Mấy nhận xét về sự so sánh phân tầng mức sống giữa nông thôn đồng bằng sông Hồng và nông thôn miền núi phía Bắc trong thời kỳ đổi mới - Đỗ Thiên Kính

62

Di n đàn…
M y nh n xét v s so sánh phân t ng m c s ng gi a
nông thôn đ ng b ng sông H ng và nông
thôn mi n núi phía B c trong th i k đ i m i
THIÊN KÍNH

khi Ngh quy t 10 (n m 1988) c a B Chính tr ra đ i cho đ n nay, s phân t ng m c s ng trong
ph m vi c n c m i di n ra ngày càng rõ nét. Nông thôn đ ng b ng sông H ng ( BSH) và nông thơn
mi n núi phía b c (MNPB) c ng khơng n m ngoài b i c nh trên. Tuy nhiên, đây s phân t ng m c
s ng m i di n ra ch y u v m t thu nh p. Do v y s so sánh gi a 2 vùng c ng ch gi i h n trong l nh v c
thu nh p. Nhìn chung trong ph m vi c n c, tháp phân t ng thu nh p có d ng hình tam giác mà đáy h i b
l i (th i k bao c p) đã chuy n sang tháp phân t ng thu nh p có d ng hình thoi (hi n nay) (Xem 2 hình v
t ng tr ng d i đây):

T

Hình 1
+ S ít giàu có trên
+ a s dân chúng nghèo kh
d
đáy
+ Kho ng cách giàu nghèo th p.

Hình 2: Th i k hi n nay
+ T ng l p giàu nghèo 2 đ u
i + T ng l p trung .l u
gi a đang phát tri n
+ Kho ng cách giàu - nghèo ngày càng l n.

V đ i th thì nh v y. Nh ng m c đ phân t ng m i vùng đ a lý di n ra h t s c khác nhau. các t nh
MNPB c b n v n nh H.l, đang b c đ u ti n t i H. 2. các t nh BSH đã đi kh i H.1 quá xa, nh ng ch a
ti n t i H.2 hoàn toàn, mà đang ti p c n t i g n. Nh p đ phân t ng vùng đơ th cịn di n ra m nh h n. Có
th đ a ra m t so sánh v hình nh: N u l y đơ th làm tâm, thì s phân t ng đó di n ra m nh nh t, càng lan
to ra các vùng nông thôn xung quanh càng y u d n, và h u nh còn "ph ng l ng" và "bi n m t" vùng mi n
núi.
*
* *
các t nh MNPB, chúng tôi d a trên s li u c a 2 t nh Hịa Bình và n Bái qua cu n sách c a B Nông
nghi p và Công nghi p th c ph m: "Giàu nghèo trong nông thôn hi n nay" - Nxb. Nông nghi p, H. 1993, 362
tr.1 . ng th i c ng d a trên ngu n s li u nói chung v MNPB c a B Lao đ ng - Th ng binh và Xã h i và
các ngu n s li u khác có liên quan. Trên c s này, chúng tơi có th suy r ng cho tồn vùng MNPB nói chung.

1. Nh ng ch nào d a vào ngu n s li u nói trên chúng tơi đ u ghi chú thích Sđd... Ngu n s li u khác s có chú
thích riêng.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c 63
Theo s li u đi u tra n m 1992 c a B Nông nghi p và Cơng nghi p th c ph m, Hịa Bình ch có 5,8%
h giàu. Trong khi đó, s h giàu
BSH là r t cao. Trong cu c đi u tra, m t h đ c xác đ nh là giàu khi
m c thu nh p (V + m) tính bình quân 1 kh u/n m đ t 1 tri u đ ng tr lên. M t. h đ c xác đ nh là nghèo
n u đ t m c thu nh p tính bình qn đ u ng i 13 kg/g o/tháng (156 kg/g o/ng i/n m).
ng th i có
tham kh o các tiêu chu n khác v nhà , ti n nghi sinh ho t gia đình, v n và các đi u ki n s n xu t. Các
t nh khác MNPB, s h nghèo đói c ng khơng ít. Xã Lang Qn (huy n n S n, Hà Tuyên) có kho ng
60% s h thi u n t 1 tháng tr lên 1 . S h nghèo và r t nghèo chi m đa s t i 213 mi n núi 2 . Tác gi
Tr n Thành Bình c ng cho r ng có t i 46% s h nghèo đói các t nh mi n núi 3 . Theo B Lao đ ng Th ng binh và Xã h i, nghèo t ng đ i (t c là d i m c thu nh p trung bình c a đ a ph ng) nơng

thơn mi n núi phía b c là 56,26% 4 . M t xã vùng cao Tân Dân, huy n Hoành B , Qu ng Ninh có t l v t
đánh giá m c s ng gi a các lo i h là 5 :
- M c I (Giàu có, sung túc):
0%
0h
- M c II (Khá gi )
2,565- M c III (Trung bình)
54.35106 - M c IV (Nghèo)
40,5179 - M c V ( ói)
2,565100,00%
195 h
S li u đi u tra th c t bình quân thu nh p kh u/tháng trong h
Tân Dân là nh sau 6 :
H lo i I (60.000 - 376.000 đ)
4,61%
9h
- II (40.000 - 60.000 đ)
11,7923 –
- III (30.000 - 40.000 đ)
13,84 27 –
- IV (20.000 - 30.000 đ)
27,17 53- V (l0.000 20.000 đ)
42,56 83 –
100, 00%
195 h
Theo s li u đi u tra n m 1990, t l v c c u thu nh p c a các lo i h
2 vùng trung du mi n núi
(chúng ta có th coi nh đ i di n cho MNPB) và vùng BSH là:

1,2.Tr n Th Qu V nh ng chính sách kinh t xã h i nh m kh c ph c tình tr ng nghèo kh

T p chi Xã h i h c, s 1.1992. tr. 44-49.

mi n núi phía B c.

3. Tr n Thanh Bình nh h ng và gi i pháp c th phát tri n kinh t - xã h i mi n núi: Báo Nhân dân, ngày 264-1993
4. ói nghèo Vi t Nam - M t s k t qu nghiên c c a nghành Lao đ ng - Th ng binh và Xã h i, H. 1993,
tr. 8.
5 ,6 Ch ng trình KX04 - Vi n Dân t c h c - S li u v th c tr ng kinh t , xã h i c a ng i Dao vùng cao, H.
1993: Bi u s 68 + 80, tr. 67 + 76.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


64

Di n đàn…
B ng 1: C c u thu nh p c a vùng Trung du mi n núi và vùng BSH:
Trung du mi n
BSH
Bình quân thu nh p kh u /n m
núi (%)
(%)
H lo i I: trên 800.000 đ
0
2,6
- II: 600.000 - 800.000 d

0

3,4

- III: 400.00 - 600.000 d

2,0

7,7

- IV: 200.000 - 400.000 d

30,2

49,6

-V: D

67,8

36,7

i 200.000 d

Ngu n: S li u th ng kê nông nghi p 35 n m (1956 - 1990), Nxb, th ng kê, 11.1991, tr.596.

Nh v y, c n c vào các ngu n s li u k trên, chúng ta có th đ a ra con s chung v t l các lo i h
MNPB nh sau: - H giàu: 2%; -H trung bình: 45% - H nghèo: - 53%. N u chia thành 5 m c, thì con
s
3 nhóm h này s r i đ u ra và nhóm h giàu có, sung túc (cao nh t) là 0%. T ng t , n u quy v 3
nhóm h thì t l thu nh p gi a các lo i h
BSH n m 1992 là: - H giàu: 5%; - H trung bình: 65%; H nghèo: 30% Tiêu chu n xác đ nh m t h là giàu đây ph i đ t m c thu nh p 2 tri u đ ng/kh u/n m
tr lên 1 . D a vào ngu n s li u này và s li u b ng 1, chúng ta có s đ so sánh v phân t ng thu nh p

gi a nông thôn MNPB và BSH nh sau;
S đ H.3 c a MNPB là m t hình tam giác v i đa s dân chúng nghèo kh
d i đây.
Ch có s r t ít giàu có trên đ nh. Trong khi đó, H.4 c a BSH có d ng hình thoi phình v phía d i.
Nhóm h giàu và nghèo 2 đ u. S h nghèo ít đi và gia nh p vào nhóm h trung bình (t m g i là t ng
l p trung l u). S h giàu t ng lên. T ng l p trung l u gi a đã phình ra. Tuy nhiên, m c đ giàu - nghèo
2 vùng có khác nhau: Nhóm giàu và nghèo

1 . S li u n m 1992
BSH mà chúng tôi đ a ra đây là c n c nh ng tài li u sau:
+ Giàu nghèo trong nông thôn hi n nay. Nxb. Th ng kê; II, 1993, 362tr
+ ói nghèo Vi t Nam – M t s k t qu nghiên c u c a ngành Lao đ ng – Th ng binh và Xã h i; H, 1993,
163 trang.
+ Phân c c đ i s ng nông thôn Nam Hà, báo Nhân dân, ngày 18.11.1992
+ Nh ng nhân t m i trong kinh t và xã h i nông thôn; báo Nhân dân ngày 25.12.1992

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

65

MNPB đ u n m phía d i (đáy) khung giàu - nghèo so v i BSH. Ngh a là chúng đ u th p h n BSH
các m c t ng ng.
H.4 c a BSH là s đ có d ng t ng t c a các n c phát tri n v tiên ti n trên th gi i (t t nhiên ta là
trình đ th p). S đ này th hi n s phát tri n theo xu h ng ti n b c a ta H.3 c a MNPB là s đ phân
t ng l c h u. Nh v y, trình đ kinh t c a các t nh MNPB th p h n các t nh d i xuôi r t đáng k . T đây,
m t đi u có ý ngh a đ c rút ra là chi n l c phát tri n kinh t mi n núi ph i khác h n v i mi n xuôi. N u
d i xi th c hi n "xóa đói gi m nghèo" đ phát tri n nhóm h trung bình và t ng h giàu, thì mi n núi

nhi m v c b n là đ a đ i đa s dân chúng thốt khơi c nh nghèo đói. Sau đó, xã h i mi n núi m i đi lên và
b t đ u có s phân c c giàu - nghèo nh d i xuôi hi n nay.
*
*

*

Các t nh MNPB cịn phát tri n trình đ th p. Do v y s phân c c giàu nghèo đó c ng ch a rõ. i u
này đ c th hi n qua h s chênh l ch giàu nghèo ch a l n nh
vùng BSH. Ta có th minh h a đi u này
qua b ng sau:
B ng 2: chênh l ch v t ng s n ph m (c + v + m) gi a hai nhóm h giàu - nghèo
c a m t s t nh đ i di n cho vùng MNPB và BSH
T ng s n ph m
H GIÀU
(đ/n m)

T ng s n ph m
H NGHÈO
(đ/n m)

Chênh l ch
(l n)

Hịa Bình

16.070.840

1.856.000

8,6

n Bái

20.205.000

2.618.000

7,7

Nam Hà

27.445.450

2.387.000

11,5

H i H ng

12.955.500

1.156.000

11,2

H i Phịng

17.638.400

1.355.000

13,0

TP. H Chí Minh

110592.400

2.104.000

52,6

T nh

Ngu n: Sđd... bi u s 19 + 159 và bi u s 100 + 168

Nhìn vào b ng trên ta th y, s chênh l ch giàu - nghèo gi a 2 t nh mi n núi Hịa Bình (8,6 l n) và
Yên Bái (7,7 l n) nh h n nhi u so v i các t nh BSH. Kho ng cách chênh l ch có xu h ng ngày
càng l n khi đi vào các t nh phía nam, đ c bi t là TP. H Chí Minh (52,6 l n). i u này c ng ph n
ánh m t th c t là n n kinh t hàng hóa các t nh phía nam phát tri n h n nhi u các t nh BSH và
l i càng phát tri n h n mi n núi. Trong khi đó, các n c công nghi p phát tri n, kho ng cách chênh
l ch gi a các nhóm h giàu - nghèo t i c hàng nghìn l n. h , có c nh ng n n v n hóa khác nhau
c a k giàu và ng i nghèo. Nh v y s phân hóa giàu - nghèo MNPB ch a có nh ng khác bi t
th t đáng k . Do đó, s phân t ng xã h i có th nói h u nh ch a xu t hi n rõ đây. C xã h i mi n
núi có th hình dung nh m t t p h p mà các ph n t c a nó là các h gia đình có tính thu n nh t
cao. Khi "c s kinh t " c a các h gia đình ch a có s khác bi t đáng k , thì v m t "ki n trúc
th ng t ng", cu c s ng v n hóa - tinh th n c ng ch ng khác nhau là m y. Do đó tính c ng đ ng làng
b n s còn r t m nh. Ngay c nh ng làng xóm d i xi thì tính c ng đ ng v n cịn l n. B i vì s
phân t ng xã h i c ng.ch m i b t đ u di n ra rõ nét

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


66

Di n đàn…

khu v c nông thôn BSH này.
n c ta, s phát tri n v kinh t và v n hóa, kéo theo nó là s phân t ng v xã h i đ c bi u hi n rõ
h n các trung tâm đô th và thành ph . nơng thơn BSH, thì đó là các vùng ven đơ, ven đ ng giao
thơng, ch búa... tóm l i là g n nh ng n i t đi m phát tri n hàng hóa. MNPB thì chúng tơi ch a quan
sát th y xu t hi n nh ng nhóm h có n ng l c kinh t v t tr i đ "kéo" nh ng nhóm h khác. Ph i ch ng
đó là bi u hi n c a tính n ng đ ng xã h i th p, t ng h ng kinh t châm đ i s ng ch m đ c đ i m i.
Nh n th c đ c đi u này, chúng ta s ch đ ng t ng tác vào s v t thay cho đ chúng t phát tri n theo
con đ ng phát tri n t nhiên.
*
* *
D i góc nhìn c a n n s n xu t hàng hóa, nhóm giàu trong tháp phân t ng m c s ng c a hai vùng
BSH và MNPB đ u g n li n v i quy mô s n xu t hàng hóa ít nhi u phát tri n. Nhóm nghèo c a hai
vùng ch là s n xu t t c p t túc, đ c bi t MNPB còn m c s n xu t "t nhiên nh tr i" - T c là cu c
s ng d a vào "bóc l t" r ng m t cách nguyên th y. Dù cho s n xu t hàng hóa ít nhi u phát tri n, nh ng
giá tr hàng hóa bán ra c a h giàu MNPB cịn ít h n nhi u so v i BSH (xem b ng 3):
B ng 3: Giá tr s n ph m hàng hóa bán ra c a nhóm h giàu m t s t nh
đ i di n cho 2 vùng BSH và MNPB:
Giá tr s n ph m hàng hóa bán ra c a h giàu đ/n m

T nh
Hịa Bình

9.470.900 d

n Bái

10.782.500 d

Nam Hà

14.278.800 d

Chung c n

c

18.346.000 d

(17 t nh đ i di n)
Ngu n: Sđd... bi u s 23 + l04

D i góc nhìn c a c c u ngh nghi p - lao đ ng xã h i, vùng BSH đang di n ra quá trình hình thành
3 nhóm ngh nghi p: - Thu n nơng; - Nông nghi p k t h p v i phi nơng; - Phi nơng hồn tồn. Trong đó,
nhóm phi nơng hồn tồn th ng c c giàu c a tháp phân t ng m c s ng. Cịn nhóm thu n nông l i
th ng c c nghèo c a tháp. Trong khi đó, MNPB ch a xu t hi n nhóm phi nơng hồn tồn. Ngh
nghi p chính c a các h v n là nông nghi p k t h p v i nh ng ngành ngh khác. Dù cho có th m nh lâm
nghi p, nh ng c ng ch a có nhóm h thu n lâm nghi p (c ng là phi nơng hồn tồn), v n ph i k t h p
gi a lâm nghi p + nơng nghi p. Có l đây là s t n t i dai d ng c a l i t duy t túc l ng th c b ng m i
cách còn in đ m m t th i.
Vi c ch a xu t hi n nhóm phi nơng hồn tồn (có th là thu n lâm nghi p) MNPB có l c ng là m t
trong nh ng nguyên nhân làm cho m c đ giàu có ch a l n nh
d i xi. Khơng nh ng th , nhìn chung
nhóm h nơng nghi p + lâm nghi p cịn có thu nh p th p h n c nhóm h nơng nghi p + ngành ngh

TTCN và ch bi n MNPB. i u này khi n cho thu nh p MBPB v n t nông nghi p là chính, lâm
nghi p là ph .

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

67

B ng 4: C c u thu nh p c a 2 t nh Hịa Bình và Yên Bái
T nh
Thu t nông nghi p
Thu T lâm nghi p %
Thu khác
%
Hịa Bình
83,55
2,05
Ph n cịn l i
n Bái
90,20
2,56
Ph n cịn l i
Ngu n: Sđd... Tác gi t tính toán s li u trên c s các bi u s 31 + 36 + 41 + 46 + 51 và các
bi u s 112 + 117 + 127.
ây là m t "kh p khi ng", m t "ngh ch lý" c a các t nh MNPB. Chúng ta c n gi i quy t s m mâu
thu n này đ phát huy. tr l i th m nh c a mi n núi. Thúc đ y vi c xu t hi n nhóm h phi nơng (có
th -là thu n lâm nghi p, ho c ch bi n sàn ph m lâm nghi p) MNPB s góp ph n tích c c t o ra s
phân t ng m c s ng m nh m

khu v c này. Nh th nó c ng s phù h p v i phân t ng m c s ng
đang di n ra vùng BSH mà nhóm h giàu - phi nơng đang là nhân t m i c a s phát tri n xã h i
nông thôn.

Trên đây là m t vài nét v s so sánh b c đ u gi a phân t ng m c s ng (ch y u là phân t ng thu
nh p) c a nông thôn MNPB và vùng BSH. N u k thêm m t s tiêu chu n khác v nhà và ti n nghi
sinh ho t... thì chúng ta th y r ng m c s ng (v t ch t) c a các nhóm h giàu - nghèo 2 vùng t ng
ng c ng chênh l ch nhi u. Chúng ta có th s b đ a ra s so sánh d i đây:

- Thu nh p cao (2 tri u đ ng/
kh u/n m.)
- S n xu t hàng hóa đã phát
tri n.
- Giá tr cơng trình ph c v
xu t cao.
- Ngh nghi p: a d ng hóa
ngh nghi p phát tri n m nh.
- Nhà c a kiên c (mái b ng)
- Có nhi u ti n nghi sinh ho t đ t ti n
- B a n đ y đ s l ng và
ch t l ng dinh d ng
- Có t l thích h p v chi tiêu cho h c
hành s c kh e và đ i s ng v n hóa.

- Thu nh p th p ( 1 tri u
đ ng/kh u/n m.)
- S n xu t hàng hóa m i b t đ u.
- Giá tr cơng trình ph c s n v s n xu t th p.
- Ngh nghi p: Còn g n v i ngh nông.
- Nhà khung g th (bi u d i xi), mái l p

ngói.
- Ít ti n nghi sinh ho t giá tr cao.
n, nh ng v n ph i n đ n.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


68

Di n đàn….
- Có t l thích h p v chi tiêu cho h c - Ch a chú ý thích đáng, đ n l nh v c này
hành s c kh e và đ i s ng v n hóa.

- 40% có nhà g ch, cịn l i là nhà tranh vách - H u h t là nhà tranh vách
đ t
đ t và l u lán t m.
- Thi u n hàng n m
- ói n hàng n m và ph i
n cháo c mài.

Nhìn vào s so sánh trên và so sánh v tháp phân t ng c a 2 vùng BSH và MNPB chúng ta th y r ng
ph i có 2 chi n l c phát tri n khác nhau đ i v i 2 vùng này.
i v i BSH, nên phát tri n m nh ngành
ngh ph phi nông đ rút b t lao đ ng nông nghi p. Dây là h ng làm giàu góp ph n nhi u vào s phát tri n
kinh t - xã h i.
i v i MNPB, ph i phát huy th m nh lâm nghi p v n có. ây c ng là con đ ng đi t i
phi nông, t b l i t duy "t túc l ng th c b ng m i cách th i bao c p”. V ch ra chi n l c phát tri n
khác nhau đ i v i 2 vùng có s phát tri n c ng khác nhau mà m t trong nh ng nét khác bi t đó là s phân
t ng m c s ng là đi u có ý ngh a to l n mà chúng tơi mu n trình bày qua bài vi t này.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn