñai b n v ng, n u s d ng
ñ t ñai theo nguyên t c trên thì đ t đai đư c s d ng b n v ng, cịn ch s d ng đư c
m t vài ngun t c trên thì tính b n v ng mang tính c c b .

Vi t Nam có 3 u c u

đánh giá vi c s d ng ñ t b n v ng:
- B n v ng v m t kinh t : cây tr ng hi u qu cao, ñư c th trư ng ch p nh n.
Hi u qu kinh t ph i ñư c tính b ng t ng giá tr trong giai đo n, ph i
trên m c bình qn c a vùng, hi u qu v n ñ u tư ph i l n hơn lãi su t ti n cho
vay v n ngân hàng. Ch t lư ng s n ph m ph i ñ t tiêu chu n tiêu th trong,
ngoài nư c, h th ng ph i gi m m c th p nh t thi t h i (r i ro) do thiên tai, sâu
b nh.
- B n v ng v m t xã h i: thu hút ñư c nhi u lao ñ ng, ñ m b o đ i s ng
nhân dân, góp ph n thúc ñ y xã h i phát tri n.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

8


N i l c và ngu n l c ñ a phương ñư c phát huy.
ðáp ng nhu c u c a h nông dân, tho mãn ăn, m c, và nhu c u s ng.
S d ng ñ t phù h p t p quán, n n văn hoá đ a phương thì vi c s d ng đó b n
v ng hơn, ngư c l i s không ñư c ngư i dân ng h .
- B n v ng v m t môi trư ng: lo i hình s d ng đ t ph i b o v ñư c ñ
m u m c a ñ t ñai, ngăn ch n s thoái hoá ñ t, b o v mơi trư ng sinh thái, đ
phì tăng theo yêu c u b t bu c. ð che ph t i thi u ph i ñ t ngư ng an toàn
sinh thái (>35%). ða d ng sinh h c bi u hi n qua thành ph n loài [24].
Khái ni m v s d ng ñ t b n v ng n m trong khái ni m v nông nghi p
b n v ng bao g m qu n lý có hi u qu tài ngun cho nơng nghi p ñ ñáp ng
nhu c u cu c s ng con ngư i đ ng th i g i gìn và c i thi n và b o v tài nguyên
thiên nhiên môi trư ng (FAO, 1990).
Như v y phát tri n b n v ng l ng ghép các q trình ho t đ ng kinh t ,

ho t ñ ng xã h i v i vi c b o t n tài nguyên và làm gi u môi trư ng sinh thái.
Nó làm tho mãn nhu c u hi n đ i và khơng làm phương h i ñ n kh năng ñáp
ng nhu c u phát tri n trong tương lai.
2.2. Tình hình s d ng và nghiên c u đ t nơng nghi p trên th gi i và Vi t Nam
* Tình hình s d ng đ t nơng lâm nghi p trên th gi i
ð t nông nghi p là nhân t vô cùng quan tr ng ñ i v i s n xu t nông
nghi p. Trên th gi i, m c dù n n s n xu t nông nghi p c a các nư c không
gi ng nhau nhưng t m quan tr ng ñ i v i ñ i s ng con ngư i thì qu c gia nào
cũng th a nh n, v i tư cách là m t n n s n xu t ra c a c i v t ch t nuôi s ng
con ngư i mà b t kỳ n n s n xu t nào cũng khơng th thay th đư c. Tuy nhiên,
dân s th gi i ngày m t tăng thì nhu c u lương th c th c ph m là m t áp l c
l n.
ð ñ m b o an ninh lương th c, loài ngư i ph i tăng cư ng các bi n
pháp khai thác ñ t ñai, do ñó ñã phá v cân b ng sinh thái c a nhi u vùng vào

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

9


nh ng năm 80 và ñ u th p k 90 lồi ngư i ph i đương đ u v i nh ng thách
th c l n v suy thoái trên ph m vi tồn th gi i đ t ñai b khai thác tri t ñ , các
bi n pháp b o v đ phì nhiêu đ t khơng cịn đư c áp d ng, các hình th c b m t
ch t dinh dư ng và ch t h u cơ, b xói mịn, b nhi m m n. Theo đánh giá c a
chương trình mơi trư ng Liên h p qu c 1,2 t ha, g n 11% di n tích đ t tr ng
tr t c a th gi i đang b thối hố m c trung bình và tr m tr ng, kho ng 950 tri u
ha b nhi m m n. Cu i th p k 80 h ng năm có kho ng t 17 ñ n 20 tri u ha r ng
b tàn phá. Theo P.Buringh [30] tồn b đ t có kh năng nông nghi p c a th gi i
ch ng 3,3 t ha (chi m 22% t ng di n tích đ t li n):
Kho ng 78% (x p x 11,7 t ha) khơng dùng vào nơng nghi p vì:

- Quá d c

2,682 t ha (18%)

- Quá khô

2,533 t ha (17%)

- Quá l nh

2,235 t ha (15%)

- Quá m ng

1,341 t ha (9%)

- Quá nghèo dinh dư ng

0,745 t ha (5%)

- Quá l y

0,596 t ha (4%)

- ðóng băng

1,490 t ha (10%)

Theo Vũ Ng c Tuyên (1994), ñ t tr ng tr t trên th gi i chi m x p x
10% t ng di n tích đ t đai, trong đó: có 46% đ t có kh năng tr ng tr t, v y cịn

54% đ t có kh năng tr ng tr t chưa ñư c khai thác c th :
- Châu Á di n tích t nhiên 43.998.920 km2, chi m 29,9%, trong đó đ t
nơng nghi p chi m 26% di n tích t nhiên.
- Châu Phi di n tích t nhiên có 29.800.540 km2, chi m 20,2%, trong đó
đ t nơng nghi p chi m 20% di n tích t nhiên.
- Châu M di n tích t nhiên có 41.919.150 km2, chi m 28,4%, trong đó
đ t nơng nghi p chi m 35% di n tích t nhiên.
- Châu Âu di n tích t nhiên có 9.699.550 km2, chi m 6,6%, trong đó đ t

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

10


nơng nghi p chi m 13% di n tích t nhiên.
- Châu Úc di n tích t nhiên có 7.687.120 km2, chi m 5,2%, trong đó đ t
nơng nghi p chi m 6% di n tích t nhiên.
- Châu Nam C c di n tích t nhiên có 14.245.000km2, chi m 9,7%, trong
đó đ t nơng nghi p 0% [24].
T trên cho ta th y ñ t ñai trên th gi i phân b khơng đ ng đ u trên các
châu l c. Châu Á l i có m t ñ dân s cao nhưng di n tích ñ t nơng nghi p th p
so v i di n tích t nhiên (26%). ð t ñ i núi

châu Á chi m kho ng 35% t ng

di n tích[17], di n tích đ t tr ng tr t nh nư c tr i khá l n kho ng 407 tri u ha,
trong đó x p x 282 tri u ha đang ñư c tr ng tr t và kho ng 100 tri u ha ch y u
n m trong vùng nhi t đ i m c a ðơng Nam Á, ph n l n di n tích này đ t d c,
chua nhi t ñ i, kho ng 40-60 tri u ha ñ t r ng do ho t ñ ng con ngư i ñã b phá
và th m th c v t r ng ñã chuy n thành cây b i và c d i [14].

ð n năm 2015 dân s châu Á d ki n tăng thêm 133 tri u ngư i [31], di n
tích canh tác gi m d n do áp l c c a quá trình đơ th hố, khai thác khống s n. Do
v y ñ i núi s ngày càng quan tr ng hơn cho s n xu t nông nghi p.
B ng 2.1. D báo di n tích đ t canh tác và dân s th gi i
Dân s

Di n tích đ t

Di n tích đ t

(Tri u ngư i)

canh tác (106 ha)

canh tỏc/ng i (ha)

1965

3.027

1.380

0,46

1980

4.450

1.500

0,34

1990

5.100

1.510

0,30

2000

6.200

1.540

0,25

2025

8.300

1.650

0,20

Nm

Nguồn: HopKing v cộng sự-1982
Đất canh tác của thế giới có hạn nhng ng y c ng tăng do con ngời phải

khai thác thêm những diện tích đất có khả năng nông nghiệp nhằm đáp ứng nhu
cầu về l−¬ng thùc thùc phÈm cđa con ng−êi. Tuy vËy diƯn tích bình quân đất

Tr ng i h c Nụng nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

11


canh tác trên đầu ngời ng y một giảm do dân số ng y một tăng.
Theo số liệu của UNDP năm 1995 ở khu vực Đông Nam l khu v c có
dân s khá đơng trên th gi i nhưng di n tích đ t canh tác th p [31].
B ng 2.2. Di n tích đ t canh tác m t s nư c ðông Nam Á
Tên nư c
Di n tích đ t canh tác bình qn (ha/ngư i)
Indonesia

0,12

Malaysia

0,27

Philippin

0,13

Thailand

0,42

Vi t Nam

0,12

Vũ Ng c Tuyên (1994) [24] nh n ñ nh r ng ñ t ñai trên th gi i r ng
nhưng đ t có kh năng nơng nghi p thì có h n (kho ng 22% di n tích t nhiên)
trong đó:
- ð t t t có năng su t cao là 447.000 ha, chi m 3% di n tích t nhiên,
- ð t có năng su t trung bình 894.000 ha, chi m 6% di n tích t nhiên,
- ð t có năng su t th p là 1.937.000 ha, chi m 13% di n tích t nhiên,
V y mu n ñ m b o an ninh lương th c loài ngư i tăng cư ng các bi n
pháp b o v , b i dư ng ñ t tr ng tr t, c i t o ñ t x u, chú tr ng b o v môi sinh
môi trư ng, xây d ng n n nông nghi p b n v ng, chuy n d ch tăng năng su t
cây tr ng...
Cho t i nay trên th gi i đã có nhi u cơng trình nghiên c u và ñ ra nhi u
phương pháp nâng cao hi u qu s d ng đ t nơng nghi p. Các phương pháp ñã
ñư c nghiên c u, áp d ng ñ ñánh giá hi u qu s d ng ñ t ñ u t p trung hư ng
nghiên c u vào vi c ñánh giá hi u qu v i các lo i cây tr ng, lo i hình s d ng
đ t, đ t đó s p x p b trí l i m t phương th c luân canh m i phù h p hơn,
nh m khai thác t i ưu ti m năng c a ñ t ñai.
T i Nh t B n các nhà khoa h c đã h th ng hố tiêu chu n hi u qu s

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

12


d ng đ t thơng qua h th ng cây tr ng trên ñ t canh tác: là s ph i h p gi a các
cây tr ng và gia súc, các phương pháp tr ng tr t và chăn ni, cư ng đ lao
đ ng, v n đ u tư, t ch c s n xu t, s n ph m làm ra, tính ch t hàng hố c a s n

ph m. Nói chung v vi c s d ng ñ t ñai, các nhà khoa h c trên th gi i ñ u cho
r ng: ñ i các vùng nhi t đ i có th th c hi n các công th c luôn canh cây tr ng
hàng năm, có th chuy n t ch đ canh tác cũ sang ch ñ canh tác m i ti n b
hơn, mang k t qu và hi u qu cao hơn. T p chí “Farming Japan” c a Nh t B n
ra hàng tháng ñã gi i thi u nhi u cơng trình
th c s d ng đ t ñai cho ngư i dân nh t là

các nư c trên th gi i v các hình
nơng thơn.

T i Thái Lan nhi u vùng trong ñi u ki n thi u nư c, t s d ng đ t thơng
qua công th c luân canh lúa xuân - lúa mùa, hi u qu th p vì chi phí tư i nư c
quá l n, và ñ c canh cây lúa làm nh hư ng x u ñ n ch t lư ng ñ t ñã ñưa cây
ñ u tương thay th lúa xuân trong công th c luân canh. K t qu là giá tr t ng s n
lư ng tăng lên ñáng k , hi u qu kinh t ñư c nâng cao, ñ phì nhiêu c a ñ t
đư c tăng lên rõ r t. Nh đó hi u qu s d ng ñ t ñư c nâng cao [7].
T i Philippin tình hình nghiên c u s d ng ñ t d c ñư c th c hi n b ng
k thu t canh tác SALT.
SALT là h th ng canh tác tr ng nhi u băng cây thay ñ i gi a cây lâu
năm và cây hàng năm d c theo ñư ng ñ ng m c. Cây lâu năm chính là cây ca
cao, cà phê, chanh và các lo i cây ăn qu , các bư c thi t l p là:
- Xác l p ñư ng ñ ng m c c a mương b ng khung hình ch A
- Làm đ t và tr ng cây theo ñư ng ñ ng m c. ðánh d u m t d i r ng 1m
theo ñư ng ñ ng m c và cày, x i lên. Hai lu ng cây theo ñư ng ñ ng m c, gieo
h t ñ u ñ làm băng ch n và sau đó làm cây phân xanh.
- Tr ng cây lâu năm: cà phê, ca cao... cùng ñ cao.
- Tr ng cây ng n ngày: d a, g ng, khoai s , dưa h u, kê ngô, khoai lang,
l c ñ ... tr ng theo hàng gi a các cây lâu năm.

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

13


- Cây phân xanh: hàng cây h đ u có kh năng c ñ nh ñ m, ñư c c t 30-45
ngày/l n t i ñ cao 1,0-1,5 cm. Ph n c t ñư c d i trên m t ñ t ñ làm phân h u cơ.
- Luân canh: luân canh cây lương th c như cây ngô hay cây lúa nương...
thành d i trư c khi tr ng ñ u và ngư c l i.
- Làm ru ng b c thang xanh: ch t ñ ng h u cơ như rơm, cu ng, thân,
cành...và th m chí đá s i lên n n c a các hàng cây h ñ u. Các b c thang b n
v ng s đư c hình thành trên các r i này sau m t th i gian và s gi ñ t.
Cho đ n nay, đã có 4 mơ hình t ng h p v k thu t canh tác nông nghi p
b n v ng trên ñ t d c ñư c các t ch c qu c t ghi nh n đó là:
- Mơ hình SALT 1 (Sloping Agriculture Land Technology): đây là mơ
hình t ng h p d a trên cơ s các bi n pháp b o v ñ t v i s n xu t lương th c,
k thu t canh tác nông nghi p trên ñ t d c v i cơ c u 25% cây công nghi p +
25% cây lâu năm + 50% cây hàng năm.
- Mơ hình SALT 2 (Simple Agro - Livestock Technology): đây là mơ
hình kinh t h t s c ñơn gi n v i cơ c u 40% cho nông nghi p + 20% lâm
nghi p + 20% chăn nuôi + 20% nhà

và chu ng tr i.

- Mô hình SALT 3 (Sustainable Agro - Forest Land Technology): k thu t
canh tác nông lâm k t h p b n v ng. Cơ c u s d ng ñ t 40% nông nghi p +
60% lâm nghi p.
- Mô hình SALT 4 (Small Agro fruit Like lihood Technology): là mơ hình
k thu t s n xu t nơng lâm nghi p v i cây ăn qu k t h p quy mô nh . Cơ c u
s d ng ñ t cho lâm nghi p 60%, nông nghi p 18% và cây ăn qu là 25%. ðây
là mơ hình ñòi h i ñ u tư cao v ngu n l c v n cũng như ki n th c, k năng và

kinh nghi m.
Qua nghiên c u, k thu t ñã làm ñã làm tăng ñ che ph ch ng xói mịn,
làm gi u đ t, năng su t cây tr ng tăng so v i phương pháp truy n th ng t 2 - 3
l n [7].

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

14


T k t qu này, FAO cho r ng “áp d ng các bi n pháp nông lâm k t h p
là phương pháp t t nh t ñ s d ng ñ t r ng nhi t ñ i m t cách h p lý, t ng
h p, nh m gi i quy t v n ñ lương th c, th c ph m và s d ng lao ñ ng dư
th a, ñ ng th i thi t l p l i cân b ng sinh thái c a mơi trư ng” [31].
* Tình hình s d ng ñ t nông nghi p

Vi t Nam

Vi t Nam là m t nư c n m trong vùng nhi t đ i gió mùa, v i t ng di n
tích ñ t t nhiên là 32.924.061 ha. ð n năm 2002, c nư c có 9.406.783 ha đ t
nơng nghi p chi m 28,75% t ng di n tích đ t t nhiên tồn qu c, trong đó có
6.129.518 ha ñ t tr ng cây hàng năm và 2.181.853 ha, ñ t tr ng cây lâu năm.
ð t lâm nghi p có r ng có 12.050.999 ha, chi m 36,60%. ð t chuyên dùng có
1.615.880 ha, chi m 4,91%. ð t

có 451.298 ha, chi m 1,35%. ð t chưa s

d ng có 9.404.762 ha, chi m 28,37%.
Ta th y đ t nông nghi p c a chúng ta ch chi m 28,75%, so v i m t s nư c
trên th gi i, nư c ta có t l đ t dùng vào nơng nghi p th p,

M đ t s d ng vào

nông nghi p chi m 68%, Pháp 66%, n ð 52%, Philippin 33% [17].
B ng 2.3. Cơ c u đ t nơng nghi p nư c ta năm 2002
Lo i đ t
Di n tích (ha)
T l %
T ng di n tích đ t nơng nghi p

9.376.342

100,00

1. ð t tr ng cây hàng năm

5.977.614

63,81

- ð t lúa nư c

4.012.908

42,66

2. ð t tr ng cây lâu năm

2.213.143

23,63

- ð t tr ng cây công nghi p lâu năm

1.585.256

16,85

3. ð t vư n t p

623.192

6,65

4. ð t m t nư c nuôi tr ng thu s n

553.393

5,91

Nư c ta là nư c có di n tích t nhiên x p hàng th 59 trong t ng s 200
nư c trên th gi i, nhưng có dân s x p hàng th 13 trên th gi i. Theo th ng

Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………

15