Hoa văn trên vải của người Tày ở Định Hóa - Thái Nguyên

Dương Quốc Huy

Tạp chí KHOA HỌC & CƠNG NGHỆ

72(10): 159 - 163

HOA VĂN TRÊN VẢI CỦA NGƯỜI TÀY Ở ĐỊNH HÓA - THÁI NGUYÊN
Dương Quốc Huy*
Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Ngun

TĨM TẮT
Nói đến nghề dệt vải, trước hết đó là một hoạt động kinh tế - là một nghề thủ công cổ truyền của
đồng bào Tày. Song ở khía cạnh văn hóa thì đó lại là sự biểu hiện của giá trị nghệ thuật, giá trị
thẩm mỹ. Trang phục của người Tày đơn giản một sắc chàm, nét đặc sắc thể hiện ở những mẫu
hoa văn trên vải của họ. Sản phẩm vải thổ cẩm phong phú với nhiều mơ típ hoa văn màu sắc đẹp
gần gũi với tự nhiên, thể hiện tín ngưỡng tơn giáo mang đặc trưng riêng của người Tày Định Hóa.
Từ khóa: người Tày, hoa văn, thổ cẩm, trang phục, thầy Tào

Dân tộc Tày là dân cư chiếm số đông ở huyện
Định Hóa. Hiện nay, ở Định Hóa có 43.367
người Tày chiếm 49,2% dân số tồn huyện.
Có những xã của huyện Định Hóa người Tày
chiếm tới 90% như: Linh Thơng, Bộc Nhiêu,
Điềm Mặc, Bình Yên…
Theo Đào Duy Anh trong tác phẩm “Đất
nước Việt Nam qua các đời” thì người Tày ở
nước ta có nguồn gốc từ người Lão Man ở
Trung Quốc. Tác giả “đoán rằng người Nùng
ở miền Nam Trung Quốc và người Tày ở Bắc
Việt Nam là hậu duệ của họ. Đặc biệt là
người Lão ở Tây Nguyên bấy giờ”. “Chúng

ta có thể đốn rằng cư dân các châu ki mi
thuộc An Nam đô hộ phủ là tiền thân của
đồng bào Tày, Nùng ở khu vực Việt Bắc hiện
nay”. [1, tr.103]
Ngoài nguồn gốc từ phía Nam Trung Quốc. Ở
Định Hóa cịn một bộ phận người Kinh bị
“Tày hóa” trong q trình di cư và sinh sống
cùng người Tày bản bản địa.
Cư trú lâu đời trên mảnh đất Định Hóa, người
Tày có đời sống vật chất và tinh thần phong
phú và đa dạng. Một trong những nghề thủ
công truyền thống mà người Tày cịn lưu giữ
đến ngày nay đó là nghề dệt vải. Nghề dệt đã
gắn chặt với phong tục cưới xin truyền thống
của người Tày từ bao đời nay. Để chuẩn bị
hành trang về nhà chồng, các thiếu nữ Tày
phải tự tay dệt rất nhiều vỏ chăn, gối để biếu
những người thân trong gia đình nhà chồng.


Tel: 0985817689

Người Tày ở Định Hóa rất ít thêu thùa và trang
trí hoa văn trên bộ trang phục truyền thống của
mình. Nhưng hoa văn được dệt trên vải thì rất
phong phú và đa dạng tùy theo mục đích sử
dụng. Hoa văn phong phú đó được thể hiện rất
rõ qua vải thổ cẩm và trang phục thầy Tào.
Cho đến nay nghiên cứu về nghệ thuật tạo
hình trên vải của người Tày đã có một vài

cơng trình đề cập đến. Cụ thể như trong cuốn
“Trang trí dân tộc thiểu số” của tác giả
Hoàng Thị Mong, Nxb Văn hóa dân tộc, năm
1994 đã có vài dịng đề cập đến hoa văn trang
trí trên vải thổ cẩm của người Tày như hoa
văn trên mặt chăn, mặt địu và màn che. Tuy
nhiên tác giả mới chỉ kể ra hoa văn chứ chưa
đi sâu vào nghệ thuật tạo hình trên vải và
không đề cập đến hoa văn trên trang phục
thầy Tào Tày. Như vậy, nghiên cứu về hoa
văn trang trí trên vải và trang phục thầy Tào
Tày còn rất sơ lược và cũng chưa có cơng
trình nào nghiên cứu về hoa văn trên vải của
người Tày ở Định Hóa để chỉ ra nét đặc trưng
riêng của người Tày nơi đây.
HOA VĂN TRÊN VẢI THỔ CẨM
Vải thổ cầm của người Tày có 4 loại đó là
mặt chăn, mặt địu, màn che và túi đeo. Mơ típ
trang trí hoa văn thổ cẩm đa dạng đó là:
- Các mơ típ đường viền hoa móc. Mỗi tấm
vải thổ cẩm đều bố cục một cách chặt chẽ
trong các đường viền xung quanh. Đường
viền đó là các hình chữ T và chữ thọ liên tiếp
đảo ngược nhau; băng ơ cách, mỗi ơ cách
nhau một khoảng nền có kích thước bằng 1 ơ,
loại này thể hiện màu tương đối tùy tiện vì

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

159


Dương Quốc Huy

Tạp chí KHOA HỌC & CƠNG NGHỆ

các ơ nền màu đen ngăn cách ô làm cho màu
sắc ở mỗi ơ kia nổi lên; băng hoa 6 cánh trịn
rời nhau đồng màu hoặc khác màu…
- Mơ típ hoa, lá, quả như hoa hồi 8 cánh hình
thoi xếp thành 4 cặp đối xứng nhau hay hoa
hồi kép 16 cánh ở giữa có nhân hình quả trám,
mỗi mơ típ hoa hồi nằm trong 1 ơ hình thoi
liên tiếp theo băng chéo và được phối màu
tương phản; quả trám được bố trí theo băng
chéo, nhân của mỗi hình thoi là một hình thoi
nhỏ; hoa móc và quả trám nằm trong mơ típ
các băng chéo và hình thoi cùng với mơ típ hoa
hồi kép. Hai loại này đối màu nhau…
Đặc biệt ở những tấm vải thổ cẩm làm màn
che ở nơi thờ cúng tổ tiên, người ta thường
thể hiện các đề tài liên quan đến tín ngưỡng
tơn giáo như thêm đường diềm ở phía trên
tương ứng cho cõi trời có hình các vị thần
linh bảo hộ cho sự sống bình an của con
người hoặc thêm đường diềm ở phía dưới
tương ứng với cõi đất có hình người phụ nữ
mặc váy xịe hay hình người đàn ông đứng

thẳng, tay buông xuôi, đầu đội mũ, hình con
ngựa, con chim là những hình tượng trưng
cho cuộc sống, con người, cỏ cây, muông
thú… như quan niệm về vũ trụ của người
Tày. Ngồi ra, cịn có nhiều họa tiết khác nữa,
như các chữ Hán-theo kiểu chữ triện, hồi văn
phật giáo-chữ Vạn, Hoa đào, Hoa cúc cách
điệu, hình mặt trời, ngôi sao tám cánh…
Qua hoa văn trên vải thổ cẩm, ta thấy được sự
khéo léo, kỹ thuật dệt và sức sáng tạo của
người Tày ở Định Hóa. Trước hết về kỹ thuật
dệt. Để thổ cẩm với các đồ án hoa văn đã
định, ngoài việc dàn sợi trên khung cửi thì
vấn đề quyết định là cài sợi lên go. Go là một
dàn sợi, chất liệu bằng vỏ đay đứng vng
góc với mặt phẳng của dàn vải. Tùy theo khổ
rộng của phần hoa cần dệt, số lượng các sợi
go tương ứng với các sợi dọc của phần đó.
Khi dệt vải, người thợ đạp một bên guốc để
nhấc các sợi dọc, tương ứng với mỗi lần luồn
con thoi kéo sợi ngang và một lần cải chỉ màu
vào các mơ típ hoa văn do bộ go quy định. Cứ
như vậy, đồ án hoa văn hiện dần lên mặt dưới
của tấm vải đang dệt. Mặt trên là mặt trái với
các đầu chỉ thừa của chỉ màu. Trước đây với

72(10): 159 - 163

kỹ thuật pha màu và nhuộm sợi bằng thảo
mộc nên hầu hết các loại thổ cẩm có màu sắc

sẫm và đơn điệu. Ngày nay, đồng bào đã sử
dụng các loại thuốc nhuộm công nghiệp và
chỉ nhuộm sẵn nên hoa văn có phần sặc sỡ và
phong phú hơn.
Hoa văn trên vải của người Tày cịn thể hiện
sự cơng phu, khéo léo của người thợ. Chẳng
hạn như dệt mặt chăn. Mặt chăn là phần ô
vuông nằm giữa mặt trên của chiếc vỏ chăn
gồm 4 tấm thổ cẩm ghép lại. Để dệt một mặt
chăn sao cho khi ghép, các mơ típ hoa văn ăn
nhập với nhau, người ta phân ra làm 4 công
đoạn hoặc dùng 2 khung cửi khác nhau: Một
chiếc dệt hai tấm bên cạnh, 2 tấm ngoài việc
dệt hoa văn cải tiếp theo 2 tấm giữa còn cải
hoa văn viền (1 tấm viền phải và hai đầu, 1
tấm viền trái và 2 đầu). Chiếc khác dệt hai
tấm giữa, chỉ viền hai đầu sao cho khớp với
phần viền của các tấm bên. Khi ghép 4 tấm lại
sẽ thành 1 tấm mặt chăn có viền xung quanh.
Ta cũng thấy rằng, ngoài màn che nơi thờ
cúng tổ tiên ra là có mơ típ hình người, hình
động vật, còn các sản phẩm thổ cẩm khác như
mặt chăn, mặt địu, túi đeo, người Tày khơng
sử dụng mơ típ trang trí hình người, động vật
trên vải thổ cẩm. Điều này cũng khác biệt với
hoa văn trên vải thổ cẩm của người Thái và
người Mường.
Bố cục hình vng của thổ cẩm, bố cục hình
chữ nhật của loại thổ cẩm làm mặt chăn hoặc
màn che có quy định phía trên phía dưới - là

những bố cục riêng có trong trang trí dệt của
người Tày, mà các dân tộc khác khơng có.
Nếu như với bố cục hình vng trên vải thổ
cẩm, người Nùng áp dụng lối bố cục đối xứng
quay quanh điểm trung tâm tạo cho đồ án
trang trí vui mắt thì người Tày lại áp dụng lối
đăng đối tuyệt đối. Đây cũng là bố cục trang
trí mang đặc trưng của dân tộc Tày.
HOA VĂN TRÊN TRANG PHỤC
THẦY TÀO
Hoa văn trên trang phục thầy Tào của người
Tày ở Định Hóa bao gồm mơ típ hoa văn
trang trí trên mũ và trên áo.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



160


Dương Quốc Huy

Tạp chí KHOA HỌC & CƠNG NGHỆ

72(10): 159 - 163

- Mũ: Trên mũ của thầy Tào (loại mũ ngũ
nhạc) người ta trang trí hình rồng bán thân
hoặc phượng hình gà trống. Hình rồng bán

thân, được thêu bằng chỉ màu vàng, đỏ và
xanh trên nền đen, thân rồng thêu chỉ vàng
theo từng mảng xi và phủ kín, tạo thành các
mảng vảy to, quanh thân viền chỉ xanh. Rồng
có tư thế ngang, đầu tròn hai mắt đen, lồi to,
viền nhân mắt bằng chỉ trắng, lông mày dài,
màu trắng vuốt về phía sau, mi mắt đỏ, cổ
vươn cao, một chân vươn về phía trước, một
chân quặp về phía sau gồm 4 ngón. Trên lưng
rồng là hình bó lúa nằm dọc theo thân. Phía
dưới ngực là một mơ típ các quả cau nối
nhau, thêu chỉ đỏ viền trắng. Hình hai con
rồng bán thân đang chầu quả bầu. Quả bầu
này tượng trưng cho sự hồn chỉnh, trường
thọ, giàu sang, hạnh phúc; Phượng hình gà
trống thêu chỉ màu trắng, xanh, đỏ, vàng trên
nền đen, viền khung theo hình mặt mũ.
Phượng có thân ngắn mập, đi to trịn. Đầu
phượng to, mỏ đỏ, mặt vàng, mắt đỏ. Mào
gồm hai phần: phần trên đỉnh đỏ, màu xanh,
phần sau dài, nhọn, màu đỏ, dưới cằm có 2
mào hạ màu xanh. Cổ to ngắn viền ngồi có
hàng lơng trắng, to, 2 cánh xịe rộng, bả cánh
đỏ, mỗi cánh có hai tia lông vàng, đỏ từ trên
xuống. Chân dài màu trắng, đùi dài, gập về
phía trước, 5 ngón chụm vào nhau. Toàn thân
thêu chỉ vàng xen màu xanh. Cả hai con
phượng ở tư thế nghiêng, xòe cánh chầu vào
quả bàu vàng ở giữa.

Mặt sau áo phía trên cùng có trang trí hình
phượng bay. Người ta trang trí hình phượng
bay ở hàng thứ 2 và 4 của 2 cột dọc bên cạnh
của mặt sau áo. Mơ típ thêu chỉ màu đỏ,
trắng, xanh, vàng nhạt trên nền đen. Các con
phượng được bố cục thành hai cặp đối xứng
và quay đầu vào nhau theo tư thế nằm
nghiêng, cách nhau một mảng trang trí dọc ở
phần giữa áo. Phượng có thân thon, cổ to,
thấp, phần đi to, trịn, thân thêu bằng chỉ
trắng xen vàng nhạt. Đầu thon có mào xanh,
mỏ dài trắng, mắt chấm đỏ, hai cánh dang rộng,
mỗi cánh có 4 tia lơng trắng, ba cánh màu đỏ,
hai chân nhỏ nằm dưới bụng có 3 ngón, một cựa
phía sau, lơng đi có 3 chiếc to, 2 chiếc sau
nhạt, 1 chiếc màu đỏ nằm ở giữa. [3, tr.35]
Trên lưng áo thầy Tào có trang trí rồng tồn
thân đi chùm trong nhóm “Lưỡng long
chầu lá đề Đại La Thiên”. Tồn bộ mơ típ
thêu bằng chỉ màu xanh, đỏ, vàng ở mức độ
nhẹ trên nền màu đen. Rồng có thân uốn lượn,
bng từ trên xuống, phần ngực đầu ngóc lên,
chầu sang hình lá đề. Tồn thân thêu chỉ màu
vàng nhạt. Dọc sống lưng có vây nhọn, thưa,
thêu chỉ màu xanh nhạt. Đầu rồng to, lộ hàm
răng nhọn. Lưỡi ngắn, nhỏ, hai mép bên có hai
sợi râu uốn lượn trên hình bướm. Trên đỉnh đầu
có hai chiếc sừng ngắn màu trắng, hai chân
trước có tư thế đang bước đi, xịe bốn ngón dài,
hình móng gà. Đoạn giữa thân bị lấp bởi đường

viền cạnh và đám mây hình xoắn. Phần đi
rồng to, khỏe có chùm lơng to, thẳng.

- Áo: Trên hai thân trước áo của thầy Tào của
người Tày ở Định Hóa trang trí nhóm rồng –
cá – hồ lô và người cưỡi ngựa theo chiều dọc
từ trên xuống. Mơ típ này thêu bằng chỉ màu
trắng, xanh, vàng trên nền đen. Rồng ở đây là
rồng toàn thân. Thân rồng uốn lượn, đuôi
ngắn, nhọn, thả theo chiều dọc, lưng xanh,
bụng trắng. Toàn thân phủ vẩy, đầu nhỏ, mồm
dài, lưỡi đỏ, mi mắt đỏ, tóc bờm trắng, vuốt ra
phía sau. Từ phần ngực rồng vươn cao, hai
chân trước dang rộng xịe 5 ngón hình chân
gà. Chân sau đứng thẳng, một chân bị lấp.
Loại rồng này được trang trí theo cặp: hai bên
thân áo chầu và giữa trong nhóm dọc cùng
với cá, hồ lơ, người cưỡi ngựa.

Hai con rồng tồn thân đi chùm trên có tư
thế chầu hai bên lá đề. Lá đề đó tượng trưng
cho núi Đại La Thiên là nơi cư ngụ của các vị
quyền thế ở trên cõi trời theo quan niệm của
người Tày. Lá đề là hình tim có các rìa cạnh,
ở chính giữa có ba hình người bán thân
Trong khung hình chữ nhật ở hàng thứ 3 cột
dưới họa tiết rồng tồn thân đi chùm, người
ta trang trí họa tiết kỳ lân đầu rồng đi cá
được trang trí đứng độc lập. Con kỳ lân được
thêu chỉ màu trắng trên nền đen. Mặt xanh,

dọc sống lưng có vây đỏ, mồm há rộng, hai
mắt tròn, đầu quay về phía sau, 4 chân đứng
hơi quỳ, đi ngắn hình đi cá.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



161


Dương Quốc Huy

Tạp chí KHOA HỌC & CƠNG NGHỆ

Ba hàng phía dưới được trang trí hình người,
mỗi hàng có một người ngồi ở giữa và hai bên
có bốn người đứng, người hướng về phía
người ngồi giữa. Theo đồng bào Tày những vị
này tượng trưng cho 28 vì sao trên trời. Mơ
típ hình người này được thêu bằng chỉ màu
vàng nhạt, xanh nhạt và đỏ xen kẽ nhau. Mơ
típ hình người này được trang trí ở ba hàng
ngay phía dưới hình rồng chầu lá đề.
Ở hàng tiếp theo là họa tiết hình lá đề ở chính
giữa có hình một chiếc miếu nhỏ, có đề tên
của các ngọn núi nơi ngự trị của các vị thần
cai quản và bảo vệ con người.
Bên cạnh đó áo thầy Tào cịn được trang trí
bởi các hình ngựa lùn thân có vẩy thêu bằng

chỉ màu xanh theo dạng lưới tạo thành vảy
trên tồn thân; hình cá đầu nhọn, vẩy nhỏ thêu
chỉ vàng nhạt và xanh lơ theo dạng mắt lưới.
Thân màu vàng, đầu xanh, khơng có mắt, bốn
vây dưới bụng nhỏ, lưng khơng có vây, đi
ngắn xịa rộng.
Một hàng dọc từ phía trên xuống đến gấu áo
mặt sau lưng áo Tày phía bên trái là mơ típ
hình hoa cách điệu. Đó là hoa mai bốn cánh
to. Sở dĩ trang trí hoa mai vì theo đồng bào,
hoa mai là biểu tượng của sự giàu sang, phú
quý. Trong lịng bơng hoa có thêu các chữ
Nơm Tày.
Các họa tiết trang trí trên trang phục thầy Tào
Tày, ngồi các họa tiết chính trên cịn điểm
thêm các họa tiết phụ như các loại sao, hình
mây,… làm cho các họa tiết bớt nặng nề và
trở nên hòa nhập hơn giữa thế giới huyền ảo
với thế giới thực.
Nhìn chung, hoa văn trên trang phục thầy Tào
chủ yếu là mơ típ hình rồng, phượng, kỳ lân,
hình người, hình núi cách điệu lá đề. Người
Tày đã tiếp thu một cách có chọn lọc các yếu
tố nghệ thuật ngoại lai và ít nhiều cải biến
thành nét văn hóa đặc trưng của mình. Đồng
thời nó cũng thể hiện tơn giáo, tín ngưỡng của
người Tày. Thầy Tào là lớp người có khả
năng giao tiếp với các vị thần trên cõi trời, là
cầu nối giữa con người và các vị thần theo
quan niệm của đồng bào nơi đây. Do vậy, mà

hoa văn trang trí trên trang phục thầy Tào

72(10): 159 - 163

cũng thể hiện sự linh thiêng, huyền bí và đậm
màu sắc tôn giáo.
Màu sắc của trang phục thầy Tào người Tày
gồm các mầu đỏ, vàng, trắng, lục, lam, chàm.
Màu nền của áo là màu chàm. Trên nền chàm
người Tày đã thêu và ghép vải tạo thành một
dải hoa văn đan sít nhau khiến cho màu chàm
của nền áo bị thu hẹp còn hoa văn lại hiện ra
sặc sỡ. Hầu hết các họa tiết chính đều là mầu
đỏ và màu vàng đặt cạnh nhau. Các nghệ
nhân dân gian đã khéo léo sử dụng các màu
sắc nhằm đấu chọi với màu chàm của nền áo
tạo nên sắc rực rỡ của trang phục thầy Tào.
Trang phục thầy Tào thực sự là bức tranh
nghệ thuật phản ánh đậm nét vũ trụ quan của
người Tày ở Định Hóa.
Tóm lại, hoa văn trang trí trên trang phục thầy
Tào người Tày ở Định Hóa là những họa tiết
có tính khái qt và tính biểu tượng rất sâu
sắc. Mỗi họa tiết thêu, vẽ và ghép vải đều
hàm chứa một hay nhiều ý và tuân theo một
nguyên tắc khắt khe về màu sắc, bố cục và
đường nét. Có những yếu tố khác với tính tự
nhiên, phóng khống của nghệ thuật dân gian.
Nhưng nhìn chung đó là những ước lệ phản
ánh tín ngưỡng nên mặc dù đạt ở trình độ

thẩm mỹ cao nhưng lại bó hẹp trong khn
mẫu. Chính vì thế, trang trí hoa văn trên trang
phục tín ngưỡng của người Tày đã trải qua
nhiều thời kỳ, đến nay nó vẫn bảo lưu gần
như nguyên vẹn.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. Đào Duy Anh, Đất nước Việt Nam qua
các đời, Nxb Văn hóa thơng tin, Hà Nội.
[2]. Bộ Văn hóa thơng tin – Bảo tàng Văn hóa
các dân tộc Việt Nam (2005), 45 năm Bảo tàng
văn hóa các dân tộc Việt Nam, Thái Nguyên
[3]. Diệp Trung Bình (1997), Hoa văn trên vải
các dân tộc thiểu số vùng Đông Bắc Bộ Việt Nam,
Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
[4]. Đỗ Thị Hịa (2004), Trang phục các dân tộc
thiểu số nhóm ngơn ngữ Việt – Mường và Tày –
Thái, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
[5]. Hồng Thị Mong (1994), Trang trí dân tộc
thiểu số, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



162


Dương Quốc Huy

Tạp chí KHOA HỌC & CƠNG NGHỆ

72(10): 159 - 163

SUMMARY
PATTERN ON THE FABRICS OF THE TAY IN DINH HOA (THAI NGUYEN)
Duong Quoc Huy
College of Education – Thai Nguyen University

When talking of fabric weaving, firstly it is an economic activity – and it is a traditional handicraft
of the Tay ethnic minority. However, in the cultural aspect, that is an expression of artistic value,
aesthetic value. The Tay’s costumes are simply an indigo color, outstanding features is reflected in
the patterns on their fabrics. Products made of brocade fabrics are plentiful with many pattern
motifs, beautiful color and very friendly with the nature, expressing religious beliefs which are
personal characteristics of the Tay in Dinh Hoa.
Key words: the Tay, patterns, fabrics, costumes, the master Tao



Tel: 0985817689

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên



163