VUA TRẦN NHÂN TÔNG VÀ VỆ QUỐC NĂM 1288 - 3

VUA TRẦN NHÂN TÔNG VÀ CUỘC CHIẾN TRANH
VỆ QUỐC NĂM 1288
3
Thoát Hoan tiến quân

Trong khi Ái Lỗ rầm rộ tiến quân xuống cửa ải Phú Lương ở phía Tây Bắc, thì
cánh qn ở phía Đơng Bắc do Thốt Hoan và Áo Lỗ Xích chỉ huy đã từ đại bản
doanh của mình ở Ngạc Châu kéo nhau xuất phát vào ngày mồng 3 tháng 9 năm
Đinh Hợi (1287). Đến ngày 28 Ất Dậu tháng 10 chúng tới huyện Lai Tân của
Quảng Tây. Tại đây, Thoát Hoan cho tách quân thủy bộ. Thốt Hoan cùng Áo Lỗ
Xích và A Bát Xích đem quân bộ cùng bọn Việt gian Trần Ích Tắc nhắm hướng
Tư Minh. Ngày Kỷ Hợi 13 tháng 11 Thoát Hoan và đồng bọn đến Tư Minh. Cịn
Ơ Mã Nhi và Phàn Tiếp sau khi tách khỏi Thoát Hoan ở Lai Tân đã tiếp tục đi về
Khâm Châu.

Tất cả những ghi nhận về ngày tháng vừa nêu chủ yếu lấy từ An Nam chí lược 4 tờ
55. Khi tham khảo thêm Lai A Bát Xích truyện và An Nam truyện của Nguyên sử
129 tờ 2a2-4 và 209 tờ 9a8, ta thấy hoàn toàn phù hợp. Phàn Tiếp truyện của
Nguyên sử 166 tờ 10a10-11 cũng ghi tương tự: “Năm 24 (1287) lại đánh Giao
Chỉ, tiến lên làm hành trung thư tỉnh tham tri chính sự. Bấy giờ ba đạo tiến qn.
Hồng tử Trấn Nam Vương cùng hữu thừa Trình Bằng Phi chia làm hai đạo. Một
vào Vĩnh Bình, một vào ài Nữ Nhi. Tiếp cùng tham chính Ơ Mã Nhi đem qn
thủy vào biển”.
Điều này chứng tỏ Lê Thực đã ghi nhật ký của cuộc tiến quân, mà bản thân hắn có
tham gia. Và sau này khi bị thua trở về Trung Quốc, hắn đã dùng bản nhật ký ấy
để một phần nào viết nên An Nam chí lược. Độ chính xác của tư liệu, do thế,
tương đối cao trong liên hệ với các cuộc hành quân của giặc.


Các trận thủy chiến với địch

Thế là để xâm lược nước ta trong đợt này, tuy thiếu cánh quân phía Nam, Hốt Tất
Liệt đã bổ sung bằng cách tăng cường cánh quân phía Tây Bắc do Ái Lỗ chỉ huy
và tạo mới cánh quân thủy giao cho hai tên phó của Áo Lỗ Xích là Ơ Mã Nhi và
Phàn Tiếp trực tiếp điều động. Theo An Nam chí lược 4 tờ 55 thì việc chia quân
xảy ra ngày At Dậu 28 tháng 10 năm Đinh Hợi (1285), mà ngồi Ơ Mã Nhi và
Phàn Tiếp chỉ huy 18 ngàn quân còn có Ơ Vị, Trương Ngọc và Lưu Kh chỉ huy
thêm mấy vạn quân và 500 chiến thuyền cùng 70 chiếc thuyền vận tải.

Ngày Mậu Tuất (đúng ra là ngày 12, LMT) 11 tháng 11, cánh quân thủy này đã
tiến trước, vượt qua cửa biển Vạn Ninh, tức Móng Cái ngày nay và chúng bị tướng
Nhân Đức Hầu Trần Lang phục kích ở Lãng Sơn, mà theo An Nam chí lược 4 tờ
55 của Lê Thực là có ý cắt đứt với hậu quân của địch. Địch biết, liền đêm đó cho
vây núi, mờ sáng thì đánh nhau với ta. Theo chúng, số quân ta bị chết đuối lên đến
vài trăm người va mất vài chục chiếc thuyền. Ô Mã Nhi thừa thắng tiến lên, không
quan tâm đến thuyền chở lương đằng sau. Mất quân hộ tống, thuyền lương bị hãm.

An Nam truyện của Nguyên sử 209 tờ 9a11-12, kể lại trận đánh này như sau: “Ô
Mã Nhi và Phàn Tiếp đem quân đi bằng đường biển qua cửa đôi núi Ngọc (nguyên
bản có vương chắc là sai, LMT) rồi đến cửa An Bang, gặp thuyền của Giao Chỉ
hơn 400 chiếc, đánh chúng, chém đầu hơn 4.000 cái, bắt sống hơn trăm tên, cướp
thuyền trăm chiếc, bèn đuổi dài Giao Chỉ”. Phàn Tiếp truyện của Nguyên sử 166
tờ 19a11-13 cũng viết tương tự: “Tiếp cùng tham chính Ơ Mã Nhi đem quân thủy
vào biển, gặp thuyền giặc ở cửa An Bang, Tiếp đánh, chém đầu hơn 4 ngàn cái,
bắt sống hơn trăm người, cướp được hơn trăm chiếc thuyền và vô số khí giới”.
Văn bia của Lý Thiên Hựu do Tơ Thiên Tước viết trong Từ khê văn cảo 18 cũng
ghi tương tự: “Đến An Bang, gặp người Giao chém đầu hơn 2 nghìn, bắt được
thuyền hơn 60 chiếc”.Bản kỷ của Nguyên sử 14 tờ 11b1-2 chép trận này sớm lắm


là vào ngày Tân Sửu của tháng 11 năm Đinh Hợi (1287), nghĩa là sau An Nam chí

lược đến 4 ngày: “Ngày Tân Sửu Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp và bọn Trình Bằng Phi đến
Giao Chỉ. Đến đâu cũng đều thắng cả”.

ĐVSKTT 5 tờ 52b1-3 viết về trận này: “Ngày 28 phán thủ thượng vị Nhân Đức
Hầu Toàn đem quân thủy đánh ở vũng Đa Mỗ. Giặc chết đuối rất nhiều, bắt được
40 tên, thuyền, ngựa và khí giới đem dâng”. Thế rõ ràng trận thủy chiến Đa Mỗ do
Nhân Đức Hầu Toàn chỉ huy cũng là trận Lãng Sơn của An Nam chí lược và trận
cửa An Bang cũng chỉ là một mà thôi. Tuy nhiên thời điểm xảy ra đã được ghi
khác nhau. An Nam chí lược ghi ngày 11, Ngun sử ghi ngày 15, cịn ĐVSKTT
thì ghi ngày 28. Những khác nhau này là do truyền tải tư liệu có sai sót, hoặc
thơng tin khơng chính xác. Điểm đáng chú ý hơn nữa là bên nào cũng cho mình
thắng trong trận này cả.
Sau những trận đụng độ với cánh quân Tây Bắc do Ao Lỗ chỉ huy và cánh quân
thủy do Ô Mã Nhi và Phàn Tiếp điều khiển, thì cánh qn Thốt Hoan từ Lai Tân
đến Tư Minh. Thốt Hoan đã cử A Bát Xích nắm một nghìn qn đi tiên phong,
như Lai A Bát Xích truyện của Nguyên sử 129 tờ 2a đã ghi nhận. Tại đây, vào
ngày Kỷ Hợi 13 tháng 11 theo Bản kỷ của Nguyên sử 14 tờ 11a 12-13, Thoát
Hoan đã chia đạo quân của mình thành 2 cánh. Một cánh do Trình Bằng Phi chỉ
huy, và một do Ao Lỗ Xích điều khiển để tiến vào nước ta, và tăng cường đội
quân của A Bát Xích lên một vạn người, giao A Bát Xích đi tiên phong.

Sự kiện này An Nam truyện của Nguyên sử 209 tờ 9a8-11 viết rõ hơn: “Tháng11,
Trấn Nam Vương đến Tư Minh, để lại 2.500 quân, sai Vạn hộ Hạ Chỉ điều khiển
để giữ xe lương, cịn Trình Bằng Phi và Bột La Hợp Đáp Nhi (Bolqadar) đem
khoảng một vạn quân Hán đi đường phía Tây qua ngã Vĩnh Bình, cịn Áo Lỗ Xích
thì đem một vạn quân theo Trấn Nam Vương do đường ải Nữ Nhi phía đơng, để
cùng tiến, và A Bát Xích đem một vạn quân đi làm tiên phong”. Ba ngày sau, tức
ngày Tân Sửu, theo Bản kỷ của Nguyên sử 14 tờ 11b1, cánh quân Trình Bằng Phi

đã có báo cáo chiến thắng, trong khi An Nam truyện của Ngun sử 209 tờ 9a1213 nói thêm: “Trình Bằng Phi và Bột La Hợp Đáp Nhi trải qua 3 cửa ải Lão Thử,
Hãm Nê và Tư Trúc đánh nhau 17 trận, đều thắng”

Thốt Hoan tiến vào Đại Việt

Cịn đại quân của Thoát Hoan, theo Bản kỷ của Nguyên sử 14 tờ 11b2-3, 5 ngày
sau, vào ngày Bính Ngọ, tức ngày 20 tháng11, mới đến Giới Hà và bị quân ta
chống cự. Đến ngày Canh Tuất 24 tháng 11, qn của Thốt Hoan đến Lộc Châu.
Chính tại đây, theo An Nam chí lược 4 tờ 55, Thốt Hoan mới chia qn,“hữu
thừa Trình Bằng (Phi), tham chính Bột La Đáp Nhi do ải Chi Lăng, cịn đại qn
thì do ải Khả Lỡ, hữu thừa A Bát Xích làm tiên phong cùng tiến”. ĐVSKTT 5 tờ
52a8-b1 có chép một trận đánh vào ngày 24 này: “Ngày 24, vua sai cấm quân giữ
ải Lãnh Kinh. Hưng Đức Hầu Quán đem quân đón đánh, lấy tên độc bắn giặc, chết
và bị thương rất nhiều. Giặc lui về đóng ở ải Vũ Cao”.

Vậy là khi tiến vào nước ta, Thoát Hoan đã chia quân theo đường tiến cũ của cuộc
xâm lược trước, tức con đường phía Đơng và con đường phía Tây. Cánh qn phía
Tây qua các ải Lão Thử (Chi Lăng), Hãm Nê và Tư Trúc, tức đi trên con đường
quốc lộ 1 ngày nay, để nhắm hướng Thăng Long. Còn cánh quân phía Đơng từ
Lộc Châu, tức Ơ Bình ngày nay, qua các ải Khả Lỡ và Nữ Nhi để nhắm hướng
Vạn Kiếp mà tiến xuống. Đây là con đường vòng qua huyện Sơn Động ngày nay.
Và trận đầu tiên, mà chúng gặp là trận Lãnh Kinh do Hưng Đức Hầu Quán chỉ
huy. Đây là trận mà Bản kỷ của Nguyên sử gọi là “Giao Chỉ đưa quân chống giữ “.

Trận Vạn Kiếp

Sau trận Lãnh Kinh, về phía sử ta cũng như Trung Quốc khơng thấy có ghi một
trận nào đáng kể nữa. Ngay cả cánh qn phía tây có nói đến 17 trận đánh, nhưng

cũng khơng thấy đâu ghi lại. Cịn cánh qn phía Đơng do Thốt Hoan và Áo Lỗ
Xích chỉ huy thì cứ lặng lẽ mà tiến, dám chừng không gặp một trận đánh nhỏ nào
cả. Chỉ thấy đến khi tới Vạn Kiếp, mà theo Bản kỷ của Nguyên sử 14 tờ 11b8 là
vào ngày Giáp Dần của tháng 11 thì mới có một trận đánh xảy ra, và cũng là lúc
quân Ô Mã Nhi đã tới gặp được quân của Thoát Hoan.

Lưu Uyên truyện của Nguyên sử 152 tờ 4b10-11 đã ghi thế này: “Năm (Chí
Nguyên) 24, Uyên theo đi đánh Giao Chỉ. Trấn Nam Vương Thoát Hoan sai đem 2
vạn quân thủy bộ, đánh sông Vạn Kiếp, bắt được 16 người.Rồi tiếp đánh thành
Linh Sơn, bọn giặc đón cự, thua lớn”. Cịn Tích Đơ Nhi truyện của Ngun sử 133
tờ 9b6 chép việc Tích Đơ Nhi được lệnh của A Bát Xích đánh chiếm thành Nhất
Tự và bắt được 7 chiến thuyền.

Qua tháng 12, cụ thể là ngày mồng 3 Kỷ Mùi, theo An Nam chí lược 4 tờ 55 thì
Thốt Hoan đã đến Tứ Thập Ngun. Tại đây Thốt Hoan được tin thuyền lương
của Trương Văn Hổ đã bị đánh chìm, “bèn sai Ơ Mã Nhi đốc qn đi cướp lương
hướng của An Nam, tả thừa A Lý, Lưu Giang dựng thành gỗ ở hai núi Phổ Lại và
Chí Linh để chứa lương nuôi quân “. Nhưng sự việc này theo Bản kỷ và An Nam
truyện của Nguyên sử 14 tờ 12a1-2 và 209 tờ 9a13-b1 thì chép vào ngày Quý Dậu,
tức ngày 15 tháng 12. Một mặt, nó viết: “Ngày Quý Dậu, Trấn Nam Vương đóng
ở cảng Mao
La, đánh trại Phù Sơn, phá được”. Mặt khác, An Nam truyện lại co: ữ “Tháng 12,
Trấn Nam Vương đóng ở cảng Mao La. Hưng Đạo Vương của Giao Chỉ trốn đi,
nhân đó, bèn đánh trại Phù Sơn, phá được, lại sai Trình Bằng Phi và A Lý đem 2
vạn quân giữ Vạn Kiếp, vừa sửa sang rào gỗ ở núi Phổ Lại và Chí Linh”

Thế rõ ràng đại quân của Thoát Hoan đến Vạn Kiếp một cách khá dễ dàng. Chủ
trương chiến lược của ta lần này là càng nhữ địch vào sâu nội địa, càng dễ dàng
phản công và tiêu diệt chúng. Cho nên, ngay tại Vạn Kiếp, với một trận càn có

quân số lên tới 2 vạn mà chỉ bắt được quân ta 16 người. Tuy nhiên, cũng rõ ràng
không kém là khi tới Vạn Kiếp và có quân Trịnh Bằng Phi và Ơ Mã Nhi cùng hội
về, Thốt Hoan đã biết thuyền lương của Trương Văn Hổ không tới. Cũng trong
thời gian này, ngày 16 tháng 12, vua Trần Nhân Tông đã sai minh tự Nguyễn Thức
đem quân Thánh dực dũng nghĩa đến chỗ Hưng Đạo Vương để giữ cửa sông Đại
Than, như ĐVSKTT 5 tờ 52b3-4 đã ghi..

Địch chiếm Thăng Long

Đến ngày Kỷ Mão 23 tháng 12, theo An Nam chí lược 4 tờ 55, Thốt Hoan cho
qn tiến về Thăng Long vớữi Ô Mã Nhi chỉ huy quân thủy và A Bát Xích điều
khiển quân bộ. Khi Phàn Tiếp đem quân thủy đến Bắc Giang thì bị quân ta chặn
lại. ĐVSKTT 5 tờ 52b3-4 chép việc tướng Nguyễn Thức ở Đại Than đã đánh với
giặc thắng lớn: “Tháng 12 ngày 16 vua xuống chiếu minh tự Nguyễn Thức đem
quân Thánh dực dũng nghĩa đến Hưng Đạo Vương giữ cửa Đại Than.

Ngày 26 gặp giặc, đánh bại chúng”. Dù có thắng, quân ta vẫn chấp hành chủ
trương rút lui. Thế là ngày At Dậu tức ngày 29 tết tháng chạp năm Đinh Hợi, theo
Bản kỷ của Nguyên sử 14 tờ 12 a4, “Trấn Nam Vương đem các quân vượt sơng
Phú Lương, đóng dưới thành Giao Chỉ, đánh bại lính giữ thành. Nhật Huyên và
con bỏ thành chạy xuống đồn Cảm Nam “.

Khi quân Thoát Hoan đã tiến đến được Thăng Long, bọn Việt gian như Lê Thực,
Nguyễn Lĩnh, Lê Án.v.vỢ, mà Thoát Hoan đã để lại ở Tư Minh, tưởng có thể về
Thăng long một cách an tồn cùng đoàn quân hộ vệ chúng gồm 5 ngàn tên do các
tên Tỉnh đô sứ hầu Sư Đạt, Vạn hộ hầu không rõ tên và Thiên hộ Tiêu chỉ huy.
Không ngờ vào ngày Giáp Thân 28 tết, khi mới vào cửa ải Nội Bàng, chúng đã bị
quân ta đánh tan tác. Năm ngàn quân chỉ còn 60 tên cưỡi ngựa chạy thoát. Sau này

khi viết An Nam chí lược 19 tờ 181 Lê Thực đã diễn tả lại tâm trạng mình lúc ấy
như sau:

“Chật vật hiểm nghèo, muôn phần chắc chết, ngày chạy mấy trăm dặm, từ nửa
đêm tới tảng sáng thì đến châu, vọng bái cửa khuyết, mừng tết năm Mậu Tý”.