Một số vấn đề xã hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam - Tô Duy Hợp

Xã h i h c s 4 - 2007

11

M t s v n đ xã h i nan gi i
trong q trình đ i m i tam nơng Vi t Nam
Tô Duy H p
D n lu n
Công cu c đ i m i nông thôn, nông nghi p, nông dân, đ c g i chung là tam nông đã
đ t đ c nhi u thành tích to l n. Thành t u to l n nh t là sau 20 n m đ i m i, cùng v i c n c,
tam nông Vi t Nam đã ra kh i kh ng ho ng kinh t - xã h i trong các th p niên 70 và 80 c a th
k XX v a qua ( CSVN, 2006:67); Ngoài ra, tam nơng Vi t Nam cịn đ t đ c nhi u thành tích
quan tr ng sau đây:
- M c s ng bình qn c a dân c nơng thơn sau 10 n m đ i m i (1991 - 2000) đã t ng
lên g p đơi, có kh n ng sau 10 n m ti p theo (2001 - 2010) c ng s t ng g p đôi ho c h n g p
đôi.
- Gi m liên t c t l s h và s ng

i nghèo

nông thôn

- K t c u h t ng kinh t - xã h i, v i các y u t c b n nh đi n, đ ng, tr ng h c,
tr m y t , khu nhà , khu ch , khu sinh ho t v n hóa c ng đ ng đã đ c nâng c p theo h ng
hi n đ i hóa.
- Các d ch v xã h i c b n nh giáo d c ti u h c, trung h c c s , y t c s và CSSK
c ng đ ng đã đ c ch m lo đ u t phát tri n, đ t đ c nhi u ti n b .
- Ch t l ng cu c s ng đ c c i thi n; đ i s ng v n hóa tinh th n đ c nâng cao, đ c
bi t là phong trào khôi ph c, phát huy v n hóa truy n th ng thơng qua sinh ho t dòng h , l h i
làng,...
- N ng l c qu n lý c a nhà n c đ a ph ng (t nh, huy n) và c a chính quy n c s (xã,

thôn) đã đ c đ i m i theo đ nh h ng xóa b c ch t p trung, quan liêu, bao c p đ chuy n
sang xây d ng nhà n c pháp quy n xã h i ch ngh a c a nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.
- Khơi ph c và phát huy n ng l c t qu n c ng đ ng làng - xã theo tinh th n m r ng dân
ch hóa, l ng ghép vi c th c hi n quy ch dân ch c s do chính ph ban hành (v i các quy đ nh
c th v vi c dân bi t, dân bàn, dân làm, dân ki m tra) v i vi c th c hi n h ng c đã đ c đ i
m i c a c ng đ ng làng - xã.
Tuy nhiên, trong ti n trình đ i m i, khu v c tam nông đã n y sinh nhi u v n đ xã h i
b c xúc, nan gi i. Trong khuôn kh bài vi t này, tôi ch đ c p m t s v n đ xã h i nan gi i
trong quá trình đ y m nh CNH, H H nông nghi p và nông thôn Vi t Nam. Tr c h t c n làm rõ
tình tr ng b c xúc, nan gi i c a các v n đ xã h i n y sinh, sau đó s bàn v quan đi m đ nh
h ng các gi i pháp kh c ph c các v n đ đó đ i v i khu v c tam nông.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


12

Một số vấn đề xà hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam
I. Th c tr ng tình hình m t s v n đ nan gi i
1.1

Kho ng cách giàu - nghèo và b t bình đ ng xã h i gia t ng

•

Tính b c xúc c a v n đ

Thu nh p và chi tiêu bình quân đ u ng i gia t ng liên t c, tuy nhiên khu v c đô th
v n d i 02 USD/ngày, khu v c nông thôn d i 01 USD/ngày và chung c n c ch m c x p
x 01 USD/ngày; ngh a là Vi t Nam v n thu c n c nghèo theo chu n qu c t .

B ng 1. Chênh l ch m c s ng gi a đô th /nông thôn (TCTK, 2006)
1999

2002

2004

295,0

356,1

484,4

516,7

622,1

815,4

Nông thôn (1.000đ)

225,0

275,1

378,1

Chênh l ch đô th /nông thôn (l n)

2,30

2,26

2,16

221,1

269,1

359,7

373,4

460,8

595,4

Nông thôn (1.000đ)

175,0

211,1

283,5

Chênh l ch đô th /nơng thơn (l n)

2,13

2,18

2,10

Thu nh p bình qn đ u ng
Chung c n

i/tháng

c (1.000đ)

ơ th (1.000đ)

Chi tiêu bình qn đ u ng
Chung c n

i/tháng

c (1.000đ)

ô th (1.000đ)

Chênh l ch m c s ng gi a đô th /nông thôn di n ti n ph c t p. Nhìn chung m c s ng
trung bình c a đơ th cao h n g p đôi so v i khu v c nơng thơn. Tuy nhiên, chênh l ch thu nh p
bình quân ng i/tháng gi a đô th và nông thôn có xu h ng thu h p liên t c t 2,30 l n (1999)
xu ng 2,26 l n (2002) và cịn 2,16 l n (2004). Trong khi đó, chênh l ch chi tiêu ng i/tháng có
xu h ng gia t ng t 2,13 l n (1999) lên 2,18 l n (2002) và xu ng còn 2,10 l n (2004). N u so
v i n m 1999 thì có xu h ng thu h p, nh ng không liên t c.
Tình tr ng b t bình đ ng đ c đo l ng qua h s Gini theo thu nh p. Tính chung cho c
n c Vi t Nam, giá tr c a h s Gini gia t ng liên t c: 0,37 (1996), 0,39 (1999), 0,42 (2002),
0,423 (2004). M c đ b t bình đ ng khu v c đô th bao gi c ng cao h n so v i khu v c nông

thôn.
H s Gini khu v c đô th gi nguyên giá tr 0,41 qua các n m 1999, 2002, 2004; trong
khi đó, khu v c nông thôn gia t ng liên t c: 0,34 (1999), 0,36 (2002), 0,37 (2004). i u đó
ch ng t m c đ b t bình đ ng gia t ng liên t c trong ti n trình đ y m nh CNH, H H nông
nghi p, nông thôn.
Chênh l ch giàu - nghèo chia theo 5 nhóm (20%) tính chung c n c gia t ng liên t c t
7,6 l n (1999) lên 8,1 l n (2002) và 8,3 l n (2004). N u chia theo 10 nhóm (10%) thì: 12 l n
(1999), 13,7 l n (2002), 14,4 l n (2004).

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


13

Tô Duy Hợp
B ng 2. Chờnh l ch giu - nghèo chia theo các nhóm xã h i và theo khu v c xã h i (TCTK, 2006)
Khu v c xã h i
ô th

Nông thôn

2002 (l n)

2004 (l n)

Chia theo 5 nhóm (20%)

Chia theo các nhóm xã h i

8,0

8,1

Chia theo 10 nhóm (10%)

13,9

14,1

Chia theo 5 nhóm (20%)

6,0

6,4

Chia theo 10 nhóm (10%)

9,4

10,4

S li u b ng 2 cho th y rõ m c đ gia t ng chênh l ch giàu - nghèo t i khu v c nông thôn
cao h n so v i t i khu v c đô th . N u chia theo 5 nhóm (20%) thì m c chênh l ch giàu - nghèo
t i nông thôn n m 2004 t ng h n 0,4 l n so v i n m 2002; trong khi đó t i đô th ch t ng 1,0 l n.
N u chia theo 10 nhóm (10%) thì m c chênh l ch giàu - nghèo t i nông thôn n m 2004 t ng h n
1 l n so v i n m 2002; trong khi đó t i khu v c đô th ch t ng h n 0,2 l n.
M c đ gi m nghèo chung c a Vi t Nam di n ti n liên t c, t l nghèo chung theo chu n
c a World Bank và TCTK Vi t Nam (2006) t 58,1% (1993) xu ng còn 37,4% (1998), 28,9%
(2002) và còn 19,5% (2004). Tuy nhiên do khu v c đô th gi m nghèo nhanh h n so v i khu v c
nông thôn; cho nên chênh l ch v t l nghèo gi a đơ th và nơng thơn có chi u h ng gia

t ng liên t c.
B ng 3. T l nghèo chung và chênh l ch t l nghèo nông thôn/đô th (TCTK, 2006)
1993

1998

2002

2004

25,1

9,2

6,6

3,6

Nông thôn (%)

66,4

45,5

35,6

25,0

Chênh l ch t l nghèo nơng thơn/đơ th (l n)

2,65

4,95

5,40

6,94

ơ th (%)

•

Tính nan gi i c a v n đ

Xu h ng phân hóa giàu - nghèo gia t ng trong n i b khu v c nông thôn và đ c bi t là
gi a nông thôn v i đô th là m t v n đ r t nan gi i do tình tr ng l n qu n c a s đói nghèo.
Ng i nghèo thì s c kh e y u kém, h c v n th p, trình đ chuyên môn k thu t th p kém, d b
t n th ng, khơng có n ng l c tham gia, b cô l p, b lo i tr . V n hóa nghèo tái t o xã h i
nghèo.
B t bình đ ng, đ c bi t là b t bình đ ng c h i gi a nam gi i và n gi i, gi a dân t c đa
s v i dân t c thi u s , gi a các khu v c và vùng, mi n đang gia t ng c ng là v n đ nan gi i do
khu v c tam nông r i vào tình tr ng “l c b t tịng tâm”: tình tr ng thi u các ngu n l c gi m
nghèo và thi u n ng l c thốt nghèo làm cho cơng cu c xóa đói, gi m nghèo, t ng giàu khu v c
tam nông b h n ch và thua thi t r t nhi u so v i khu v c đô th . Tình tr ng đa s ng i v a
thốt nghèo v n xung quanh c n nghèo t o ra tính thi u b n v ng c a cơng cu c xố đói, gi m
nghèo.
1.2

Tình tr ng thi u vi c làm gia t ng

•

Tính b c xúc c a tình hình

Lao đ ng thi u vi c làm khu v c nông - lâm - ng nghi p chi m 86% (L u t Thuy t,
2004). Th i gian làm vi c đ c s d ng nông thơn ch đ t 86,65% (TCTK, 2005). Tình tr ng

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


14

Một số vấn đề xà hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam

thi u vi c làm tr m tr ng nh t các c ng đ ng làng - xã và các vùng nông thôn nông nghi p t
cung t c p ho c thi u n ng l c th tr ng. Th c ra thì ng i dân nơng thơn khơng hồn tồn
thi u vi c làm (theo ngh a th t nghi p hồn tồn), tính b c xúc c a v n đ thi u vi c làm khu
v c tam nơng chính là ch t i ch khơng có vi c làm thu nh p cao đ đ m b o nhu c u nâng
cao ch t l ng cu c s ng ch không ch là nhu c u m u sinh, xóa đói và gi m nghèo.
T i nh ng vùng, khu v c đang có nh ng d án chuy n đ i m c đích s d ng đ t nông
nghi p đ ph c v cho vi c phát tri n nh ng khu công nghi p ho c khu đô th m i, nông dân
vùng này r i vào tình tr ng thi u vi c làm ho c th t nghi p do h ch a k p chuy n đ i ngh
nghi p. Tính b c xúc c a tình tr ng này đang gia t ng, do công cu c TH, CNH, H H nông
nghi p, nông thôn đang đ c đ y m nh trên quy mô c n c, nh t là các vùng ven đơ th .
Tình tr ng nông dân m t đ t canh tác cùng v i tình tr ng thi u vi c làm có thu nh p cao t i
khu v c nơng thôn nông nghi p đã làm tr m tr ng thêm s chênh l ch giàu - nghèo gi a các nhóm xã
h i và đ c bi t là gi a khu v c đô th và khu v c nơng thơn.
•

Tính nan gi i c a v n đ

Quá trình chuy n d ch c c u lao đ ng - ngh nghi p di n ti n ch m ch p, ch a th y d u
hi u đ t bi n. T tr ng lao đ ng nông - lâm - ng nghi p v n còn cao: 56,8% (TCTK, 2005).
Ch t l ng ngu n nhân l c th p kém. Tính chung c n c m i ch có 24,8% lao đ ng đ c đào
t o chuyên môn k thu t (TCTK, 2005), trong đó ph n l n l i là chuyên môn, k thu t s c p.
khu v c nông thơn, tình tr ng cịn d i m c trung bình qu c gia v đào t o chun mơn, k
thu t. Ngu n lao đ ng không đ c đào t o chuyên môn, k thu t th ng thi u vi c làm, th m chí th t
nghi p. H bu c ph i ch p nh n vi c làm có thu nh p th p và khơng n đ nh. Và khơng thốt ra kh i cái
vòng l n qu n này: thi u vi c làm và th t nghi p gia t ng → t l nghèo gia t ng → thi u vi c làm và
th t nghi p gia t ng....
1.3

Tình tr ng di dân t phát t ng m nh

•

Tính b c xúc c a tình hình

Dịng di dân nơng thơn - nông thôn, nh t là t nông thôn mi n núi phía B c, đ ng
b ng sơng H ng, duyên h i mi n Trung đ n nông thôn Tây Nguyên và di dân nông thôn - đô
th , đ c bi t là t các vùng nông thôn kh p c n c đ n thành ph H Chí Minh và thành ph
Hà N i ngày càng gia t ng v t ra ngoài t m ki m soát c a nhà n c. Ph ng th c di dân
ch y u là t m th i v i m c tiêu ch y u là tìm vi c làm, t ng thu nh p, xóa đói gi m nghèo
và tích l y làm giàu cho gia đình q h ng.
Dịng di dân t phát nơng thơn - đô th đã làm n y sinh nhi u v n đ nan gi i t i n i ra đi
c ng nh t i n i đ n. T i n i ra đi, t c là t i khu v c nơng thơn, các h gia đình khơng cịn n ng
l c tinh nhu c a lao đ ng tr , kh e vì h đã vào đô th ki m s ng, c ng đ ng làng - xã thi u
ngu n nhân l c đ xây d ng nơng thơn m i. Cịn t i n i đ n, t c là t i các đơ th , dịng di dân gia
t ng đã t o ra s quá t i c a đô th , ngồi ra, cịn góp ph n gia t ng t n n xã h i nh mãi dâm,

ma túy, m t tr t t và tai n n giao thơng trên đ ng ph ,v..v...
•

Tính nan gi i c a v n đ

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


15

Tô Duy Hợp

S c hỳt r t m nh c a khu v c đô th - công nghi p c ng v i l c đ y c a khu v c nông
nghi p - nông thôn khi n cho c nhà n c và xã h i dân s đ u khơng th ki m ch dịng di dân
t phát đang gia t ng m nh.
Tính nan gi i c a v n đ còn th hi n tình tr ng l i b t c p h i. i v i ng i dân nông
thôn l a ch n di c t phát, trong tr ng h p vào đô th ki m vi c làm, t ng thu nh p lúc nơng nhàn
rõ ràng là có l i tr c m t, b i vì t i thi u thu nh p t i đô th c ng g p đôi thu nh p t i nông thôn.
Tuy nhiên ph i ch p nh n m t s thi t h i đ i v i gia đình (khơng ch m sóc th ng xun gia đình
tr vi c g i ti n v h tr gia đình) và c đ i v i c ng đ ng (khơng đóng góp th ng xun cho cơng
cu c xây d ng quê h ng và phát tri n nông thôn - nông nghi p). i v i khu v c đô th , ng i dân
đô th c ng có l i. B i vì nh ng cơng vi c h khơng thích làm ho c ng i làm đã có ng i nơng thơn di
c ra đô th làm thay cho h (n i tr , lao đ ng chân tay n ng nh c, các lo i d ch v xã h i gi n đ n,
các cơng vi c có ch t gây đ c h i,...). Nh ng khu v c đô th c ng ph i gánh ch u m t s h u qu
không mong mu n, nh nh ng r c r i trong qu n lý đô th , nh ng t n n xã h i ho c t i ph m n y
sinh do ng i dân di c vào đô th làm gia t ng thêm, s quá t i c a d ch v đô th (giao thơng đ ng
ph , y t , v.v...).
1.4

Tình tr ng dân trí th p

•

Tính b c xúc c a tình hình

T l mù ch đã gi m m nh trong th i k đ i m i. Tính chung c n c, t 10 tu i tr
lên, t l mù ch t 7,9% (2002) đã gi m xu ng còn 7% (2004). Kho ng cách chênh l ch v t l
mù ch gi a đô th và nông thơn, gi a nam và n có xu h ng thu h p d n l i, tuy nhiên t l mù
ch
khu v c nông thôn v n cao h n so v i khu v c đô th , đ c bi t là đ i v i gi i n .
Tình tr ng “nút c chai giáo d c ph thông” ch ng t kh n ng ti p c n giáo d c b c cao
b h n ch h n nhi u so v i b c h c th p và đ i v i dân nông thôn, dân nghèo và dân t c thi u s
thì tình tr ng đó tr m tr ng h n r t nhi u so v i dân đô th , dân giàu và dân t c Kinh.
B ng 4. T l dân s t 10 tu i tr lên mù ch chia theo đô th /nông thôn (TCTK, 2006)
%
Chung c n

ô th
Nông thôn
Chung c n

c

2002

c

Chung c n

Nam

N

4,0

2,3

5,7

9,1

5,7

7,9

4,9

2004

c
Nam

N

3,7

1,9

4,0

12,3

8,1

4,8

9,1

10,7

7,0

4,1

9,8

T l dân s 15 tu i bi t ch đ c xem xét theo b ng c p cao nh t khu v c đô th cao
g p nhi u l n so v i khu v c nông thôn. 88% dân s trên 14 tu i khu v c nơng thơn có trình đ
d i trung h c ph thơng. Trong 10.000 dân c ch có 1 ng i có trình đ đ i h c nơng thơn,
trong khi đó đơ th là 31 ng i.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


16

Một số vấn đề xà hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam

B ng 5. T l dân s 15 tu i tr lên bi t ch chia theo b ng c p cao nh t n m 2002 (TCTK, 2006)
%

B ng c p cao nh t

Chung
Ch a
bao gi
đ n
tr ng

Khơng
có b ng
c p

T t
nghi p
ti u h c

T t
nghi p
THCS

T t
nghi p
THPT

Công
nhân k
thu t

THCN

C , H

Trên H

ơ th

100,0

4,12

12,28

21,49

25,03

18,40

3,35

5,54

9,49

0,31

Nơng
thơn

100,0

9,05

22,14

28,05

28,47

8,08

0,85

1,95

1,40

0,01

Chung c
n c

100,0

7,81

19,67

26,40

27,61

10,67

1,47

2,85

3,42

0,09

0,46

0,55

0,77

0,88

2,28

3,9

2,8

6,8

31,0

Chênh l ch
T/NT (l n)

Trình đ c a cán b
nơng thơn c ng cịn th p. Trình đ h c v n chung c a cán b c
s xã/thôn không v t quá trung h c ph thơng, trình đ chun mơn nghi p v ch y u là s
c p, tr m t s ch c danh ch ch t (Ch t ch UBND xã, Bí th đ ng y xã) đ c đào t o trung
c p ho c đ i h c t i ch c.
Thi u h t nh t là tri th c và thông tin khoa h c hi n đ i đ c chuy n giao m t cách có h
th ng, ngo i tr m t s tri th c và thông tin khoa h c đ c ti p nh n qua các kênh thông tin đ i
chúng (truy n hình, truy n thanh, báo chí,...) m t cách đ n gi n hóa, r i r c ho c ch p vá.
•

Tính nan gi i c a v n đ

Thi t ch và d ch v giáo d c, đào t o có nhi u thành tích v s l ng, song ch t l ng th p,
hi u qu kém. “Ch t l ng giáo d c còn nhi u y u kém;... phát tri n giáo d c ngh nghi p và giáo d c
đ i h c ch a cân đ i v i giáo d c trung h c ph thông. ào t o ngh còn thi u v s l ng và y u v
ch t l ng. Vi c xã h i hóa giáo d c đ c th c hi n ch m, thi u đ ng b . Công tác giáo d c và đào t o
vùng sâu, vùng xa cịn nhi u khó kh n, ch t l ng th p; ch a quan tâm đúng m c phát tri n giáo d c
và đào t o
BSCL, đ giáo d c và đào t o c a vùng này t t h u kéo dài so v i các vùng khác trong c
n c. Công tác qu n lý giáo d c, đào t o ch m đ i m i và còn nhi u b t c p. Thanh tra giáo d c còn
nhi u y u kém; nh ng hi n t ng tiêu c c nh b nh thành tích, thi u trung th c trong đánh giá k t qu
giáo d c, trong h c t p, tuy n sinh, thi c , c p b ng và tình tr ng h c thêm, d y thêm tràn lan kéo dài,
ch m đ c kh c ph c” ( CSVN, 2006:170-171).
S b t c p gi a thành tích gia t ng s l ng v i s th p kém v ch t l ng và hi u qu
giáo d c, đào t o chính th c, chính quy là ngu n g c c a tình tr ng ngh ch lý gi a b ng c p và
n ng l c nâng cao m c s ng trong công cu c xóa đói, gi m nghèo và làm giàu trên ph m vi c
n c nói chung, t i khu v c nơng thơn nói riêng.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


17

Tô Duy Hợp
B ng 6. T l % dõn s 15 tu i tr lên bi t ch chia theo b ng c p cao nh t và theo nhóm m c s ng (TCTK, 2002)

%
Chung

B ng c p cao nh t
Ch a
bao gi
đ n
tr ng

Khơng
có b ng
c p

T t
nghi p
ti u h c

T t
nghi p
THCS

T t
nghi p
THPT
7,38

Công
nhân k
thu t
1,02

THCN

1,88

C , H

1,71

Trên
H

Nhóm 1

100,0

11,77

21,74

27,42

27,01

0,06

Nhóm 2

100,0

9,33

20,83

26,70

28,42

8,64

1,29

2,42

2,32

0,06

Nhóm 3

100,0

7,78

20,25

26,68

28,26

10,00

1,40

2,87

2,79

0,07

Nhóm 4

100,0

6,22

19,26

26,28

27,92

11,65

1,56

3,24

3,80

0,07

Nhóm 5

100,0

5,00

16,96

25,24

26,63

14,58

1,97

3,58

5,90

0,16

B ng 6 cho th y m t t l đáng k c a nhóm giàu nh t có trình đ h c v n ti u h c
(25,24%), th m chí khơng có b ng c p (16,96%) ho c ch a bao gi đ n tr ng (5%). Trong khi
đó, trong nhóm nghèo nh t c ng có t i 7,38% t t nghi p THPT, 1,71% có trình đ C , H và
0,06% trình đ trên H! khu v c nơng thơn, t i các làng ngh có r t nhi u ch h gia đình ho c
ch doanh nghi p nông thôn tuy không h c ph thông, ho c b h c ph thông trung h c, nh ng
làm giàu r t nhanh; trong khi đó có ng i trình đ cao đ ng, đ i h c nh ng thu nh p th p, th m
chí th t nghi p n u khơng tích c c tìm ki m vi c làm t i ch ho c ch khác.
Có m t s b t c p gi a giá tr bi u tr ng r t đ c nhà n c đ cao: trình đ h c v n v i
b ng c p cao và giá tr th c d ng đ c c ng đ ng làng - xã coi tr ng: trình đ tay ngh đ c tích
l y qua kinh nghi m b n thân và tri th c b n đ a đ c chuy n giao qua c ch v a làm v a h c
c a ng i lao đ ng.
M t trong nh ng thách th c to l n đ i v i khu v c nông thôn là s c ép trong chi tiêu cho giáo
d c: các kho n chi cho tr ng l p, qu n áo đ ng ph c, sách giáo khoa, d ng c h c t p đ u có t l
cao h n so v i đô th : các con s so sánh t ng ng gi a nông thôn/đô th là: 12,5% so v i 9,0%;
9,0% so v i 6,0%; 13,3% so v i 8,9%; 10,8% so v i 5,8%. T l chi cho h c phí và h c thêm khu
v c nông thôn th p h n so v i đô th : 40% so v i 60% (TCTK, 2004). Tuy nhiên, n u so v i n m
2002 thì khu v c nơng thơn chi t ng h n cho h c phí là 55,8%, trong khi đó đơ th chi t ng h n
35,5%. Tình tr ng chi cho h c thêm c ng v y, khu v c nông thôn chi t ng h n 24,8% so v i đô th
gi m đi 10,1% (do chính sách c m d y thêm, h c thêm c a B Giáo d c - ào t o đ c tri n khai
m nh khu v c đô th ). Th c ra khu v c đô th đã xu t hi n tình tr ng các h gia đình thuê gia s
d y thêm t i nhà, kho n này có th đã khơng đ c khai báo.
1.5

Tình tr ng d ch v y t , ch m sóc s c kho (CSSK) y u kém

•

Tính b c xúc c a tình hình

“Cơng tác b o v và CSSK nhân dân còn nhi u b t c p. H th ng y t ch m đ i m i, ch t
l ng d ch v y t ch a đáp ng nhu c u ngày càng đa d ng c a nhân dân; đi u ki n ch m sóc y
t cho ng i nghèo, vùng sâu, vùng xa, vùng dân t c thi u s còn nhi u h n ch . B nh d ch
HIV/AIDS ti p t c gia t ng. u t nhà n c và huy đ ng ngu n l c xã h i cho phát tri n y t
ch a đáp ng yêu c u và hi u qu ch a cao. Qu n lý ho t đ ng khám, ch a b nh và hành ngh y,
d c t nhân kém hi u qu . N ng l c s n xu t và cung ng thu c còn y u; qu n lý th tr ng

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


18

Một số vấn đề xà hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam

thu c ch a b nh có nhi u thi u sót. V sinh mơi tr ng, an tồn th c ph m ch a đ c ki m sốt
ch t ch . Chính sách đào t o và s d ng cán b y t còn nhi u b t c p; đ i ng cán b y t thi u
và y u, c c u b t h p lý; nh ng vi c làm vi ph m đ o đ c ngh nghi p ch m đ c kh c ph c”
( CSVN, 2006:173-174).
So v i khu v c đô th , khu v c nông thôn v n thua thi t r t nhi u trong ti p c n d ch v y t
và ch m sóc s c kh e. S quá t i c a các b nh vi n, trung tâm y t tuy n trung ng (công su t s
d ng gi ng b nh 130%) và c tuy n t nh (công su t s d ng gi ng b nh 114%) theo Báo cáo Y t
Vi t Nam c a B Y t (2006) ch ng t r ng ch t l ng và hi u qu d ch v y t tuy n xã và huy n
không đáp ng nhu c u CSSK ng i dân nông thôn, đ c bi t là ng i dân thu c nhóm m c s ng giàu
nh t và c n giàu nh t.
M t khác, s thua thi t l n nh t thu c v ng i dân nơng thơn thu c nhóm nghèo (h
chi m 90% ng i nghèo c a c n c). Do khơng có n ng l c mua d ch v CSSK giá cao các
tuy n t nh và trung ng; h ph i n ng nh vào y t c s . Trong khi đó y t c s , tr c h t là
tr m y t xã ch có n ng l c CSSK ban đ u, mà “vi c đ u t cho công tác CSSK ban đ u nói chung

v n cịn th p so v i nhu c u” (B Y t , 2006:324). V khám ch a b nh “hi n nay y t t nhân phát
tri n (c đông và tây y) nên s l ng b nh nhân đ n tr m y t có th gi m vùng đ ng b ng và
thành ph . Nh ng mi n núi, vùng xa, vùng sâu ng i b nh v n đ n ch a b nh tr m y t xã là
ch y u. Ph n l n ng i hành ngh y t t nhân xã, ph ng là nh ng ng i hành ngh cá th , c
s v t ch t không đ y đ , ch t l ng đi u tr còn h n ch ... S tham gia c a y t t nhân vào cơng
tác phịng b nh t i c ng đ ng v n còn y u, ch a có s liên k t ch t ch v i tr m y t xã nh quy
đ nh c a nhà n c” (B Y t , 2006:320).
S khác bi t v tình tr ng s c kh e gi a các nhóm thu nh p và gi a các vùng, mi n v n
còn là v n đ l n: “N m 2001, suy dinh d ng tr em t 5 tu i tr xu ng c a nhóm nghèo còn
cao g p 4 l n so v i nhóm giàu (kho ng 40% c a nhóm nghèo so v i kho ng 10% c a nhóm
giàu), t l t vong c a tr d i 5 tu i c a nhóm nghèo cao g n 2 l n nhóm giàu, và g n nh ít
thay đ i qua các n m. N m 2004, t su t ch t tr em d i 1 tu i vùng Tây B c, ông B c, Tây
Nguyên cao h n kho ng 3 l n so v i vùng ông Nam b ; nông thôn cao h n thành th 2 l n,
dân t c H’Mông và Gia Rai cao h n kho ng 3 l n.
Tu i th trung bình các vùng, các dân t c c ng khác nhau, dân t c Kinh, Hoa có tu i
th cao h n so v i các dân t c thi u s , dân vùng đ ng b ng sông H ng và ơng Nam B có
tu i th cao h n so v i các vùng khác (chênh nhau 4 tu i)” (B Y t , 2006:316).
•

Tính nan gi i c a v n đ

Ng i dân nông thôn, đ c bi t là thu c nhóm nghèo và c n nghèo th ng vào tình
tr ng “l c b t tòng tâm”, thi u h t ho c th m chí khơng có ngu n l c tài chính đ chi tr d ch v
y t ch t l ng cao, không đ ti n mua b o hi m y t . Cái vòng l n qu n c a s nghèo đói bao
hàm c tình tr ng s c kh e y u kém và không đ ngu n l c chi tr d ch v CSSK.
Các c s y t tuy n xã và c tuy n huy n v a thi u trang thi t b hi n đ i, v a thi u cán
b y t có trình đ chun mơn cao, do đó, không đáp ng đ c nhu c u khám, ch a b nh c a
ng i dân đ a ph ng và h bu c ph i v t tuy n, nh ng khi v t lên tuy n t nh và trung ng
thì ng i dân nơng thơn l i r i vào tình tr ng “tránh v d a g p v d a”, có nhi u khi ti n m t,

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Tô Duy Hợp

19

t t mang vỡ u t ch a đ đ ho c đ u t sai, nh m đ i t ng. Tình tr ng xu ng c p v đ o đ c
c a th y thu c (y khoa, d c khoa) trong c ch th tr ng làm t ng thêm tính b c xúc và nan
gi i c a v n đ nâng cao ch t l ng và hi u qu d ch v y t nông thôn. “Trong c ch th tr ng,
vì l i nhu n các hi u thu c, các c s y t , th y thu c có xu h ng s d ng nhi u thu c không
h p lý cho b nh nhân... Hi n nay tình tr ng t mua thu c đi u tr khá ph bi n, tr m y t xã ch
có 58,3% s thu c đ c kê là n m trong danh m c thu c thi t y u, tình tr ng l m d ng thu c
kháng sinh, corticoid”, m c dù đã có nhi u h ng d n v s d ng thu c cho c s v n là v n đ
c n quan tâm gi i quy t v i nh ng gi i pháp c th trong th i gian t i (B Y t , 2006:325).
1.6
•

i s ng v n hóa có nhi u bi u hi n tiêu c c, xu ng c p
Tính b c xúc c a v n đ

“Tình tr ng suy thối, xu ng c p v đ o đ c, l i s ng, s gia t ng t n n xã h i và t i
ph m đáng lo ng i, nh t là trong l p tr . Qu n lý nhà n c v v n hóa cịn nhi u s h , y u kém.
u tranh ng n ng a v n hóa ph m đ c h i ch a đ c chú ý đ y đ , còn nhi u khuy t đi m, b t
c p” ( CSVN, 2006:172-173).
“M t s đ a ph ng đ i ng cán b ch ch t c s còn thi u g ng m u v đ o đ c,
còn gây phi n hà, nh ng nhi u dân, còn thi u minh b ch công khai trong vi c s d ng công qu ,
trong s d ng đ t đai, gây b t bình khi u ki n trong dân... khơng ít n i cịn tình tr ng c b c, s
đ , tr m c p, ma túy, m i dâm.
M t s n i khi kinh t phát tri n, đ i s ng v t ch t đ c c i thi n, dân xây nhà l u, t u xe

máy,... nh ng ch t l ng đ i s ng v n hóa khơng đ c nâng lên t ng x ng, th m chí có lúc cịn
sa sút trong quan h gia đình, h t c, tình làng ngh a xóm khơng đ c nh x a..., nhi u s n ph m
v n hóa th p kém, đ c bi t đã len l i vào nhi u ngõ ngách nông thôn.
m t s vùng nông thôn xa các tr c đ ng giao thơng, có khó kh n v kinh t thì m c
đ h ng th v n hóa c ng r t th p, đ i s ng tinh th n còn nghèo nàn, tr em b h c nhi u, tình
tr ng tái mù ch khá ph bi n” (Báo cáo t ng h p k t qu nghiên c u đ tài c p Nhà n c KX
05-02 v
i s ng v n hóa và xu h ng phát tri n v n hóa nơng thơn BSH và BSCL trong
b i c nh CNH, H H, 2005:170).
Theo nh n đ nh c a B Y t trong “Báo cáo Y t Vi t Nam 2006 công b ng, hi u qu ,
phát tri n trong tình hình m i” thì l i s ng Vi t Nam đang thay đ i nhanh chóng v i nhi u y u
t có h i cho s c kh e, nh t l hút thu c lá đã gi m đi, song cịn m c cao; tình tr ng l m
d ng và tác h i c a vi c l m d ng r u bia v các m t s c kh e và xã h i đang là m t v n đ b c
xúc, là nguyên nhân c a tai n n th ng tích, b o l c gia đình và xã h i, r i lo i tâm th n và các
b nh gan, tim m ch; s d ng ma túy g n li n v i nh ng v n đ s c kh e nh tâm th n,
HIV/AIDS, các b nh lây lan qua đ ng tình d c, b o l c gia đình và xã h i. S ng i s d ng ma
túy Vi t Nam t ng nhanh, đ c bi t là nhóm tu i tr 1 ; quan h tình d c có h i cho s c kh e đã
và đang thay đ i theo chi u h ng gia t ng... tình tr ng quan h tình d c tr c hơn nhân, quan h
tình d c ngồi giá thú... th ng là quan h tình d c khơng an tồn nh khơng dùng bao cao su, là

1

t

T 1993 đ n 2000, t i ph m ma túy
ng (Nguy n Xuân Yêm, 2003).

Vi t Nam t ng bình quân hàng n m là 30% s v và 40% s đ i

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org

20

Một số vấn đề xà hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam

y u t nguy c cao phát tri n HIV/AIDS, các b nh lây qua đ
t , 2006:319).

ng tình d c và n o phá thai (B Y

khu v c nơng thơn, tình tr ng xa r i thu n phong m t c b c l qua trào l u th ng
m i hóa l h i truy n th ng là bi u hi n l ch l c v n hóa trong ti n trình đ i m i kinh t , t c
ch t p trung, quan liêu bao c p sang c ch th tr ng, m c a, h i nh p qu c t . Tham ô 2 , lãng
phí gia t ng trong cán b nhà n c đ a ph ng, c s gây b t bình và b c xúc trong nhân dân đ a
ph ng không ch là l ch l c v n hóa mà h n th n a, là đ n m c t i ph m tham nh ng, t c là
ph n v n hóa.
•

Tính nan gi i c a v n đ

R i lo n đ nh h ng giá tr là nét đ c tr ng c a th i k chuy n đ i khung m u v n hóa t
truy n th ng đ n hi n đ i, t mơ hình ch ngh a xã h i ki u c sang mơ hình ch ngh a xã h i
ki u m i. Cái c khơng m t đi hồn tồn, cái m i ch a đ nh hình rõ nét, t o ra tình tr ng tranh t i
tranh sáng r t khó l a ch n, đ c bi t đ i v i ng i dân nơng thơn dân trí th p, quá quen v i v n
hóa truy n th ng nông thôn, nông nghi p, nông dân. Ng i dân nơng thơn r i vào tình tr ng “s c
v n hóa” khi đ i m t v i s du nh p t, nhanh chóng các trào l u v n hóa ph ng Tây, hi n đ i
vào m i l nh v c đ i s ng: kinh t , chính tr , giáo d c, y t , tôn giáo, vui ch i gi i trí,v.v...
Ph ng Tây hóa hay hi n đ i hóa? ó là v n đ tr n tr c a c n c nói chung, c a nơng dân nói
riêng. Làm th nào đ duy trì, phát huy b n s c v n hóa dân t c? i v i các dân t c thi u s , v n

đ đ t ra r t nan gi i, đó là: Kinh hóa hay hi n đ i hóa?
C m b y c a v n hóa nghèo, mà th c ch t c a v n hóa nơng thơn truy n th ng là v n hóa
nghèo, đó là vòng l n qu n c a s nghèo nàn, l c h u. M t khu v c tam nơng đóng kín s khơng
có n i l c b t phá trong quá trình chuy n đ i khung m u v n hóa t truy n th ng đ n hi n đ i.
M t khu v c tam nông m c a, h i nh p qu c t s có c h i t o ra cách m ng v n hóa, song
thách th c r t to l n do nguy c đánh m t b n s c.
1.7

Tình tr ng xung đ t xã h i có chi u h

•

Tính b c xúc c a tình hình

ng gia t ng

Xung đ t xã h i v l i ích kinh t và c v giá tr v n hóa gi a ng i dân và chính quy n
đ a ph ng, gi a ng i dân và doanh nghi p đ a ph ng ho c doanh nghi p ho t đ ng t i đ a
ph ng gia t ng cùng v i quá trình đ i m i, đ y m nh CNH, H H nông nghi p và nông thôn, m
c a và h i nh p qu c t . Theo B Công an, giai đo n 1988 - 2005 đã có 198.632 v xung đ t, tranh
ch p liên quan đ n an ninh tr t t xã h i. S v xung đ t liên quan đ n đ t đai chi m 62,7%; các
xung đ t có tính ch t dân t c, tơn giáo chi m 0,9% và 2,3% xung đ t vì vi ph m chính sách, tham
nh ng chi m 6,1%. Ngồi ra cịn các xung đ t liên quan đ n các b n án hình s , dân s , các xung
đ t vì t thù cá nhân, xung đ t giá tr v n hóa, l i s ng,v..v... chi m 23,7%.
Tình tr ng gi i t a, đ n bù và c quy ho ch treo các khu công nghi p m i t i đ a bàn nông
thôn c ng đang gây ra nhi u b c xúc trong nhân dân. S b t bình gia t ng đang có nguy c x y ra xung
đ t xã h i - kinh t v i s c lan t a nhanh và khó hịa gi i. S ki n xung đ t gi a dân đ a ph ng v i các
doanh nghi p thuê đ t t i khu cơng nghi p m i Láng - Hịa L c (t nh Hà Tây) là m t d n ch ng đi n
2

Tham ô chi m 33,3% s v án trong l nh v c xây d ng c b n (L u

t Thuy t, 2004).

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Tô Duy Hợp

21

hỡnh c a tỡnh tr ng ny.
Kh n ng xung đ t môi tr ng gi a các làng ngh , khu công nghi p m i v i các làng - xã
nông nghi p và dân nông thôn đang gia t ng do làng ngh và khu công nghi p m i gây ô nhi m
và suy thối mơi tr ng s ng. Tình tr ng này s ngày càng b c xúc do c n c đang đ y m nh
CNH, H H nông nghi p, nơng thơn.
•

Tính nan gi i c a v n đ

Mâu thu n v l i ích và c v giá tr gi a nhà n c và nhân dân, gi a ng i dân và doanh
nghi p không th gi i quy t b ng các bi n pháp c c đoan, c ng r n; b i vì nhà n c Vi t Nam có
b n ch t là nhà n c c a dân, do dân, vì dân; n n kinh t Vi t Nam đ c xây d ng là n n kinh t
th tr ng có s qu n lý c a nhà n c đ nh h ng xã h i ch ngh a. C n ph i tìm ki m nh ng
bi n pháp hòa gi i. Nh ng cái giá ph i tr là kéo dài th i gian gi i quy t xung đ t. Tính nan gi i
c a v n đ xung đ t xã h i là tìm ra gi i pháp c hai cùng th ng ch không ph i ng i này th ng
l i, k kia thua thi t.
1.8

N ng l c qu n lý xã h i th p kém

•

Tính b c xúc c a v n đ

“B máy Nhà n
- xã h i.

c ch m đ i m i, ch a theo k p yêu c u c a công cu c phát tri n kinh t

Nh ng y u kém c a b máy qu n lý nhà n c và công tác cán b ch m đ c kh c ph c.
C i cách hành chính ch a đ t yêu c u, ch a g n v i xây d ng và ch nh đ n ng, v i đ i m i
ph ng th c và nâng cao hi u qu ho t đ ng c a Qu c h i, ch a ph i h p ch t ch v i c i cách
và ho t đ ng t pháp. C i cách t pháp ch a theo k p yêu c u phát tri n. N ng l c và ph m ch t
c a nhi u cán b , cơng ch c cịn y u, m t b ph n khơng nh thối hóa, bi n ch t. Dân ch
nhi u n i b vi ph m, k c ng phép n c ch a nghiêm. Quan liêu, tham nh ng, lãng phí cịn
nghiêm tr ng, đ c bi t là tình tr ng nh ng nhi u, c a quy n, thi u trách nhi m c a b ph n không
nh cán b , công ch c, nh t là các c quan gi i quy t công vi c cho dân và doanh nghi p. B
máy chính quy n c s nhi u n i y u kém” ( CSVN, 2006:174-175).
K t qu đi u tra, kh o sát c a đ tài c p Nhà n c KX 05-02 cho th y rõ n ng l c qu n
lý c a chính quy n c s xã/thôn r t y u kém: “ Vi t Nam, quan trí ch a đ c đ t ra nh m t
v n đ xã h i mang tính c p bách. c s v n đ này càng nan gi i h n:
- S cán b c s có trình đ đ i h c (chính quy) m t ngành khoa h c nào đó là r t hi m hoi,
đ i đa s là nh ng ng i theo ch ngh a b ng c p (có ngh a là b ng con đ ng chuyên tu hay t i ch c,
th m chí v n b ng gi h “ki m” đ c m t t m b ng nào đó.
- Trình đ chính tr th p và không v ng. S d nh v y là chính h th ng tr ng
ng
c a ta đã t o đi u ki n đ h l y b ng trung c p chính tr (m t tiêu chu n v a đ cho vi c đ b t
hay t n t i c a m t cán b c s ) b ng cách h h c m t khóa “c p t c”, mang n ng tính hình
th c.

- Trình đ qu n lý c a cán b c s thì đang trong tình tr ng thi u tính khoa h c. Bi u
hi n c th nh t là g n đây, nhà n c có nh ng ch ng trình tin h c hóa trong qu n lý c s ,

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


22

Một số vấn đề xà hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam

nh ng sau khi đã đ u t máy vi tính và t p hu n cho cán b s d ng thì đ i b ph n cán b c s
c a chúng ta không bi t dùng đ truy c p nh ng tin c p nh t có l i cho s n xu t và qu n lý, các
máy tính đó ho c tr thành chi c máy ch đ t ti n, dùng đ trang trí là chính ho c là b “đ p
chi u”...” (Báo cáo t ng h p k t qu nghiên c u đ tài c p Nhà n c KX 05-02, 2005:172).
Vi c th c hi n quy ch dân ch
c s theo ngh đ nh c a chính ph (1989) mang nhi u
tính hình th c và kém hi u qu . Tình tr ng “th a dân ch thi u k c ng” ho c ng c l i, “th a
k c ng thi u dân ch ” v n ph bi n c s xã/thôn.
N ng l c t qu n c ng đ ng v n còn y u kém, đ c bi t là
gia tích c c, ch đ ng c a ng i dân đ a ph ng.
•

nh ng c s thi u s tham

Tính nan gi i c a v n đ

Nhu c u nâng cao n ng l c qu n lý xã h i khu v c tam nông, nh t là c s xã/thôn r t khó
đáp ng, do chính quy n đ a ph ng thi u ngu n l c và kém n ng l c nghiêm tr ng, do s thi u đ ng
b gi a l p pháp, hành pháp và t pháp c a b máy qu n lý nhà n c và do r t khó t ng c ng s tham
gia tr c ti p c a ng i dân nông thôn.

Vi c th c hi n Quy ch dân ch c s cịn nhi u tính hình th c và kém hi u qu là do c
2 bên: cán b c s xã/thôn thi u và kém n ng l c qu n lý xã h i; ng i dân t i c s xã/thôn ch
y u là ng i già, ph n và tr em, nh ng l c l ng tráng niên (thanh niên, trung niên) đi vào
thành ph ho c nông thôn khác ki m s ng, t i n i đ n h không tham gia vào vi c th c hi n Quy
ch dân ch c s vì khơng đ c công nh n là dân s t i.
1.9

K t c u h t ng th p kém

•

Tính b c xúc c a v n đ

K t c u h t ng nông thôn v i các y u t ch y u nh đi n, đ ng, tr ng h c, tr m y
t , h th ng n c s ch, khu dân c , khu ch , khu sinh ho t v n hóa c ng đ ng có ch t l ng th p
kém, đ c bi t là nh ng làng - xã ch y u làm nông nghi p, m c s ng th p.
nh ng c ng đ ng nông thôn vùng cao, vùng dân t c thi u s , vùng sâu, vùng xa cịn
khơng đ s l ng các y u t c b n c a k t c u h t ng kinh t - xã h i, đ c bi t là thi u đi n và
thi u đ ng giao thông đ n trung tâm xã, ch a nói gì đ n c ng đ ng thơn/xóm. Các xã thu c
Ch ng trình 135 c a Chính ph (Ch ng trình xóa xã nghèo v k t c u h t ng kinh t - xã h i)
trong giai đo n 1 m i gi i quy t đ c nhu c u có đ ng giao thơng đ n trung tâm xã, trong giai
đo n 2 s gi i quy t m ng l i giao thông liên thôn, liên xã và c nhu c u đi n s n xu t và đi n dân
d ng.
•

Tính nan gi i c a v n đ

Tình tr ng l c b t tòng tâm ph bi n chung cho c khu v c tam nông do thi u ngu n l c và
kém n ng l c đ u t phát tri n k t c u h t ng hi n đ i hóa. Tình tr ng này tr m tr ng các c ng
đ ng nông thôn làm nông nghi p và đ c bi t tr m tr ng các c ng đ ng nông thôn vùng cao, vùng

dân t c thi u s , vùng sâu, vùng xa.
M t làng ngh do h n ch v nh n th c, có th đ u t r t mu n vào vi c nâng c p k t c u
h t ng theo h ng hi n đ i hóa, song khi đã gi i phóng đ c t t ng, làng ngh đó đ s c huy

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Tô Duy Hợp

23

ng n i l c hi n đ i hóa nhanh, hi u qu k t c u h t ng c a c ng đ ng làng ngh . Trái l i,
m t làng nông nghi p thì ngay c khi đ c gi i phóng t t ng r t s m, k t c u h t ng đ c
nâng c p; song ch t l ng các cơng trình r t th p kém, bu c ph i phá đi, xây l i nhi u l n, tuy
m i l n kinh phí nh , nh ng c ng d n nhi u l n kinh phí c ng to l n, mà hi u qu không cao.
Tr t t u tiên trong xây d ng ho c s a ch a, nâng c p cơng trình c ng là m t v n đ gây
nhi u r c r i: đi n tr c hay là đ ng giao thông tr c? Tr ng h c tr c hay là tr m y t tr c?
v.v... Chung cu c thì t t c các y u t c b n c a k t c u h t ng đ u ph i đ c nâng c p, ho c
xây m i theo tiêu chu n hi n đ i hóa. Nh ng trong q trình kéo dài có th hàng ch c n m, t i c
s xã/thôn nông nghi p, nghèo mà ít đ c s h tr c a nhà n c ho c tài tr n c ngồi ph i
ch p nh n tình tr ng xơi đ , da báo khơng có cách nào khác!
ng b ô nhi m và suy thoái đ n m c báo đ ng

1.10

Mơi tr

•

Tính b c xúc c a v n đ

Khu v c tam nông ch u áp l c c a tình tr ng gia t ng ơ nhi m và suy thối mơi tr ng
đ n m c báo đ ng là do hai ngu n tác đ ng: m t là làng ngh và các khu công nghi p nông thôn
và hai là khu v c đô th - công nghi p. Làng ngh và các khu công nghi p nông thôn gây ô nhi m
đ t, n c và khơng khí r t n ng; làm suy thối tài ngun mơi tr ng do khai thác t phát, không
theo quan đi m phát tri n kinh t - xã h i b n v ng.
Khu v c đô th - công nghi p là ngu n gây ơ nhi m và suy thối mơi tr ng còn n ng n
h n so v i làng ngh và các khu công nghi p nh l
nông thôn. C dân ven đô là nh ng ng i
ch u đ ng tr c ti p. Th m chí kho ng cách xa, t m 50 - 60km, c dân nông thôn v n gánh ch u
h u qu ô nhi m và suy thối mơi tr ng do khu v c đô th - công nghi p gây ra. Ch ng h n,
n c th i đ c h i c a nhà máy pin V n i n Hà N i đã làm ô nhi m n c và đ ng ru ng c a
nhi u xã, huy n thu c t nh Hà Nam, đ c bi t là huy n Kim B ng. ã m y ch c n m trôi qua mà
nhà n c và doanh nghi p đ u không đ n bù cho ng i dân, khơng có gi i pháp k thu t kh c
ph c tình tr ng ơ nhi m và suy thoái đ t, đ m c cho c ng đ ng xã/thơn t xoay x .
•

Tính nan gi i c a v n đ

H u qu n ng n c a chi n l c phát tri n kinh t - xã h i không theo quan đi m, chi n
l c và lý thuy t phát tri n b n v ng. Thi u ngu n l c và n ng l c kh c ph c tình tr ng ơ nhi m
và suy thối tài ngun môi tr ng.
Ngay c khi đã ti p nh n quan đi m lý thuy t phát tri n b n v ng, b o đ m hài hòa t ng
tr ng kinh t , ti n b xã h i và b o v mơi tr ng thì trong chi n l c và đ c bi t là d án phát tri n
kinh t - xã h i b n v ng, không th không l a ch n u tiên.
c bi t, đ i v i khu v c tam nông v n nghèo nàn, l c h u, l i trong m t đ t n c ch
y u d a vào tam nông nghèo nàn, l c h u thì u tiên t ng tr ng kinh t là l đ ng nhiên. H n
th n a, không t ng tr ng kinh t nhanh thì c ng khơng có ngu n l c tài chính m nh đ gi i
quy t các v n đ xã h i và các v n đ môi tr ng n y sinh, b c xúc.
Do đó, ph i ch p nh n tình tr ng ơ nhi m và suy thối mơi tr ng trong m t gi i h n và

m c đ cho phép. M c đ cho phép đó bao nhiêu là h p lý, h p tình? y m i th c s là v n đ
nan gi i, vì nó cịn b ng đ i v i đ a ph ng và c đ i v i trung ng...

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


24

Một số vấn đề xà hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam

II. Bn v quan đi m đ nh h
sinh, b c xúc

ng các gi i pháp kh c ph c các v n đ xã h i n y

Có 2 cách ti p c n bàn v các gi i pháp kh c ph c các v n đ xã h i n y sinh, b c xúc. M t
là l a ch n các gi i pháp c th cho m i v n đ c th và hai là xây d ng h quan đi m đ nh h ng
các gi i pháp chung và riêng. Hai cách ti p c n này b sung cho nhau. Bài vi t này s đ c p các
quan đi m đ nh h ng gi i pháp chung và riêng.
2.1. Quan đi m th nh t
C n đ m b o s đ ng b c a các gi i pháp. Tr c h t là s đ ng b gi i pháp thích h p
cho m i v n đ xã h i. Theo quan đi m lý thuy t xã h i h c v các v n đ xã h i 3 thì m i v n đ
xã h i đ u ph i đ c nghiên c u và gi i quy t theo tr t t lơgích sau: 1/ Xác đ nh rõ th c ch t
c a v n đ , 2/ làm rõ nguyên nhân và các đi u ki n n y sinh v n đ , làm cho v n đ tr nên b c
xúc, 3/ làm rõ h u qu do v n đ đó gây ra và 4/ trên c s đó m i làm rõ các gi i pháp thích h p
đ kh c ph c v n đ đó.
Ch ng h n, cơng cu c kh c ph c tình tr ng dân trí th p thì c n đ ng b các gi i pháp
giáo d c và đào t o chính quy và khơng chính quy, trong nhà tr ng và ngoài nhà tr ng, đào t o
trong n c và đào t o n c ngoài,.v..v…
Ngoài ra, c n b o đ m s đ ng b c a các gi i pháp cho t t c các v n đ xã h i do

chúng đ u có s liên quan v i nhau. Thí d mu n kh c ph c tình tr ng nghèo đói và gi m kho ng
cách giàu - nghèo nông thôn c ng nh gi a nơng thơn và đơ th thì ph i ti n hành đ ng b
nhi u gi i pháp v dân s và k ho ch hóa gia đình, v lao đ ng và vi c làm, v nâng cao dân trí
và quan trí, v ch m sóc s c kh e nhân dân, v t ng tr ng kinh t nâng cao m c s ng c a nhân
dân, v phòng ch ng t n n xã h i và t i ph m,v.v...
Trong đ ng b gi i pháp c n phân bi t gi i pháp ch y u và các gi i pháp b sung, gi i pháp
tr c m t và gi i pháp lâu dài, gi i pháp chi n l c và gi i pháp chính sách,.v..v... Ch ng h n trong
đ ng b gi i pháp xóa đói, gi m nghèo thì 20 n m đ i m i v a qua nhà n c và nhân dân đã t p trung
tr c h t vào vi c xóa đói (t c là xóa nghèo l ng th c, nghèo tuy t đ i), sau đó m i chuy n sang xóa
nghèo chung, nghèo t ng đ i. Gi i pháp tr c ti p xóa đói là c u tr , song gi i pháp c b n đ xóa
đói m t cách b n v ng là b o đ m an ninh l ng th c qu c gia, đ ng th i h tr ng i nghèo vay v n
u đãi, t o vi c, t ng thu nh p. Theo tri t lý, không cho con cá mà cho c n câu, giúp ng i nghèo đ
ng i nghèo t giúp mình đ thốt d n ra kh i c nh đói, nghèo.
2.2. Quan đi m th hai
Khu v c tam nông v n nghèo nàn, l c h u, d b t n th ng và d b lo i tr ra kh i dòng
ch l u c a phát tri n kinh t - xã h i, gia t ng đô th hố, cơng nghi p hố, hi n đ i hố và tồn
c u hố. B ng n i l c ng i dân nông thôn ch đ đ m b o m u sinh b n v ng. Mu n phát tri n
b n v ng ng i dân nông thôn c n r t nhi u s h tr t bên ngồi.
Do đó, c n h tr cho khu v c tam nông: 1/ Khung kh pháp lý c a nhà n c và nh ng
cam k t qu c t đ i v i tam nông, 2/ đào t o, nâng cao n ng l c toàn di n cho tam nông, 3/ quy
Xem, ch ng h n: Earl Rubington, Martin S.Weinberg ch biên, 2003. Nghiên c u các v n đ xã h i (7
quan đi m). Tái b n l n th 5. Nxb Oxford.

3

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


Tô Duy Hợp

25

ho ch v t ch c th c hi n các ch ng trình, d án phát tri n tam nông; chú tr ng nâng cao n ng
l c đánh giá, đi u ch nh ho c thay đ i các d án và ch ng trình phát tri n tam nông.
Quan đi m h tr tam nông c n đ c hi u và thao tác theo lý thuy t t ng tác, t ng h .
Ngh a là phát tri n mơ hình h p tác gi a tam nông v i các khu v c khác c a xã h i. Lý thuy t 4
nhà c a vùng BSCL: 1/ Nhà nông, 2/ nhà n c, 3/ nhà doanh nghi p và 4/ nhà khoa h c th c
ch t là lý thuy t h p tác gi a tam nơng v i ngồi tam nông, theo nguyên t c các bên liên quan
đ u cùng có l i. Có th và c n ph i b sung thêm 1 nhà th n m n a, đó là nhà cơng tác xã h i đ
tr thành lý thuy t 5 nhà cho chi n l c phát tri n b n v ng tam nông.
2.3. Quan đi m th ba
C n chi n l
tr

c phát tri n b n v ng tam nông.

- B o đ m s cân đ i, hài hòa gi a t ng tr
ng tam nông và phi tam nông.

ng kinh t , ti n b xã h i và b o v môi

- B o đ m cân đ i, hài hịa gi a nơng nghi p và phi nơng nghi p.
- B o đ m cân đ i, hài hịa gi a nơng dân và phi nơng dân
- B o đ m cân đ i, hài hòa gi a nông thôn và phi nông thôn.
2.4. Quan đi m th t
C n hồn thi n lý thuy t tam nơng (tam nông lu n)
Lý thuy t tam nông (tam nông lu n) không quy gi n v lý thuy t phát tri n tam nông, b i
l phát tri n không ph i là đ c tr ng c b n duy nh t c a tam nông. Lý thuy t tam nơng ph i hóa
gi i các song đ xã h i tam nông theo quan đi m lý thuy t khinh - tr ng.
- Song đ b n ch t c a tam nông: thu n nông ho c/và không thu n nông

h

- Song đ quy lu t t n t i c a tam nơng: khép kín ho c/và m c a, h
ng ngo i.

ng n i ho c/và

- Song đ quy lu t bi n đ i c a tam nông: bi n d ng ho c/và bi n ch t, m u sinh ho c/và
phát tri n, ti n hóa ho c/và chuy n hóa.
- Lý thuy t tam nông (tam nông lu n) là c s lý thuy t đ nghiên c u, gi i quy t các v n
đ xã h i tam nơng. Ti p t c hóa gi i các v n đ xã h i theo quan đi m lý thuy t khinh - tr ng.
- Song đ mơ hình xã h i tr ng nơng ho c/và mơ hình xã h i tr ng phi nông trong ki n
t o xã h i tam nông m i .
- Song đ quy t đ nh lu n h th ng xã h i ho c/và quy t đ nh lu n nhân t con ng
trong gi i thích và gi i quy t các v n đ xã h i tam nông.

i

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org


26

Một số vấn đề xà hội nan giải trong quá trình đổi mới tam nông Việt Nam
Ti li u trớch d n

1.
ng C ng s n Vi t Nam, 2006. V n ki n i h i đ i bi u toàn qu c l n th X. Hà N i.
2. T ng c c Th ng kê. Niên giám th ng kê 1993, 1998, 1999, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006 .
Nxb Th ng kê. Hà N i.

3. Ngân hàng Th gi i và T ng c c Th ng kê, 2003.
4. B Y t , 2006. Báo cáo Y t Vi t Nam 2006.
5. Phan H ng Giang, 2005. Báo cáo t ng h p k t qu nghiên c u đ tài c p Nhà n c KX 0502 v
i s ng v n hóa và xu h ng phát tri n v n hóa nơng thơn BSH và BSCL trong
b i c nh CNH, H H.
6. L u t Thuy t, 2004. M t s v n đ xã h i trong quá trình phát tri n n n kinh t th tr ng
đ nh h ng xã h i ch ngh a n c ta. Nxb Lý lu n Chính tr . Hà N i.
7. Nguy n Xuân Yêm, Phan ình Khánh, Nguy n Th Kim Liên, 2003. M i dâm, ma tuý, c
b c, t i ph m th i hi n đ i. Nxb Công an nhân dân. Hà N i.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org