Nghiên cứu tính chất điện tử của một số perovskite từ tính pha tạp đất hiếm

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
------------------

BÙI THỊ NHUNG

NGHIÊN CỨU TÍNH CHẤT ĐIỆN TỬ CỦA MỘT SỐ
PEROVSKITE TỪ TÍNH PHA TẠP ĐẤT HIẾM

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC

Hà Nội – Năm 2014


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN
------------------

BÙI THỊ NHUNG

NGHIÊN CỨU TÍNH CHẤT ĐIỆN TỬ CỦA MỘT SỐ
PEROVSKITE TỪ TÍNH PHA TẠP ĐẤT HIẾM

Chuyên ngành: Vật lý chất rắn

Mã số: 60440104

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. Bạch Hương Giang

GS.TS. Bạch Thành Công

Hà Nội – Năm 2014


LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới :
Cô giáo TS.Bạch Hương Giang và Thầy giáo GS.TS. Bạch Thành Công
những người đã trực tiếp chỉ bảo tận tình, giúp đỡ em trong suốt thời gian học tập
và hoàn thành luận văn.
Đồng thời,em rất cảm kích trước sự ủng hộ và giúp đỡ nhiệt tình của ThS.
Nguyễn Thùy Trang và ThS. Trần Văn Nam, đã chỉ bảo cho em về một số phần
mềm và những vướng mắc trong quá trình làm việc.
Em cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới tất cả các Thầy Cô, Tập thể
cán bộ Bộ môn Vật lý chất rắn, cùng toàn thể người thân, bạn bè đã giúp đỡ, động
viên để em có thể hồn thành luận văn này.
Qua đây, em cũng chân thành gửi lời cảm ơn tới các Thầy Cô ở Khoa Vật lý
đã dạy bảo và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho em trong suốt q trình học tập và
hồn thành luận văn của em.
Em xin cám ơn đề tài QG.12.01, PTN Tính tốn trong KHVL đã hỗ trợ thiết
bị tính tốn để thực hiện luận văn.
Hà Nội, 01 tháng 12 năm 2014
Học viên cao học
Bùi Thị Nhung

3


MỤC LỤC

4


DANH MỤC KÍ HIỆU VÀ CÁC CHỮ VIẾT TẮT
SE
(Super
Exchange
Interaction)
DE ( Double Exchange
Interaction)
DOS (Density of states)
DFT ( Density Functional
Theory)
LDA
(Local
Density
Approximation)
GGA(Generalized Gradient
Approximation)
LCAO (Linear Combination
of Atomic Orbitals)

Tương tác siêu trao đổi
Tương tác trao đổi kép
Mật độ trạng thái
Lý thuyết Phiếm hàm mật
độ
Phiếm hàm gần đúng mật
độ địa phương
Phương pháp gần đúng

gradient suy rộng
Tổ hợp tuyến tính các
orbital nguyên tử

DANH MỤC BẢNG BIỂU
Bảng 2.1: Các phiếm hàm GGA được sử dụng trong chương
trình Dmol3
Bảng 3.1: Thông số mạng tinh thể CaMnO3 pha orthorhombic
Bảng 3. 2: Tổng hợp các hằng số mạng và thông tin cấu trúc
điện tử của vật liệu CaMnO3 không pha tạp vàpha
tạpCa0.875X0.125MnO3 với X= Y, Yb
Bảng 3. 3: Năng lượng Fermi của điện tử trong màng mỏng
Ca1-xYxMnO3 với x= 0.083, x=0.167 có độ dày 1 ô cơ sở.
Bảng 3. 4: Nồng độ electron tự do và khối lượng hiệu dụng
của điện tử trong màng mỏng Ca1-xYxMnO3 với x= 0.083,
x=0.167có độ dày 1 ô cơ sở.

DANH MỤC HÌNH VẼ

5

38
41
47
55
58


Hình 1.1.Cấu trúc perovskite (ABO3) lập phương lý tưởng (a),
và sự sắp xếp các bát diện trong cấu trúc perovskite lập phương

(b).
Hình 1.2. Các kiểu cấu trúc tinh thể của vật liệu perovskite
Hình 1.3:Ơ đơn vị trực thoi của CaMnO3 (a) và ơ đơn vị giả
lập phương (b)
Hình 1.4: Mơ tả sự tách mức năng lượng của orbital d trong
trường tinh thể bát diện với năng lượng tách mức (CF- crystal
field: trường tinh thể), và tách mức do méo mạng Jahn-Teller
với năng lượng tách mức (JT – Jahn – Teller)
Hình 1.5: Méo mạng Jahn-Teller kiểu I, kiểu II
Hình 1.6:Tương tác siêu trao đổi giữa các ion Mn +3 qua ion
oxy trung gian
Hình 1.7: Mơ hình tương tác trao đổi kép
Hình 1.8: Sự phụ thuộc của điện trở suất ρ, hệ số Seebeck S ,
hệ số công suất P vào nhiệt độ của mẫu Ca1-x Rx MnO3 (R: La,
Dy, Yb và Y).
Hình 1.9:Cấu trúc vùng năng lượng của hệ CaMnO 3 (trái) và
hệ CaMnO3 pha tạp Sr (phải).
Hình 1.10: Mật độ trạng thái (DOS) của hệ CaMnO 3 (trái) và
hệ CaMnO3 pha tạp Sr (phải).
Hình 2.1: Sơ đồ minh hoạ cho định lý Hohenberg-Kohn
Hình 2.2.Sơ đồ thuật tốn giải phương trình Kohn-Sham bằng
vịng lặp tự hợp
Hình 3.1 Các mơ hình được sử dụng trong tính tốn
Hình 3.2: Cấu trúc vùng năng lượng của vật liệu khối CaMnO 3
(a) và Ca0.875X0.125MnO3 với X là Y (b), Yb (c)
Hình 3.3: Sơ đồ mật độ trạng thái điện tử của CaMnO 3 (a) ;
Ca0.875Y0.125MnO3 (b) và Ca0.875Yb0.125MnO3 (c).
Hình 3.4: Khối bát diện MnO6 và các vị trí O1 và O2
Hình 3.5:Điện trở suất phụ thuộc nhiệt độ của perovskite pha
tạp

Ca1-xRxMnO3 với R= Y, Yb
Hình 3.6: Cấu trúc vùng năng lượng và mật độ trạng thái của
CaMnO2.96
Hình 3.7: Cấu trúc vùng năng lượng và mật độ trạng thái của
Ca0.875Y0.125MnO2.96
Hình 3.8: Cấu trúc vùng năng lượng và mật độ trạng thái của
Ca0.875Yb0.125MnO2.96

6

9
10
11
13

14
17
18
20
21
22
27
36
40
43
44
45
48

50

50
51


Hình 3.9: Các mơ hình màng mỏng cấu trúc supercell được sử
dụng trong tính tốn
Hình 3.10: Cấu trúc vùng năng lượng của màng CaMnO3
khơng pha tạp có độ dày 1 ô cơ sở.

52

Hình 3.11: Mật độ trạng thái điện tử của màng CaMnO3 có độ
dày 1 ơ cơ sở.
Hình 3.12: Cấu trúc vùng năng lượng của điện tử trong màng
mỏng
Ca1-xYxMnO3 pha tạp với x= 0.083 (trái) và x=0.167(phải)có độ
dày 1 ô cơ sở.
Hình 3.13: Mật độ trạng thái điện tử trong màng mỏng pha
tạp
Ca1-xYxMnO3 có độ dày 1 ơ cơ sở với x= 0.083 (trái) và
x=0.167(phải).
Hình 3.14: Mật độ trạng thái điện tử riêng phần của Mn và O 1,
O2 trong màng mỏng Ca1-xYxMnO3 với x= 0.083 (trái) và
x=0.167(phải) có độ dày 1 ô cơ sở.

54

53

55

56

57

MỞ ĐẦU
Vật liệu perovskite được bắt đầu biết đến từ đầu thế kỷ thứ IX. Cơng thức chung
của loại vật liệu này là ABtrong đó A là kim loại hóa trị 2 (Ca, Sr…), B thuộc nhóm
kim loại chuyển tiếp (Mn, Fe, Ti), loại vật liệu này có độ bền nhiệt rất cao nên có thể
hoạt động trong mơi trường nhiệt độ cao. Do có nhiều tính chất điện - từ - hóa đặc biệt
khác nhau nên perovskite có rất nhiều ứng dụng và được coi là một trong những vật
liệu rất lý thú hiện nay. Với tính chất từ điện trở siêu khổng lồ (Colossal
Magnetoresistance- CMR), perovskite từ tính đang được nghiên cứu sử dụng cho các
linh kiện spin tử (spintronics) và các cảm biến từ siêu nhạy. Nhiều Perovskite CMR có
độ dẫn điện đủ lớn và bền vững trong vùng nhiệt độ cao (100 oC -1000oC) ... nên là vật
liệu hữu ích để chế tạo các linh kiện điện tử hoạt động trong điều kiện cực đoan. Ngoài

7


ra, perovskite với các tính chất hấp phụ và xúc tác còn được sử dụng trong các pin
nhiên liệu (fuel cells).
Một trong những loại oxide perovskite được chú ý là CaMnO 3 sạch và pha tạp
kim loại đất hiếm hoặc Ytrium (Ca 1-xRxMnO3, R= La, Pr, Eu,…Y). Các hợp chất này
thể hiện sự đa dạng về cấu trúc,tính chất từ, đặc biệt là tính chất điện và nhiệt điện
trong vùng nhiệt độ cao.Theo các nghiên cứu thực nghiệm (thí dụ [1]) CaMnO 3 là dẫn
điện có điện trở suất khoảng 8.10 2Ωcm, hệ số Seebeck khá lớn khoảng 200µV/K ở
nhiệt độ phịng. Tuy nhiên các tính tốn lý thuyết đều cho kết quả vật liệu là điện môi
phản sắt từ trong trạng thái cơ bản với khe năng lượng xấp xỉ 1.02 eV (xem [17] và tài
liệu trích dẫn).Trong luận văn này, chúng tơi tập trung chủ yếu phân tích tính chất điện

tử của vật liệu khối CaMnO3 pha trực thoi (orthorhombic), cấu trúc khơng từ tính (ở
nhiệt độ cao vật liệu này là khơng từ tính) và ảnh hưởng của việc pha tạp một số kim
loại đất hiếm và khuyết oxy dẫn đến tính chất dẫn điện của vật liệu. Tất cả các tính
tốn trên được thực hiện nhờ sự hỗ trợ của chương trình Dmol 3 dựa trên lý thuyết
phiếm hàm mật độ (DFT-Density Functional Theory).Luận văn gồm có 3 chương:
 Chương 1: Tổng quan về perovskite và vật liệu CaMnO3
 Chương 2:Lý thuyết cấu trúc điện tử chất rắn và phương pháp lý thuyết
phiếm hàm mật độ.
 Chương 3: Kết quả tính tốn cho một số Perovskite nền CaMnO3và thảo luận
 Kết luận
 Tài liệu tham khảo

8


CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ PEROVSKITE VÀ VẬT LIỆU CaMnO3
1.1.Tổng quan về vật liệu perovskite
1.1.1.Cấu trúc tinh thể
Perovskite có cơng thức chung là ABO 3, trong đó A là kim loại hóa trị 2 (Ca,
Sr…), B thuộc nhóm kim loại chuyển tiếp (Mn, Fe, Ti…). A và B là các ion (cation) có
bán kính khác nhau.
Cấu trúc tinh thể lý tưởng của vật liệu perovskite là dạng lập phương với nhóm
khơng gian Pm3m. Các ion A2+ chiếm vị trí đỉnh, ion B 4+ chiếm vị trí tâm khối và các
ion O2- chiếm vị trí tâm mặt của hình lập phương (xem hình 1.1). Các ion kim loại
chuyển tiếp B4+ tâm khối tạo thành phối trí bát diện (Octahedral coordination) với các
ion Oxy tâm mặt (thường được gọi là bát diện BO 6). Giữa các ion này luôn tồn tại song

9

song hai loại lực ngược chiều là lực hút Coulomb và lực đẩy khoảng cách ngắn (short
range repulsion). Vì vậy ta có thể coi cấu trúc perovskite thực chất là mạng ba chiều
của các bát diện BO6, hay cũng có thể mơ tả chúng gồm những hình lập phương xếp
chặt của ion A và Oxy với ion B ở tâm bát diện. Cấu trúc bát diện BO 6 đóng vai trị
quyết định đối với cấu trúc, tính chất điện từ và nhiều tính chất mang ý nghĩa ứng dụng
khác nhau của vật liệu perovskite.

(a)

(b)
Hình 1.1.Cấu trúc perovskite (ABO3) lập phương lý tưởng (a), và sự sắp
xếp các bát diện trong cấu trúc perovskite lập phương (b).
Một thông số rất quan trọng của cấu trúc perovskite cần xét để đánh giá sự ổn
định của liên kết giữa các ion A2+, B4+ và O2- đó là thừa số bền vững t:
Trong cơng thức này:rA là bán kính của ion A, rO là bán kính ion Oxy, rB là bán
kính ion B.
Trong cấu trúc perovskite lý tưởng (cấu trúc khơng bị méo), góc liên kết B-O-B
giữa các bát diện liền kề là 180 o, độ dài liên kết của B với 4 Oxy ở các vị trí đỉnh hình
vng của khối bát diện (square-coner oxygen) và với 2 Oxy ở đỉnh khối bát diện
(apical oxygen) bằng nhau. Khi đó, rA + rO= a/, rB+ rO = a/2 và t=1 (a là hằng số mạng
của mạng lập phương). Tuy nhiên, cấu trúc lập phương lý tưởng của perovskite chỉ tồn
tại ở nhiệt độ cao với giá trị của t rất gần 1 (0,75< t< 1) [18].

10


Ở điều kiện nhiệt độ phòng, cấu trúc tinh thể thường bị lệch khỏi cấu trúc lý
tưởng với tính đối xứng thấp hơn như trực thoi (orthohombic), mặt thoi
(rhombohedral), đơn tà (monoclinic) hay tam tà (triclinic) (xem Hình 1.2).

Hình 1.2. Các kiểu cấu trúc tinh thể của vật liệu perovskite
Đối với CaMnO3,khi được điều chế ở nhiệt độ dưới 900 oC thì cấu trúc của
CaMnO3 tồn tại ở pha orthorhombic. Khi ở cấu trúc trực giao này, hằng số mạng đo
được ở nhiệt độ T=C là a = 5.26746 Å, b = 5.28287 Å, c = 7.45790 Å và ở nhiệt độ
T=là a = 5.31816 Å, b = 5.31251 Å, c = 7.52545 Å [6].Sự méo mạng ở vật liệu CaMn
là tương đối nhỏ so với sự méo mạng của các perovskite từ tính khác. Do đó trong một
số cơng trình tính tốn có thể coi CaMn là perovskite lý tưởng khơng biến dạng [17]có
ơ cơ sở giả lập phương (xem hình 1.3)

11


(b)
(a)
Hình 1.3:Ơ đơn vị trực thoi của CaMnO3 (a) và ô đơn vị giả lập phương (b)
1.1.2. Cấu hình điện tử
Đặc trưng tinh thể quan trọng của cấu trúc perovskite ABO 3 là sự tồn tại bát diện
BO6. Trên cơ sở cấu trúc bát diện BO6 và sự tương tác tĩnh điện giữa các ion kim loại
chuyển tiếp và ion O2-, chúng ta xét sự ảnh hưởng của trường tinh thể bát diện đến sự
sắp xếp các điện tử trên các mức năng lượng của lớp điện tử d của các ion kim loại
chuyển tiếp.
Như chúng ta đã biết, trong biểu thức Hamiltonian khi thế năng tương tác giữa
hai điện tử là nhỏ hơn nhiều so với động năng chuyển động của điện tử thì hàm thế
năng có thể coi như hàm nhiễu loạn. Trong các vật liệu manganite, thế năng nhiễu loạn
được sinh ra do trường tinh thể, sự phá vỡ đối xứng từ lập phương sang bát diện của
trường tinh thể. Kết quả là một quỹ đạo bị suy biến và tách ra thành những quỹ đạo có
mức năng lượng khác nhau.
Hình 1.4 là sơ đồ tách mức năng lượng của ion Mn3+ trong trường tinh thể của
perovskite cấu trúc lập phương. Đối với một nguyên tử tự do, các quỹ đạo có cùng số
lượng tử n là suy biến và có cùng một mức năng lượng. Tuy nhiên dưới tác dụng của

trường tinh thể bát diện (do các ion O 2- ở đỉnh bát diện sinh ra), các quỹ đạo d của các
ion kim loại chuyển tiếp được tách ra thành những mức năng lượng khác nhau. Lớp vỏ
điện tử 3d của nguyên tử Mn có số lượng tử quỹ đạo là l=2, số lượng tử từ m=0,±1,±2,
tức là có 5 hàm sóng quỹ đạo (5 orbital). Các quỹ đạo này được ký hiệu là , , dxy, dyz và

12


dzx. Do trường tinh thể có tính đối xứng, nên các điện tử trên quỹ đạo d xy, dyz và dzx chịu
một lực đẩy của các ion âm như nhau nên có năng lượng như nhau, cịn các điện tử trên
các quỹ đạo , cũng chịu cùng một lực đẩy nên cũng có cùng một mức năng lượng.
Như vậy trong trường tinh thể bát diện, các quỹ đạo d của các ion kim loại
chuyển tiếp được tách thành hai mức năng lượng. Mức năng lượng thấp hơn gồm các
quỹ đạo dxy, dyz và dzx gọi là quỹ đạo t2g suy biến bậc 3 và mức năng lượng cao hơn gồm
các quỹ đạo , gọi là quỹ đạo eg suy biến bậc 2. Năng lượng tách mức trường tinh thể
giữa trạng thái t2g và eg cỡ 1eV.

Hình 1.4: Mơ tả sự tách mức năng lượng của orbital d trong trường tinh thể bát
diện với năng lượng tách mức (CF- crystal field: trường tinh thể), và tách mức do méo
mạng Jahn-Teller với năng lượng tách mức (JT – Jahn – Teller)
Theo lý thuyết Jahn – Teller (JT), một phân tử có tính đối xứng cấu trúc cao với
các quỹ đạo điện tử suy biến sẽ phải biến dạng để loại bỏ suy biến, giảm tính đối xứng
và giảm năng lượng tự do. Xét trường hợp của các kim loại chuyển tiếp với cấu trúc
điện tử trên các quỹ đạo 3d không đầy. Hiệu ứng JT xảy ra trong một ion kim loại chứa
số lẻ điện tử trên mức e g (xem hình 1.5). Trong trường hợp của Mn3+ có cấu hình điện
tử 3d4, theo quy tắc Hund thì 4 điện tử này phải nằm trong 4 orbital có mức năng lượng

13

khác nhau từ thấp lên cao, do đó, sẽ có 3 điện tử nằm trên 3 quỹ đạo của mức t 2g. Như
vậy còn 1 điện tử nằm ở mức năng lượng cao e g là mức suy biến bội hai, nên có hai
cách sắp xếp khả dĩ: và .
Nếu theo cách sắp xếp thứ nhất ( ) thì lực hút tĩnh điện giữa ion O 2- với ion Mn3+
theo trục z sẽ yếu hơn so với trên mặt phẳng xy, điều này dẫn đến độ dài các liên kết
Mn – O khơng cịn đồng nhất như trong trường hợp perovskite lí tưởng: ta sẽ có 4 liên
kết Mn – O ngắn trên mặt xy và 2 liên kết Mn – O dài hơn dọc theo trục z. Ta gọi
trường hợp này là méo mạng JT kiểu I .
Nếu theo cách sắp xếp thứ hai () thì lực hút tĩnh điện giữa ion O 2- với ion Mn3+
theo trục z sẽ mạnh hơn so với trên mặt phẳng xy. Trong trường hợp này ta sẽ có: 4 liên
kết Mn – O dài trên mặt xy và 2 liên kết Mn – O ngắn hơn trên trục z. Ta gọi trường
hợp này là méo mạng JT kiểu II .

(a)

Kiểu I

(b) Kiểu II

Hình 1.5: Méo mạng Jahn-Teller kiểu I, kiểu II
Như vậy hiệu ứng JT là kết quả của sự dịch chuyển ion tạo ra méo mạng mạng
tinh thể với mục đích làm giảm năng lượng tự do trong vật liệu. Mạng bị biến đổi từ
lập phương lý tưởng sang mạng trực giao. Đây là hiệu ứng vi mô nên khi quan sát vĩ

14


mô ta sẽ không thấy được các méo mạng này. Đồng thời mạng có liên kết đàn hồi nên
các hiện tượng méo mạng thường mang tính tập thể.
Nếu trong vật liệu chỉ tồn tại một trong hai kiểu méo mạng thì ta gọi là hiện

tượng méo mạng JT tĩnh , và là méo mạng JT động nếu trong vật liệu tồn tại cả hai kiểu
méo mạng trên vì chúng có thể chuyển đổi qua lại lẫn nhau.
Lý thuyết JT không cho biết xảy ra loại méo mạng nào, không tiên đoán được
cường độ biến dạng mà chỉ cho thấy méo mạng sẽ làm giảm năng lượng của hệ. Chính
vì thế các điện tử bị định xứ trong các ô mạng cơ sở.
Hiệu ứng JT có ý nghĩa quan trọng trong việc giải thích các bản chất điện và từ
của perovskite, đặc biệt là trạng thái trật tự điện tích trong các perovskite manganite có
pha tạp.
1.1.3. Các tương tác vi mơ dẫn tới tính chất từ trong hệ vật liệu perovskite
Trật tự từ trongperovskite được hình thành do sự cạnh tranh nhiều tương tác vi
mô như: siêu trao đổi phản sắt từ, trao đổi kép, trao đổi trực tiếp…Ta xét 2 tương tác
quan trọng nhất trong số đó.
a. Tương tác siêu trao đổi (Super Exchange Interaction- SE)
Như ta đã thấy trong cấu trúc của hợp chất perovskite, các nguyên tử của kim
loại chuyển tiếp ở vị trí B có bán kính nhỏ bị ngăn cách bởi anion O 2- ở giữa có bán
kính khá lớn (1.36A0), lớn hơn ngun tử ở vị trí B nên khơng có sự xen phủ trực tiếp
giữa các cation kim loại chuyển tiếp. Vì thế cường độ tương tác trao đổi trực tiếp giữa
chúng là rất yếu. Lúc này, các cation kim loại chuyển tiếp chủ yếu tương tác với nhau
thông qua việc trao đổi điện tử với anion O 2-. Quá trình trao đổi giữa anion O 2- và
cation kim loại chuyển tiếp ở vị trí B là q trình xen phủ giữa các đám mây điện tử
lai hóa trống eg của cation kim loại chuyển tiếp với đám mây điện tử được chiếm đầy
pб của anion O2- lân cận . Liên kết giữa các ion từ với ion oxy trung gian là liên kết
cộng hoá trị. Tương tác siêu trao đổi là tương tác giữa các spin của ion từ qua nguyên
tử ion oxy trung gian. Hợp chất mà loại tương tác siêu trao đổi chiếm ưu thế đều biểu
hiện tính dẫn điện mơi và tương tác phản sắt từ chiếm ưu thế. Bởi vì các điện tử tham

15


gia liên kết không chuyển động được. Điều này cho biết vật liệu perovskite khơng pha

tạp và pha tạp hồn tồn biểu hiện tính điện mơi phản sắt từ.
Tương tác siêu trao đổi được Kramers và Anderson đề xuất với tốn tử
Hamiltonian :
H=
Trong đó

Si , S j

∑J

ij

.S i .S j

(1.1)

i, j

lần lượt là các spin của các ion tại vị trí i và j và J ij là tích phân

trao đổi giữa các spin này.Tích phân trao đổi có giá trị hiệu dụng là J eff. Dấu tích phân
trao đổi hiệu dụng sẽ quy định hướng mômen từ của các ion kim loại chuyển tiếp. Nếu
Jeff > 0 thì moment từ của các ion định xứ song song với nhau, tương ứng với tương tác
sắt từ.Ngược lại khi Jeff < 0 moment từ định hướng đối song, tương ứng với tương tác
phản sắt từ. Tính chất của siêu trao đổi giữa hai ion kim loại chuyển tiếp thông qua ion
oxy được tóm lược qua qui tắc Goodenough –Kanamori: (a) siêu trao đổi là phản
sắttừ khi xảy ra giữa hai ion từ đều có quỹ đạo xen phủ với ion oxy bị chiếm đầy một
nửa (hình 1.6.a) ; (b) siêu trao đổi là sắt từ xảy ra giữa hai ion từ một có quỹ đạo xen
phủ với oxy bị chiếm đầy một nửa cịn ion từ kia có quỹ đạo xen phủ bị trống (hình
1.6.b)

Theo Kramer –Anderson,siêu trao đổi là sắt từkhi cấu hình tương tác giữa chúng
qua oxy là 90o (hình 1.6.c)

16


Hình 1.6: Tương tác siêu trao đổi giữa các ion
Mn+3 qua ion oxy trung gian
b. Tương tác trao đổi kép (Double Exchange Interaction - DE)
Với mơ hình tương tác siêu trao đổi đã giải thích được tính chất từ của vật liệu
perovskite khơng pha tạp và pha tạp hồn tồn nhưng mơ hình này khơng thể giải thích
được tính chất của vật liệu khi pha tạp một phần. Ví dụ, ta xét hợp chất La 1-xSrxMnO3
(0 ≤ x ≤ 1) : Sr có số oxi hóa là 2, La có số oxi hóa là 3. Khi x = 0 và x = 1 hợp chất này

là phản sắt từ, điện mơi. Điều này đã được giải thích thơng qua tương tác trao đổi giữa
2 cation Mn3+ gián tiếp qua anion O2-. Còn khi pha tạp hay x khác 0 và 1 thì vật liệu có
tỉ lệ giữa số ion Mn4+ và ion Mn3+ tương ứng là x và 1-x. Khi pha tạp Sr có số oxi hóa là
2 vào thay thế cho La có số oxi hóa là 3 đã dẫn tới một phần Mn 3+ chuyển thành
Mn4+để đảm bảo cân bằng điện tích. Và vật liệu có tính sắt từ ở T c xung quanh nhiệt độ
phòng, dưới Tc vật liệu có tính kim loại . Để giải thích rõ cơ chế chuyển pha từ phản sắt

17


sang tính sắt từ mạnh, Zener [20] đã đưa ra mơ hình cơ chế tương tác trao đổi kép như
sau:
- Liên kết Hund nội nguyên tử là rất mạnh nên mặc dù cấu hình spin của các ion
thay đổi, do sự trao đổi đồng thời các điện tử của các ion lân cận, nhưng spin của mỗi
điện tử luôn song song với spin định xứ của ion.
- Spin của điện tử là không thay đổi nên sự trao đổi điện tử chỉ xảy ra khi spin

của hai ion lân cận định hướng song song.
- Quá trình trao đổi điện tử xảy ra làm giảm năng lượng trạng thái cơ bản.
Quá trình nhảy: các điện tử ở eg của cation Mn3+ ở bên phải nhảy sang quỹ đạo p
của anion O2-, đồng thời một điện tử của quỹ đạo p có cùng hướng nhảy sang quỹ đạo
eg của Mn4+ lân cận. Kết quả là ion Mn 3+ chuyển thành Mn4+ và ion Mn4+ chuyển thành
Mn3+.Tương tác trao đổi kép là tương tác sắt từ là nguyên nhân dẫn tới sự hình thành
pha sắt từ-kim loại (hoặc sắt từ-bán dẫn) trong vật liệu perovskite.

Hình 1.7: Mơ hình tương tác trao đổi kép

18


1.2.Hệ CaMnO3 pha tạp
Hợp chất CaMnO3 là chất cách điện (phản sắt từ điện môi).Trong hợp chất này,
tất cả các ion Mn đều có hóa trị 4+ và chiếm vị trí tâm bát diện tạo thành từ các ion
oxy. Nếu thay thế một phần ion Ca2+ bằng các ion hóa trị cao hơn 2+ thì một phần
tương ứng ion Mn4+ sẽ chuyển thành ion Mn3+ và như vậy sẽ hình thành nên trạng thái
hóa trị hỗn hợp Mn4+ - Mn3+ . Sự xuất hiện của ion Mn 4+ , Mn3+ trong vị trí bát diện
làm thay đổi cấu trúc và xuất hiện méo mạng Jahn – Teller .
Trong những thập niên gần đây,có rất nhiều nghiên cứu về sự phụ thuộc
các tính chất của họ vật liệu Calcium Manganite vào lượng tạp như hệ pha tạp La, Nd,
Eu, Tb, Ho, Y.
a.Nghiên cứu của Yang Wang [19] bằng thực nghiệm về đặc trưng nhiệt điện của
Ca1-x Rx MnO3 ( R là các nguyên tố đất hiếm như La, Dy, Yb và Y, x~ 0 .1- 0.12) trong
khoảng từ nhiệt độ phòng tới 1000K cho thấy sự pha tạp khác nhau ảnh hưởng phong
phú đến cấu trúc điện tử và các đặc trưng nhiệt điện của vật liệu.
 Với việc tăng mức độ pha tạp thì giá trị điện trở suất ρ lúc đầu giảm với khoảng x~ 0.10.12,và sau đó thì tăng.
Điều này được giải thích như sau: sự giảm ρ lúc ban đầu là do sự tăng mật độ
điện tử do pha tạp điện tử bởi các ion đất hiếm hóa trị ba ( R 3+ ) thay cho Ca +2. Theo cơ

sở cân bằng hóa trị, sự thay thế Ca bởi R 3+ sẽ làm xuất hiện các ion Mn 3+ , do đó các
điện tử egcó thể nhảy giữa Mn3+ và Mn4+ dễ dàng hơn. Vì vậy điện trở suất ρ giảm.
Tuy nhiên,khi mật độ electron vượt quá một giá trị nhất định(tương ứng với
x~0.1-0.12) trong mạng tinh thể ion có thể xảy ra hiện tượng trật tự điện tích (charge
ordering). Trật tự điện tích này dẫn đến sự giảm độ linh động và tăng sự định xứ của
các electron,do vậy điện trở suất ρ tăng.
Ta thấy rằng sự phụ thuộc của điện trở suất ρ vào mức độ pha tạp khơng phải là
đơn điệu. Hình 1.8 mơ tả kết quả thực nghiệm thu được trong [19 ]

19


Hình 1.8: Sự phụ thuộc của điện trở suất ρ, hệ số Seebeck S , hệ số công suất P
vào nhiệt độ của mẫu Ca1-x Rx MnO3 (R: La, Dy, Yb và Y).
b. Ngồi ra, việc phân tích cấu trúc điện tử và đặc trưng nhiệt điện của hệ
CaMnO3 pha tạp sử dụng phương pháp DFT cũng được nhiều nhà khoa học tiến hành.
F.P.Zhang nghiên cứu tính chất điện tử của CaMnO 3 trong trạng thái phản sắt từ
loại G : mẫu được pha tạp Sr : Ca 0.875Sr0.125MnO3 sử dụng thuyết phiếm hàm mật độ
(DFT) [4]. Các đặc trưng điện, mật độ hạt tải n, độ linh động µ, quãng đường tự do λ ,
nhiệt dung riêng điện tử Cp , khối lượng hiệu dụng m* và điện trở suất ρ bị ảnh hưởng
bởi việc pha tạp.

20


Sự méo dạng cấu trúc cũng được gây ra bởi các chất pha tạp và cấu trúc điện tử bị
thay đổi. Các đặc trưng điện cũng bị ảnh hưởng bởi các nguyên tố pha tạp đối với Ca
hay Mn.
Các đặc trưng cấu trúc điện tử và đặc trưng nhiệt điện được phân tích theo : cấu
trúc vùng năng lượng, mật độ trạng thái (DOS) và sự phân bố điện tích (charge

distribution).
Độ rộng vùng cấm của hệ không pha tạp và pha tạp Sr lần lượt là 0.7eV và
0.2eV. Do đó, đối với hệ pha tạp thì năng lượng cần thiết để hạt tải vượt qua vùng cấm
là nhỏ hơn. Vùng năng lượng gần mức Fermi của hệ pha tạp bị biến dạng.

Hình 1.9: Cấu trúc vùng năng lượng của hệ CaMnO3 (trái) và hệ CaMnO3 pha
tạp Sr (phải).
Đồng thời việc tính tốn đại lượng d2E/dk2 tại các điểm thấp nhất của vùng dẫn
được phân bố dày đặc cho thấy rằng giá trị m* lớn nhất tại một vài điểm đối xứng đối
với hệ CaMnO3 pha tạp Sr lớn gấp 2 lần so với hệ CaMnO3 không pha tạp.
DOS gần mức Fermi của hệ pha tạp tăng so với hệ không pha tạp.

21


Hình 1.10: Mật độ trạng thái (DOS) của hệ CaMnO3 (trái) và hệ CaMnO3 pha
tạp Sr (phải).
c. Ngoài ra, một số nghiên cứu về cấu trúc điện tử của CaMnO 3 cho thấy khi pha tạp một
số ion kim loại như Eu, Yb hay Y thì thể tích ơ cơ sở tăng lên so với khi không pha tạp,
khoảng cách Mn-O tăng lên và góc liên kết Mn-O-Mn giảm đi [9] [11] .

22


CHƯƠNG 2: LÝ THUYẾT CẤU TRÚC ĐIỆN TỬ CHẤT RẮN VÀ
PHƯƠNG PHÁP LÝ THUYẾT PHIẾM HÀM MẬT ĐỘ
2.1. Phương pháp lý thuyết cấu trúc điện tử chất rắn
Phương pháp chính để nghiên cứu cấu trúc vật liệu đó là phương pháp lý thuyết
cấu trúc điện tử (electron structure theory methods). Phương pháp này thực hiện những
tính tốn cơ bản sau:

-

Tính toán năng lượng của một cấu trúc phân tử nào đó với một cách bố trí khơng gian
nhất định các nguyên tử hoặc hạt nhân và các điện tử (thường được gọi là tính tốn
năng lượng một điểm – single-point energy calculation). Từ đó, các tính chất liên quan
có thể được dự đốn thơng qua một vài phương pháp khác nhau.

-

Thực hiện tối ưu hóa cấu trúc (Geometry optimization) nhằm tìm ra trạng thái cấu trúc
có năng lượng nhỏ nhất trong lân cận gần nhất của cấu trúc lý thuyết ban đầu. Sự tối ưu
hóa cấu trúc phụ thuộc chủ yếu vào Gradient của năng lượng (Đạo hàm bậc nhất của
năng lượng theo vị trí của các ngun tử).

-

Tính tốn tần số dao động (Frequency calculation) của các phân tử do sự chuyển động
của các nguyên tử trong phân tử. Các tần số này phụ thuộc vào đạo hàm bậc hai của
năng lượng có liên quan tới cấu trúc nguyên tử.
Các phương pháp lý thuyết cấu trúc điện tử dựa trên cở sở các định luật cơ bản
của cơ học lượng tử. Theo cơ học lượng tử thì các trạng thái của hệ và các tính chất
liên quan có thể thu được bằng các giải phương trình Schrodinger dừng:
H | Ψ〉 = E | Ψ〉

(2.1)

Tuy nhiên đối với những hệ có số hạt rất lớn việc giải chính xác phương trình
Schrodinger trên là điều khơng tưởng. Do vậy nhiệm vụ của các phương pháp này là
giải gần đúng phương trình schrodinger. Mỗi phương pháp lý thuyết cấu trúc điện tử
khác nhau được đặc trưng bằng các phép gần đúng toán học khác nhau. Nhìn chung,

chúng có thể được phân vào hai nhóm chính:

23


-

Nhóm các phương pháp bán thực nghiệm (semi-imperical method): ví dụ như AM1,
MINDO/3 và MP3 được sử dụng trong các trương trình tính tốn lượng tử MOPAC,
AMPAC, HyperChem, và Gaussian. Đặc điểm chính của phương pháp này là sử dụng
các thơng số lấy từ thực nghiệm để đơn giản hóa việc tính tốn, và giải một cách gần
đúng phương trình Schordinger bằng những thông số này. Mỗi phương pháp bán thực
nghiệm khác nhau được đặc trưng bởi một hệ các thơng số thực nghiệm khác nhau.

-

Nhóm các phương pháp ab initio hay phương pháp dựa trên nguyên lý ban đầu (First
principle methods): các phương pháp này khác hoàn toàn so với cả hai phương pháp cơ
học phân tử và bán thực nghiệm vì chúng khơng sử dụng các định luật cổ điển cũng
như các thông số thực nghiệm. Thay vào đó, những tính tốn ab initio dựa hồn tồn
vào những định luật cơ bản của cơ học lượng tử và các hằng số vật lý như:

-

Vận tốc của ánh sáng c~3.108 m/s;

-

Khối lượng me = 9,1.10-31kg và điện tích qe = -1,602.10-19 C của điện tử;

-

Hằng số Planck h = 6,626.10-34 J.s;
Trong quá trình thực hiện luận văn này, chúng tôi sử dụng phương pháp abinitio làm phương pháp nghiên cứu khoa học do vậy phần dưới đây sẽ hoàn tồn tập
trung giới thiệu về nhóm phương pháp này.
2.2. Phương pháp phiếm hàm mật độ (DFT).
Lý thuyết phiếm hàm mật độ ( Density Functional Theory) là một lý thuyết
được dùng để mơ tả các tính chất của hệ electron trong nguyên tử, phân tử, vật rắn,...
trong khuôn khổ của lý thuyết lượng tử. Trong lý thuyết này, mật độ điện tử được sử
dụng để mô tả trạng thái của hệ thay vì sử dụng hàm sóng.Một hàm sóng mơ tả hệ N
điện tử sẽ phải chứa 3N biến tọa độ.Trong khi đó, mật độ điện tử chỉ phụ thuộc vào ba
biến tọa độđộc lập với số điện tử. Vì thế khi gia tăng số điện tử của hệ, hàm sóng sẽ trở
nên phức tạp nhưng mật độ điện tử không thay đổi số biến. Do vậy, lý thuyết phiếm
hàm mật độ có ưu điểm lớn (và hiện nay đang được sử dụng nhiều nhất) trong việc tính

24


tốn các tính chất vật lý cho các hệ cụ thể xuất phát từ những phương trình rất cơ bản
của vật lý lượng tử.
2.2.1. Tính chất lượng tử của chất rắn
Các nguyên tử hay phân tử liên kết chặt chẽ với nhau và sắp xếp một cách có trật
tự, tuần hoàn trong vật rắn kết tinh. Trong mỗi nguyên tử thì khối lượng của hạt nhân là
chủ yếu, ta bỏ qua khối lượng của các điện tử.
Theo quan điểm lượng tử, Hamiltonian của chất rắn được viết như sau:
(2.2)
trong đó:

Mi

là khối lượng của hạt nhân tại vị trí Ri .

me

là khối lượng của điện tử tại vị trí ri .

Số hạng thứ nhất và số hạng thứ hai trong (2.2) lần lượt là động năng của hạt
nhân và điện tử, ba số hạng cuối là tương tác Coulomb giữa hạt nhân và điện tử, giữa
các điện tử và giữa các hạt nhân với nhau.
Nếu vật rắn có N nguyên tử hay phân tử cấu tạo thành, với N là một số rất lớn các
nguyên tử hay phân tử, thì ta phải xét tới rất nhiều sự tương tác giữa các điện tử và hạt
nhân, điện tử và điện tử. Do vậy, việc xác định tính chất của vật rắn thơng qua giải
phương trình Schodinger với Hamiltonian như trên là điều gần như khơng thể, bài tốn
trên cho đến nay vẫn chỉ có thể tính ở mức độ gần đúng .
2.2.2. Mơ hình Thomas-Fermi [8]
Đây là mơ hình DFT đầu tiên, trong đó các hàm sóng phức tạp của hệ N electron
bằng một đại lượng mới đơn giản hơn trong việc giải phương trình Schrodinger, đó là
mật độ electron n(r) .Trong phương pháp Thomas-Fermi, động năng của hệ điện tử
được xấp xỉ như là một phiếm hàm của mật độ điện tử và hệ điện tử được lý tưởng hóa
như là các hệ khí đồng nhất gồm các hạt khơng tương tác. Khi đó mật độ điện tử bằng
với mật độ địa phương tại mọi điểm cho trước.

25