Tài liệu Một số hướng dẫn nhỏ về tư duy phân tích docx

Mt Hng Dn Nh V T Duy Phân tích














Joe Lau

Khoa Trit Hc
i Hc Hng Kông

Phiên dch: Nguyn Ngc Yn Chinh
www.kinhtehoc.com 1




1. Gii thiu

T duy phân tích
1
là kh nng tin hành nhng t tng c lp, có suy ngh,
và có th suy ngh mt cách rõ ràng và hp lý.

T duy phân tích không có ngha là ci lý hay ch trích t tng khác. Mc dù
nhng k nng t duy phân tích có th c s dng trong vic vch trn
nhng sai lm và các lý l không úng, chúng cng có th c s dng 
ng h nhng quan im khác, và góp phn vi nhng quan im khác trong
vic gii quyt các vn  và tip thu kin th c có c.

T duy phân tích là nhng k nng suy ngh chung mà nó hu dng !i vi tt
c các loi hot ng và ngh nghip. Suy ngh rõ ràng và có h th!ng có th

ci thin c s" nhn th c và din t nhng ý tng, vì vy kh nng t duy
phân tích t!t có th nâng cao c các k nng ngôn ng và din t.

ôi khi ng#i ta có suy ngh r$ng t duy phân tích không thích hp vi tính
sáng to. ây là mt quan nim sai lm, vì s" sáng to không ch là mt vn 
c nêu ra vi nhng ý tng mi. Mt con ng#i sáng to là mt ng#i mà
có th to nhng ý tng mi mà nó hu dng và thích hp vi nhim v mà
h ang th"c hin. T duy phân tích th hin vai trò quyt nh trong vic ánh
giá s" có ích ca nhng ý tng mi, l"a chn nhng ý tng t!t nht và h%
tr cho chúng nu cn thit.

T duy phân tích cng rt cn thit cho vic t" phn ánh.  s!ng mt cuc
s!ng có ngha và xây d"ng cuc s!ng ca chúng ta mt cách phù hp, chúng ta
cn iu chnh và phn ánh trên nhng giá tr và quyt nh ca chúng ta. T
duy phân tích cung cp nhng công c cho quy trình ca s" t" ánh giá.

Ch d&n nh' này bao gm mt tho lun ng(n v nhng nn tng ca t duy
phân tích. Nó không phi là mt s" nghiên c u toàn din, cng không phi là
mt cu!n sách giáo khoa y . Mc ích là  làm n%i bt mt s! các khái
nim và nguyên t(c quan trng h)n ca t duy phân tích  a ra mt n
tng chung ca lnh v"c này.  nghiên c u xa h)n, ng#i c có th tìm
kim nhng cu!n sách và nhng ngun tr"c tuyn lit kê  cu!i bài.

2. Ý Ngha

1
Critical Thinking
Phiên dch: Nguyn Ngc Yn Chinh
www.kinhtehoc.com 2

Ngha en
2
là mt c tính ca nhng s" din t b$ng ngôn ng. Ngha en
ca mt chu*i t+ c quyt nh bi nhng tính cht ng pháp ca nó và
nhng ý ngha mà nó c n nh mt cách thông th#ng !i vi nhng t+
ó. Ngha en ca mt l#i nói s khác vi ng ý nói chuyn ca nó – thông tin
mà nó c chuyn ti mt cách ngm ngm trong nhng ng cnh nói chuyn
riêng bit, khác vi ngha en ca l#i nói.

Ví d, gi s ta h'i Tho là cô y có mu!n i xem phim hay không và cô ta tr
l#i, “tôi rt mt”. Mt cách t" nhiên chúng ta s suy ra r$ng Tho không mu!n
i xem phim. Nhng iu này không phi là phn ngha en ca nhng gì Tho
ã nói. H)n na, thông tin mà cô ta không mu!n i c suy lun mt cách
gián tip. T)ng t", gi s chúng ta nghe S)ng nói, “Tí thích sách”. Chúng ta
có th bo S)ng nói r$ng Tí thích c. Nhng iu này phn ln là ng ý nói
chuyn, và không phi là phn ngha en ca nhng gì mà S)ng ã nói. Có
th là Tí ghét c và cô ta thích sách ch vì cô ta ngh r$ng c sách là cách u
t t!t. Nhng nu ây là mt tr#ng hp, thì s" kh,ng nh ca S)ng v&n
úng.

Mt im quan trng c minh ha bi ví d này là khi chúng ta mu!n tìm ra
mt l#i nói có úng hay không, nó là ngha en ca l#i nói mà chúng ta s xem
nh là vy, và không phi là ng ý nói chuyn ca l#i nói. ây là iu quan
trng c bit trong vn cnh pháp lut. Ni dung ca mt bn hp ng a ra
mt cách tiêu biu ngha en ca nhng mc trên hp ng, và nu có s" tranh
chp v bn hp ng, thì cu!i cùng nó c gii quyt b$ng ngha en ca
nhng mc trên bn hp ng, và không c gii quyt bi cái mà ng#i ta
hay ng#i khác ngh theo ng ý ngm.

S Vô Ngha

3


Trong ngôn ng thông th#ng, tính “vô ngha” ôi khi c s dng mt cách
khá là b+a bãi. Nhng yêu cu không quan trng hoc tr!ng r*ng ôi khi cng
c din t bi t+ “vô ngha”. Ví d, gi s Tùng c h'i r$ng anh ta s i
d" tic hay không, và anh ta tr l#i “nu tôi ti, tôi s ti.” Nói mt cách chính
xác, ây là mt l#i nói tr!ng r*ng vì nó không cung cp c bt k- mt thông
tin hu dng nào v vic Tùng có th ti hay không. Nhng câu nói ó thì 
ngha và úng ng pháp mt cách hoàn ho. Là mt câu chính xác s không
din t nhng l#i nói vô ngha nh vy.

3. Nhng nh Ngha

2
Literal Meaning
3
Meaninglessness
Phiên dch: Nguyn Ngc Yn Chinh
www.kinhtehoc.com 3

S" thiu rõ ràng v ngha có th cn tr nhng lp lun hay và gây tr ngi cho
hiu qu truyn t thông tin. Mt cách  làm cho ngha rõ ràng h)n là s
dng nh ngha. Mt nh ngha c cu thành bi 2 phn - mt nh T+ và
mt NH NGH.A. nh T+ là mt t+ hay mc t+ mà nó c nh ngha, trái
li nh Ngha là mt nhóm t+ hay nhng khái nim c s dng trong nh
ngha mà nó c gi s r$ng nó cùng ngha nh nh T+. Ví d, trong ngha
ca “chàng c thân”, vi ngha “mt ng#i àn ông cha có v”, t+ “chàng
c thân” là nh T+, và “mt ng#i àn ông cha có v” là nh Ngha.
Chúng ta có th chia các nh ngha thành 4 loi:

nh Ngha Báo Cáo

Mt nh ngha báo cáo
4
ôi khi cng ã bit nh là mt nh ngha t+ v"ng.
Nó báo cáo ý ngha tn ti ca mt t+. iu này bao gm t+ “ng#i àn ông
cha có v” nh ví d  trên, hay nh ngha ca “s! nguyên” khi nh(c n bt
k- mt s! nguyên nào ln h)n 1 và có th chia ht cho 1 và chính nó. Mt nh
ngha báo cáo din t t+ chính xác mà nó nh ngha.

nh Ngha Qui nh

Mt nh ngha qui nh
5
c s dng  gii thích ý ngha tn ti ca mt t+.
Nó c s dng  n nh mt ngha mi cho mt t+, bt lun mt t+ ó ã
có ngha hay không. Nu nh ngha qui nh c chp nhn, thì t+ c s
dng theo cách mi mà nó c ra lnh. Ví d, gi s mt nh ngha qui nh
c  ngh nh ngha “MBA” theo ngha “ã có gia ình nhng v&n cp
b”. Chp nhn mt nh ngha nh th, chúng ta có th i theo s" biu din
nhng ng#i khác là MBA
6
.

nh Ngha Chính Xác

Mt nh ngha chính xác
7
có th c xem nh là mt t% hp ca nhng nh

ngha báo cáo và qui nh. Mc ích ca nhng nh ngha chính xác là  làm
cho ngha ca các t+ chính xác h)n !i vi mt vài mc ích. Ví d, mt công
ty xe buýt có th mu!n a ra mt s" gim giá cho nhng ng#i cao tu%i.

4
Reportive Definition
5
Stipulative Definition
6
TQ hiu ính: MBA vit t(c cho Master of Business Administration, có ngha là Thc S Qun Tr Kinh
Doanh. Nhng MBA còn có ngha ting lóng là “Married but Available”, ngha là “ã có gia ình nhng
v&n cp b”. Nu chúng ta quy nh MBA theo ngha th 2, thì chúng ta có rt nhiu MBA khác trong
nhóm mày râu!!! Trong ting Vit, chúng ta cng có nhiu t+ nh vy l(m. “Yêu nc” là yêu quê h)ng
t nc, hay thích u!ng nc nhiu l(m? Tên thu!c CAPTAIN, HERO có th c ch bin ra nhiu
ngha khác nhau!
7
Precising Definition
Phiên dch: Nguyn Ngc Yn Chinh
www.kinhtehoc.com 4
Nhng ch tuyên b! r$ng ng#i già có th tr tin xe ít h)n s d&n n nhiu
cuc tranh cãi, vì nó không nói rõ bao nhiêu tu%i s là mt ng#i già. Vì vy
ng#i ta có th nh ngha “mt ng#i già” nh “bt k- mt ng#i nào 65 tu%i
tr lên”. ây là mt nh ngha hin nhiên gia nhiu nh ngha có th có.

Mt cách t)ng t", nhng nh ngha chính xác rt quan trng trong vic lp ra
nhng quy lut và nhng quy t(c. Chúng ta có th mu!n loi tr+ hay tr+ng pht
vic quy r!i tình dc, nhng chúng ta cn mt nh ngha chính xác v quy
r!i tình dc  ng#i ta bit cái nào là thích hp và cái nào thì không. Ví d,
mt giáo s sinh vt cho mt bài kim tra bt ng# v gii tính con ng#i t!t
h)n ht không nn tính chuyn này nh là “s" quy r!i tình dc” di bt k-

nh ngha nào.

Sau cùng, nhng nh ngha chính xác có th c s dng  gii quyt li
nhng cuc tranh cãi mà liên quan n nhng khái nim chính mà ý ca nhng
ng#i này có th không  rõ ràng. Gi s 2 ng#i ang tranh lun v nhng
thú vt nh chim hay kh không uôi có ngôn ng hay không.  gii quyt li
cuc tranh cãi này, chúng ta cn chính xác h)n khi nói ngha ca “ngôn ng” là
gì. Nu “ngôn ng” ca chúng ta d"a vào bt k- h th!ng liên lc nào, thì d
nhiên nhng con chim và nhng con thú khác s dng ngôn ng. Theo cách
khác, “ngôn ng” có th c s dng theo mt ph)ng hng khác, yêu cu
mt cú pháp t%ng hp và ng ngha hc, cho phép mt ng#i s dng ngôn
ng !i vi thông tin liên lc v nhng !i tng hay nhng tình hu!ng iu
khin theo th#i gian và không gian t+ v trí ca ngôn t+. Theo cách nh vy,
các h th!ng liên lc ca hu ht nhng thú vt s không  kh nng là ngôn
ng.

nh Ngha Thuyt Phc

Mt nh ngha thuyt phc
8
là bt k- nh ngha nào mà nó g(n vi mt cm
xúc, xác th"c hay làm gim i ngha ca mt t+ khi nó không còn na. Ví d,
nhiu ng#i phn !i vic no thai, có th nh ngha “no thai” là “s" git hi
nhng  a tr/ còn ngây th)”. nh ngha này mang mt hàm ý ch!ng !i vì
mc “s" git hi” cho r$ng no thai là git ng#i phi pháp, và nó cng th+a
nhn r$ng phôi thai cng là mt con ng#i. Mt nh ngha nh vy ch(c ch(n
không thích hp trong mt cuc tranh lun hp lý trên nguyên t(c o  c ca
vic no thai, mc dù nó có th hu dng nh mt công c hùng bin.
9

8
Persuasive Definition
9
TQ hiu ính: chúng ta cn  ý ti nh ngha thuyt phc, vì khi chúng ta chp nhn nh ngha thuyt
phc, thì cha tranh ci, chúng ta ã thua. Theo ví d trên, nu chúng ta chp nhn phôi thai là con ng#i,
thì tt nhiên “no thai” là “git ng#i”. Vì th, chúng ta cn phi tìm hiu trng tâm ca vn : “phôi thai
có phi là con ng#i hay cha?”
Phiên dch: Nguyn Ngc Yn Chinh
www.kinhtehoc.com 5
nh Ngha c Lng

Tiêu chu0n cho nhng nh ngha c lng
10
tùy thuc vào loi nh ngha
mà chúng ta ang xem xét. Vi nh ngha báo cáo, iu quan trng là a ra
nh ngha mt cách chính xác có c mà cách s dng t+ nó ã nh ngha.
c bit, iu này có ngha là nh ngha s không quá rng hoc không quá
h1p.

Mt nh ngha quá rng hay quá mênh mông nu nh Ngha áp dng nhng
th mà nh T+ không áp dng. Ví d, nh ngha mt máy bay là mt máy
móc có th bay c, nh ngha này quá rng vì tr"c thng thì cng là mt cái
máy có th bay, nhng chúng không phi là máy bay.

Mt nh ngha quá hp nu nh Ngha không áp dng nhng th mà nh
T+ áp dng; ví d: nh ngha mt tam giác là mt hình ph,ng vi 3 cnh b$ng
nhau.

Chú ý r$ng mt nh ngha có th là v+a quá rng và cng quá h1p vào cùng
mt th#i im. Nu bn nh ngha “rau” là nhng cái lá có th n c ca bt
k- cây nào, nh ngha này quá h1p vì nó không có tính n cà chua và khoai
tây. Mt khác, nó cng quá rng vì lá trà cng có th n c nhng nó không
phi là rau.

Vn  áng nói là hoc mt nh ngha quá mênh mông hoc quá h1p không
xy ra vi nhng nh ngha qui nh, vì nh ngha ó không th hin cách s
dng hin có. Nhng iu quan trng là nh ngha qui nh cn tránh s" vòng
vo, mâu thu&n và t!i ngha.

4. Các iu Kin Cn Và 

Nhng iu kin cn và  giúp chúng ta hiu và gii thích c nhng m!i
quan h khác nhau gia các khái nim, và tình trng mt vic liên kt vi
nhng vic khác nh th nào.

Nói r$ng X là mt iu kin cn !i vi Y thì có ngha r$ng không th có Y
mà không có X. Nói cách khác, s" v(ng mt ca X bo m có s" v(ng mt
ca Y. Mt iu kin cn ôi khi cng c gi là “mt iu kin ch yu”.
Mt vài ví d:

• Mt hình t giác thì cn phi có 4 cnh.
• Mt ng#i lính gi'i thì cn phi có iu kin là: dng cm.

10
Evaluative Definition
Phiên dch: Nguyn Ngc Yn Chinh
www.kinhtehoc.com 6
• Không phi mt s! ch2n là cn thit  tr thành mt s! nguyên.

 thy c X không phi là 1 iu kin cn ca Y, chúng ta d dàng tìm ra
mt tình hu!ng khi Y có mt nhng X thì không. Ví d:

• Giàu không phi là iu kin cn !i vi vic c nhiu s" tôn kính,
vì mt nhà hot ng xã hi rt c tôn kính có th tht s" rt nghèo.
• S!ng trên cn không phi là iu kin cn  làm mt loài ng vt có
vú. Cá voi là loài ng vt có vú, nhng chúng s!ng di bin.

Trong cuc s!ng h$ng ngày, chúng ta cn bit khái nim v iu kin cn rt
th#ng xuyên, ngay c dù cho chúng ta có th ang s dng nhng t+ khác
nhau. Ví d, khi chúng ta nói nhng câu nh là “cuc s!ng cn phi có
oxigen”, iu này thì cng t)ng t" nh nói r$ng oxigen là iu kin cn thit
!i vi vic tn ti ca s" s!ng.

Mt tình trng nào ó ca vn  có th có nhiu h)n mt iu kin cn thit.
Ví d,  tr thành mt ng#i ch)i piano hay trong bu%i hòa nhc, có k thut
t!t v ngón tay là mt iu kin cn. Nhng iu này cha . Mt iu kin
cn thit khác là gi'i biu din nhiu bài nhc b$ng piano.

K tip, chúng ta nói n nhng iu kin .  nói r$ng X là mt iu kin
 !i vi Y thì nói r$ng s" có mt ca X bo m s" có mt ca Y. Nói cách
khác, không th có X mà không có Y. Nu X có mt, thì Y cng phi có mt.
Lp li mt s! ví d:

• Là mt t giác là iu kin   có 4 cnh.
• Có th chia ht cho 4 là iu kin   là mt s! ch2n.

 thy c r$ng X không phi là iu kin  !i vi Y, chúng ta a ra
tr#ng hp khi X có mt nhng Y thì không. Ví d:

• Yêu mt ng#i không là iu kin   c yêu. Mt ng#i hèn h
và xu xa yêu mt ng#i có th không c ng#i ta yêu.
• Trung thành thì không   tr thành mt ng#i trung th"c bi vì h(n
có th nói d!i  bo v ng#i mà h(n trung thành.

Nhng biu th c nh là “Nu X thì Y”, hay “X thì  !i vi Y”, có th cng
c hiu nh khi nói r$ng X là mt iu kin  !i vi Y. Chú ý r$ng mt s!
tình trng ca vn  có th có nhiu h)n mt iu kin . Xanh da tr#i là
iu kin   có màu s(c, nhng d nhiên xanh lá cây hay màu ' thì cng là
iu kin   có màu s(c.
Phiên dch: Nguyn Ngc Yn Chinh
www.kinhtehoc.com 7

Cho 2 iu kin bt k- X và Y, chúng có th liên kt vi nhau theo 4 cách:

• X thì cn nhng không  cho Y.
• X thì  nhng không cn !i vi Y.
• X thì cn và  !i vi Y. (hay “cùng chung cn và ”)
• X thì không cn cng không  !i vi Y.

S" phân loi này rt hu dng khi chúng ta mu!n làm sáng t' 2 khái nim liên
kt vi nhau nh th nào. ây là các ví d:

• Có 4 cnh thì cn nhng không   là mt hình vuông (vì hình ch
nht có 4 cnh nhng nó không phi là hình vuông).
• Có mt  a con trai thì  nhng không cn thit  làm ba m1 (làm ba
m1 có th ch có mt  a con gái).
• Là mt ng#i àn ông cha kt hôn thì  và cn thit  là mt “ng#i
àn ông cha có v”.

• Là mt ng#i cao thì không cn cng không   là mt con ng#i
thành t.

Hiu bit các iu kin cn và  rt hu dng trong vic gii thích nhng m!i
quan h gia nhng khái nim tr+u tng. Ví d, trong vic gii thích nhu cu
t" nhiên ca s" bình ,ng, chúng ta có th nói r$ng nguyên t(c ca lut pháp
thì cn thit nhng không  cho s" bình ,ng.

5. Nhng Sai Lm ca Ngôn Ng

Nhng khó khn v ngôn ng hc là vic lm dng ngôn ng nh khi ngôn
ng th#ng s dng không rõ ngha, bóp méo hay to nhng l#i nói, xut hin
nhiu thông tin sâu s(c h)n nhng gì chúng tht s" có.

S Lng Ngha

Có nhiu loi L3ng Ngha
11
khác nhau. S" L3ng Ngha V T+ V"ng
12

cp n tr#ng hp khi mt t+ có nhiu h)n mt ngha trong ngôn ng. Ví d,
t+ “deep” có th có ngha là sâu s(c (“Cái mà bn ã nói rt là sâu”), hay nó có
th th#ng c dùng  din t chiu sâu vt lý (“Cái h! này rt sâu”). Mt
cách t)ng t" !i vi nhng t+ nh “young” (s" thiu kinh nghim hay tu%i
tr/), “bank” (áy sông hay t% ch c tài chính), vân vân.


11
Ambiguity

12
Lexical Ambiguity
Phiên dch: Nguyn Ngc Yn Chinh
www.kinhtehoc.com 8
S" L3ng Ngha Do Ám Ch xy ra khi ng cnh không làm rõ là mt i t+
hay s! lng ang c  cp ti. Ví d, l#i nói sau ây không nói rõ ai là
ng#i b th)ng:

• “Ally ánh Georgia và sau ó cô ta b(t u chy máu.” Ai chy máu?
Ally hay Georgia, hay mt ng#i th 3?

Nhiu ng#i thích nói nhng l#i chung chung, nh là “các nhà chính tr thì n
h!i l”. Tht ra, câu nói này ng ý r$ng không có nhà chính tr nào mà không
n h!i l. Nhng d nhiên chúng ta có th phn ch ng vi nhiu ví d khác cho
cách lp lun nh th này. Vì vy ng#i ta nói “Tôi tht s" không có ý nói m*i
hay tt c các nhà chính tr.” Nhng sau ó thì chính xác ai là ng#i c 
cp n?
13


S" L3ng Ngha V Cú Pháp ngha là có nhiu h)n mt ngha do có nhiu h)n
mt cách  gii thích cu trúc ng pháp. iu này có th xy ra ngay c khi
nó làm rõ cái nào là ngha ca nhng t+ riêng bit. Xem xét câu “chúng ta s
tho lun bo l"c trên ti-vi.” Nó có th có ngha là cuc tho lun s c iu
khin mt cách bo l"c trong mt ch)ng trình ti-vi, hay nó có th có ngha là
bo l"c trên TV là ch   tho lun.

Khi có liên quan n vn  ngôn ng L3ng Ngha, chúng ta nên làm rõ ng
cnh nào !i vi ng#i nghe s" gii thích nào là chính xác. Khi chúng ta b(t
gp s" L3ng Ngha, chúng ta có th c! g(ng làm sáng t' ý ngha mt cách d t

khoát b$ng cách lit kê ra danh sách tt c nhng s" gii thích khác nhau có th
có. Qui trình ca s" thay %i li s" L3ng Ngha này c bit nh là “s" rõ
ràng”. Thông th#ng, tránh né s" L3ng Ngha ch ng dng !i vi nhng
tình hu!ng khi chúng ta mu!n liên lc mt cách hoàn toàn chính xác. Tuy
nhiên, trong các hot ng vn ch)ng, s" L3ng Ngha có th tht s" là mt
ngh thut.

S M H

Mt t+ là m) h
14
nu nó có mt ranh gii không chính xác. Khi mt tr#i mc
thì vùng xung quanh tr nên t!i, nhng không có biên gii rõ rt khi mà vùng
xung quanh chuyn t+ sáng sang t!i. Vì vy “t!i” và “sáng” là nhng t+ m) h.

“Cao” thì cng m) h vì có nhng tr#ng hp khó mà nói c là mt ng#i
có cao hay không, nhng s" do d" này không phi do thiu hiu bit v chiu

13
TQ hiu ính: ting Vit chúng ta cng có nhng t+ t)ng t". “Quyn” nh là cú m hay là quyn
hành. “Vô Thng S” là v s không cao (ngha là lùn) hay là v s không có ai cao h)n (t c là cao nht).
“Tôi có o” ngha là tôi làm o tc, hay tôi có theo mt tôn giáo?
14
Vagueness