Luận văn thạc sĩ vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề chương các định luật bảo toàn (vật lí 10)
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.99 MB, 123 trang )
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
NGUYỄN THANH MAI
VẬN DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC
TÍCH CỰC TRONG THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC
PHÁT HIỆN VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHƢƠNG
“CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TỒN” (VẬT LÍ 10) NHẰM
PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CỦA NGƢỜI HỌC
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
THÁI NGUYÊN - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM
NGUYỄN THANH MAI
VẬN DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC
TÍCH CỰC TRONG THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC
PHÁT HIỆN VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHƢƠNG
“CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TỒN” (VẬT LÍ 10) NHẰM
PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC CỦA NGƢỜI HỌC
Chun ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lý
Mã số: 60.14.01.11
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS Nguyễn Thị Hồng Việt
THÁI NGUYÊN - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
LỜI CAM ĐOAN
Luận văn: "Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế
tiến trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề chương “Các định luật bảo
tồn” (Vật lí 10) nhằm phát huy tính tích cực của người học" đƣợc thực hiện
từ tháng 8 năm 2014 đến tháng 4 năm 2015.
Tôi xin cam đoan:
Luận văn sử dụng những thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, các thơng
tin đã đƣợc chọn lọc, phân tích, tổng hợp, xử lý và đƣa vào luận văn đúng quy
định.
Số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này hoàn toàn trung thực và
chƣa đƣợc sử dụng để bảo vệ trong bất kỳ cơng trình nghiên cứu nào.
Thái Ngun, tháng 4 năm 2015
Tác giả
Nguyễn Thanh Mai
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNi
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, phòng đào tạo Sau Đại học,
Ban chủ nhiệm, quý Thầy, Cô giáo khoa Vật lý trƣờng Đại học sƣ phạm - Đại
học Thái Nguyên và quý thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt
quá trình học tập.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu cùng quý Thầy, Cô giáo tổ Vật
lý trƣờng THPT Lê Thánh Tông và THPT Vũ Văn Hiếu tỉnh Quảng Ninh đã
cộng tác, tạo điều kiện thuận lợi cho việc học tập, nghiên cứu và TNSP.
Đặc biệt tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc đến cô giáo hƣớng dẫn:
PGS.TS. Nguyễn Thị Hồng Việt, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn trong suốt thời
gian nghiên cứu và hồn thành luận văn này.
Tơi xin chân thành cảm ơn tập thể lớp cao học Vật lý K21 đã giúp đỡ,
đóng góp nhiều ý kiến trong quá trình học tập và thực hiện luận văn này.
Xin bày tỏ lịng biết ơn đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè và đồng nghiệp
đã giúp đỡ, động viên tác giả hoàn thành luận văn này.
Thái Nguyên, tháng 4 năm
2015
Tác giả
Nguyễn Thanh Mai
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNii
MỤC LỤC
Trang
LỜI CAM ĐOAN................................................................................................ i
LỜI CẢM ƠN.....................................................................................................ii
MỤC LỤC......................................................................................................... iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN...............................iv
DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................. v
DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH........................................................................vi
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ................................................................vii
MỞ ĐẦU............................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài.............................................................................................1
2. Mục đích nghiên cứu.......................................................................................3
3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu................................................................3
4. Giả thuyết khoa học........................................................................................ 3
5. Nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................................3
6. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................4
7. Đóng góp của luận văn....................................................................................4
8. Bố cục của luận văn........................................................................................ 5
Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN............................................6
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu......................................................................6
1.2. Kĩ thuật dạy học tích cực............................................................................. 8
1.2.1. Khái niệm về kĩ thuật dạy học tích cực.................................................8
1.2.2. Một số kĩ thuật dạy học tích cực...........................................................9
1.3. Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề.....................................................14
1.3.1. Bản chất của dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề.........................14
1.3.2. Tình huống có vấn đề..........................................................................15
1.3.3. Tiến trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề.............................. 16
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
iii
1.4. Tính tích cực.............................................................................................. 20
1.4.1. Khái niệm............................................................................................20
1.4.2. Những biểu hiện của tính tích cực trong học tập................................21
1.4.3. Các biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức của HS....................23
1.5. Điều tra thực trạng việc vận dụng kĩ thuật dạy học tích cực trong dạy
học phát hiện và giải quyết vấn đề chƣơng „„Các định luật bảo tồn‟‟ (Vật lí 10),
tại một số trƣờng THPT ở thành phố Hạ Long - Quảng Ninh..........................24
1.6. Nguyên nhân của thực trạng. Đề xuất biện pháp khắc phục......................26
Kết luận chƣơng 1............................................................................................ 28
Chƣơng 2. VẬN DỤNG MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC TÍCH
CỰC TRONG THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC PHÁT HIỆN
VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHƢƠNG "CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TOÀN" 29
2.1. Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy
học phát hiện và giải quyết vấn đề....................................................................29
2.1.1. Giai đoạn 1: Đặt vấn đề, xây dựng bài toán nhận thức.......................30
2.1.2. Giai đoạn 2: Giải quyết vấn đề............................................................31
2.1.3. Giai đoạn 3: Kiểm tra, vận dụng kết quả............................................ 32
2.2. Chuẩn kiến thức, kĩ năng và xây dựng sơ đồ cấu trúc nội dung của
chƣơng "Các định luật bảo toàn" (Vật lí 10).................................................... 33
2.2.1. Chuẩn kiến thức kĩ năng của chƣơng................................................. 33
2.1.2. Xây dựng sơ đồ cấu trúc nội dung của chƣơng..................................34
2.3. Vận dụng một số KT dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy học
phát hiện và giải quyết vấn đề chƣơng "Các định luật bảo toàn" (Vật lí 10)...36
Kết luận chƣơng 2............................................................................................ 51
Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM.................................................... 52
3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sƣ phạm.....................................52
3.1.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm.........................................................52
3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm.........................................................52
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNiv
3.2. Đối tƣợng và nội dung thực nghiệm sƣ phạm...........................................52
3.2.1. Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm....................................................... 52
3.2.2. Nội dung thực nghiệm sƣ phạm......................................................... 52
3.3. Tiến trình thực nghiệm sƣ phạm................................................................53
3.3.1. Công tác chuẩn bị thực nghiệm sƣ phạm........................................... 53
3.3.2. Lập kế hoạch thực nghiệm sƣ phạm...................................................54
3.3.3. Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm theo kế hoạch................................. 54
3.3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm............................................. 55
Kết luận chƣơng 3............................................................................................ 68
KẾT LUẬN......................................................................................................69
TÀI LIỆU THAM KHẢO..............................................................................71
PHỤ LỤC
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNv
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN
STT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
iv
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 3.1:
Số liệu học sinh các nhóm TN và ĐC...........................................53
Bảng 3.2:
Lịch giảng dạy các tiết thực nghiệm sƣ phạm ở các lớp đã chọn. 54
Bảng 3.3:
Phân bố tần số điểm kiểm tra........................................................62
Bảng 3.4:
Xếp loại điểm kiểm tra..................................................................63
Bảng 3.5:
Bảng phân phối tần suất................................................................65
Bảng 3.6:
Bảng phân phối tần suất lũy tích...................................................66
Bảng 3.7:
Bảng tổng hợp các tham số thống kê............................................ 66
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTNv
DANH MỤC CÁC HÌNH ẢNH
Hình 2.1:
Phiếu KWL....................................................................................44
Hình 2.2:
Khăn phủ bàn hệ thống các phƣơng án kiểm tra giả thuyết..........45
Hình 2.3:
Hình ảnh mơ phỏng phần mềm phân tích băng hình.....................46
Hình 2.4:
Hình ảnh mơ phỏng clip các dạng va chạm mềm..........................47
Hình 2.5:
Động cơ xe phản lực......................................................................48
Hình 2.6:
Phóng tên lửa.................................................................................48
Hình 2.7:
Súng giật lại khi bắn......................................................................50
Hình 2.8:
Thuyền lùi lại khi ngƣời bƣớc lên bờ...........................................50
Hình 3.1:
HS hoạt động nhóm tiến hành thí nghiệm kiểm tra dự đốn.........57
Hình 3.2:
Nhóm HS thực hiện phiếu KWL...................................................58
Hình 3.3:
Phiếu KWL của một HS...................................................................................... 58
Hình 3.4:
HS hoạt động nhóm theo kĩ thuật khăn phủ bàn........................... 59
Hình 3.5:
Khăn phủ bàn của một nhóm HS...................................................59
Hình 3.6:
GV hƣớng dẫn HS làm thí nghiệm kiểm tra giả thuyết................59
Hình 3.7:
HS hoạt động nhóm làm thí nghiệm kiểm tra giả thuyết...............59
Hình 3.8:
HS chƣa tự tin phát biểu lúc đầu...................................................61
Hình 3.9:
HS tích cực phát biểu hơn lúc sau.................................................61
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
vi
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ
Sơ đồ 1.1. Ba bình diện của phƣơng pháp dạy học..........................................8
Sơ đồ 2.1: Vận dụng một số KTDH tích cực trong thiết kế tiến trình dạy
học PH&GQVĐ nhằm phát huy tính tích cực của ngƣời học.
29
Sơ đồ 2.2: Cấu trúc nội dung chƣơng.............................................................35
Sơ đồ 2.3: Sơ đồ tƣ duy hệ thống các giả thuyết của các nhóm đề xuất........41
Sơ đồ 2.4: Sơ đồ tƣ duy gợi ý HS...................................................................43
Sơ đồ 2.5: Sơ đồ tƣ duy hệ thống kiến thức cơ bản của tiết học....................49
Đồ thị 3.1: Xếp loại điểm kiểm tra.................................................................. 63
Đồ thị 3.2: Phân phối tần suất điểm kiểm tra...................................................65
Đồ thị 3.3: Phân phối tần suất lũy tích điểm kiểm tra..................................... 66
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
vii
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong thời đại ngày nay, giáo dục luôn đƣợc đặt lên là quốc sách hàng
đầu của mỗi quốc gia, trong đó giáo dục phổ thông là một trong những nền tảng
quan trọng. Mục tiêu của giáo dục phổ thông đƣợc thể hiện trong mục 1 điều
27 Luật Giáo dục số 38/2005/QH11: “Mục tiêu của giáo dục phổ thông là giúp
học sinh phổ thông phát triển tồn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ
và các kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động sáng tạo,
hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách
và trách nhiệm công dân, chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên và đi vào cuộc
sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ Quốc” [24]. Để đạt đƣợc mục
tiêu này ngành Giáo dục và Đào tạo nƣớc ta cũng đã có nhiều đổi mới mạnh
mẽ và toàn diện về nội dung, phƣơng pháp, phƣơng tiện dạy học, chƣơng
trình, sách giáo khoa...Qua đó bồi dƣỡng thế hệ trẻ phát triển tồn diện, giúp họ
thích ứng đƣợc với nền kinh tế tri thức và sự phát triển của thời đại.
Phƣơng pháp dạy học là một trong những yếu tố quan trọng nhất của quá
trình dạy học. Xu hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học nhằm phát huy tính
tích cực, tự lực, chủ động sáng tạo cho học sinh, nâng cao chất lƣợng kiến thức
đang là yêu cầu cấp thiết đối với các nhà trƣờng Việt Nam hiện nay. Trong thực
tiễn dạy học vật lí ở trƣờng phổ thông hiện nay đã áp dụng nhiều phƣơng pháp
dạy học tích cực khác nhau trong đó có phƣơng pháp dạy học phát hiện và giải
quyết vấn đề (còn đƣợc gọi là dạy học nêu vấn đề hay dạy học giải quyết vấn
đề).
Khi đã xác định đƣợc mục tiêu, nhiệm vụ, nội dung của dạy học, ngoài việc
áp dụng các phƣơng pháp, phƣơng tiện dạy học thích hợp thì việc lựa chọn kĩ
thuật dạy học phù hợp cũng đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc giúp học
sinh tích cực, tự lực chiếm lĩnh tri thức, nâng cao hiệu quả và chất lƣợng của quá
trình dạy học. Một số kĩ thuật dạy học phát huy tính tích cực, sáng tạo
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN1
của ngƣời học có thể kể đến nhƣ: Kỹ thuật động não, kỹ thuật thông tin phản
hồi, kỹ thuật bể cá, kỹ thuật tia chớp, kĩ thuật XYZ, lƣợc đồ tƣ duy...Các kĩ
thuật dạy học tích cực có ý nghĩa đặc biệt trong việc phát huy sự tham gia tích
cực của học sinh vào q trình dạy học, kích thích tƣ duy, sự sáng tạo và sự
cộng tác làm việc nhóm của học sinh.
Trong chƣơng trình phổ thơng, mơn Vật lí có vai trị quan trọng trong
việc thực hiện mục tiêu đào tạo của giáo dục phổ thông. Môn Vật lí có nhiệm
vụ cung cấp cho học sinh một hệ thống kiến thức cơ bản, bƣớc đầu hình thành
ở
học sinh những kĩ năng và thói quen làm việc khoa học, góp phần hình thành
ở
học sinh những năng lực nhận thức, năng lực hành động và các phẩm chất
nhân cách mà mục tiêu giáo dục đã đề ra. Ngồi ra mơn Vật lí cịn có thể hình
thành ở học sinh niềm yêu thích khoa học tự nhiên, tăng khả năng ứng dụng
khoa học để đẩy mạnh sản xuất, cải thiện đời sống.
Chƣơng „„Các định luật bảo tồn‟‟ - Vật lí 10 là một trong những
chƣơng cơ bản, quan trọng của Vật lí phổ thơng. Kiến thức của chƣơng với
nhiều khái niệm, hiện tƣợng và các định luật tổng quát nên học sinh cũng
thƣờng gặp nhiều khó khăn trong việc chiếm lĩnh nội dung kiến thức. Vì vậy
làm thế nào để học sinh tiếp thu, lĩnh hội, và vận dụng dễ dàng, hiệu quả nội
dung kiến thức của chƣơng là điều rất quan trọng.
Liên quan đến các vấn đề nghiên cứu của đề tài đã có một số cơng trình
nghiên cứu nhƣ: „„Sử dụng phƣơng pháp thực nghiệm trong dạy học phát hiện
và giải quyết vấn đề khi dạy học chƣơng „„Các định luật bảo tồn‟‟ - Vật lí 10
cơ bản theo hƣớng phát huy tính tích cực, tự lực, sáng tạo của học sinh miền
núi‟‟. Lục Xuân Trƣờng. Luận văn thạc sĩ. Đại học Thái Nguyên (2014). „„Tổ
chức dạy học nêu và giải quyết vấn đề với sự hỗ trợ của bản đồ tƣ duy chƣơng
„„Dịng điện trong các mơi trƣờng‟‟ - Vật lí 11 cho học sinh trung học phổ
thơng (THPT) miền núi. Bùi Văn Phú. Luận văn thạc sĩ. Đại học Thái Nguyên
(2014). „„Vận dụng dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề khi dạy học chƣơng
"Từ trƣờng" - Vật lí 11 nâng cao nhằm phát huy tính sáng tạo của học sinh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN2
THPT miền núi‟‟. Đoàn Thị Thu Trang. Luận văn thạc sĩ. Đại học Thái
Nguyên (2014). Tuy nhiên nghiên cứu dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
với sự hỗ trợ của kĩ thuật dạy học tích cực chƣơng „„Các định luật bảo toàn‟‟
tại địa bàn Hạ Long - Quảng Ninh thì chƣa có cơng trình nghiên cứu nào.
Với những lí do đã trình bày ở trên chúng tơi chọn đề tài: “Vận dụng
một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy học phát hiện và
giải quyết vấn đề chương „„Các định luật bảo toàn‟‟ (Vật lí 10), nhằm phát
huy tính tích cực của người học”.
2. Mục đích nghiên cứu
Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy
học phát hiện và giải quyết vấn đề chƣơng „„Các định luật bảo tồn‟‟ (Vật lí
10) nhằm phát huy tính tích cực nhận thức của ngƣời học.
3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu
Hoạt động dạy của giáo viên mơn Vật lí và hoạt động học của HS lớp 10.
3.2. Đối tượng nghiên cứu
Hoạt động dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề có vận dụng một số kĩ
thuật dạy học tích cực.
4. Giả thuyết khoa học
Nếu dựa trên cơ sở lý luận về KTDH tích cực, dạy học PH&GQVĐ,
đồng thời phân tích các kiến thức khoa học để vận dụng 1 số KTDH tích cực
trong thiết kế tiến trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề chƣơng „„Các
định luật bảo tồn‟‟ (Vật lí 10), thì có thể góp phần phát huy tính tích cực nhận
thức của ngƣời học.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận về:
5.1.1. Kĩ thuật dạy học tích cực
5.1.2. Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
5.1.3. Tính tích cực
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN3
5.2. Nghiên cứu cơ sở thực tiễn
5.2.1. Điều tra thực trạng việc vận dụng kĩ thuật dạy học tích cực trong
dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề chƣơng "Các định luật bảo tồn" (Vật lí
10) tại một số trƣờng THPT ở thành phố Hạ Long - Quảng Ninh
5.2.2. Tìm hiểu nguyên nhân của thực trạng. Đề xuất biện pháp khắc phục
5.3. Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy
học phát hiện và giải quyết vấn đề.
5.4. Nghiên cứu nội dung, chương trình, sách giáo khoa và xây dựng sơ đồ
cấu trúc nội dung chương "Các định luật bảo toàn" (Vật lí 10)
5.4.1. Nghiên cứu chuẩn kiến thức, kĩ năng chƣơng "Các định luật bảo
tồn" (Vật lí 10) do Bộ giáo dục và đào tạo quy định
5.4.2. Xây dựng sơ đồ cấu trúc nội dung chƣơng "Các định luật bảo
toàn" (Vật lí 10)
5.5. Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy học
phát hiện và giải quyết vấn đề chương „„Các định luật bảo tồn‟‟ (Vật lí 10)
5.6. Tổ chức thực nghiệm sư phạm
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
6.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận
6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
6.2.1. Phƣơng pháp quan sát thực tế
6.2.2. Phƣơng pháp điều tra thực tế
6.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
6.4. Phương pháp thống kê toán học
7. Đóng góp của luận văn
7.1. Góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận về vận dụng một số kĩ thuật
dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
nhằm góp phần phát huy tính tích cực nhận thức của ngƣời học.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN4
7.2. Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình
dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề chƣơng "Các định luật bảo toàn" (Vật lí
10) nhằm góp phần phát huy tính tích cực nhận thức của ngƣời học.
7.3. Có thể làm tài liệu tham khảo cho giáo viên Vật lí và sinh viên các
trƣờng sƣ phạm.
8. Bố cục của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và đề nghị, luận văn đƣợc trình bày trong
3 chƣơng:
Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn
Chƣơng 2: Vận dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến
trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề chƣơng „„Các định luật bảo tồn‟‟
Chƣơng 3. Thực nghiệm sƣ phạm
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN5
Chƣơng 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
Cùng với sự phát triển của lịch sử xã hội, q trình dạy học cũng đã có
những bƣớc tiến mới theo hƣớng ngày càng tích cực hóa hoạt động của ngƣời
học, chuyển từ dạy học mà ngƣời thầy là chủ đạo sang dạy học lấy “học sinh
làm trung tâm”. Dạy học hiện nay khơng ngừng tìm kiếm những hình thức,
phƣơng pháp, phƣơng tiện, kĩ thuật mới hiệu quả đảm bảo sao cho trong quá
trình dạy học năng lực tự lực của HS ngày càng đƣợc bộc lộ và phát triển.
Ở
nƣớc ta nền giáo dục cũng không ngừng đổi mới nhằm đào tạo đƣợc
nguồn nhân lực đáp ứng kịp thời với yêu cầu của thời đại. Trong đó định hƣớng
đổi mới PPDH cũng đã đƣợc khẳng định trong nhiều văn kiện, nghị quyết. Xu
hƣớng đổi mới phƣơng pháp dạy học THPT ngày nay luôn chú trọng đến việc
phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động của học sinh. Phát huy tính tích cực của
HS là một trong những nội dung đƣợc nhiều tài liệu sách báo cũng nhƣ các
cơng trình nghiên cứu khoa học đề cập đến nhƣ: “Phát huy tính tích cực nhận
thức của người học”, Thái Duy Tuyên (2006), Nxb Giáo dục. “Dạy học vật lí ở
trường phổ thơng theo định hướng phát triển hoạt động học tích cực, tự chủ,
sáng tạo và tư duy khoa học”, Phạm Hữu Tòng (2004), Nxb Đại học sƣ phạm.
“Tổ chức hoạt động ngoại khóa các ứng dụng kĩ thuật của một số kiến thức
chương "Các định luật bảo tồn" Vật lí 10 theo hướng phát huy tính tích cực,
sáng tạo của học sinh trung tâm giáo dục thường xuyên”. Đặng Thị Hoa. Luận
văn thạc sĩ. Đại học Thái Nguyên (2014)...
Trong công cuộc đổi mới PPDH dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
là một trong các phƣơng pháp chủ đạo đƣợc sử dụng trong các nhà trƣờng nói
chung. Phƣơng pháp này đã đƣợc nhiều nhà khoa học trên thế giới nghiên cứu.
Vào những năm 70 của thế kỉ XIX các nhà khoa học đã nêu lên phƣơng án tìm
tịi, phát kiến trong dạy học nhằm hình thành năng lực nhận thức của HS bằng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN6
cách đƣa HS vào hoạt động tìm kiếm tri thức, HS là chủ thể của hoạt động học.
Đây có thể là một trong những cơ sở lý luận đầu tiên của phƣơng pháp dạy học
PH&GQVĐ. Phải đến những năm 50 của thế kỉ XX phƣơng pháp dạy học
PH&GQVĐ mới chính thức ra đời và đƣợc áp dụng ở nhiều nƣớc trên thế giới
nhƣ Mỹ, Canada, Balan… Khi phƣơng pháp này đƣợc đƣa vào Việt Nam nó đã
trở thành một trong những phƣơng pháp dạy học tích cực đƣợc áp dụng phổ biến
trong các trƣờng phổ thông và đại học. Liên quan đến phƣơng pháp này có nhiều
nhà khoa học nghiên cứu nhƣ Lê Khánh Bằng, Vũ Văn Tảo, Nguyễn Bá Kim,
Nguyễn Kì…và nhiều tài liệu, cơng trình khoa học nghiên cứu nhƣ: “Dạy học nêu
vấn đề”, I.I.a. LECNE, Phạm Tất Đắc (dịch 1977), Nxb Giáo dục.“Dạy-học giải
quyết vấn đề: một hướng đổi mới trong công tác giáo dục, đào tạo, huấn luyện”,
Vũ Văn Tảo, Trần Văn Hà (1996), Trƣờng cán bộ quản lí giáo dục và đào tạo Hà
Nội. “Tổ chức dạy học đặt và giải quyết vấn đề nhằm phát huy tính tích cực học
tập của HS khi dạy học chương "Khúc xạ ánh sáng" Vật lí 11 cơ bản THPT”.
Nguyễn Thị Oanh. Luận văn thạc sĩ. Đại học Thái Nguyên (2014)...
Cùng với sự đổi mới của các PPDH thì KTDH tích cực cũng ngày càng
đƣợc phát triển nhiều hơn. Chúng ta có thể sử dụng nhiều kỹ thuật dạy học tích
cực nhƣ: động não, KWL, bản đồ tƣ duy, mảnh ghép, khăn phủ bàn...để phát
huy tối đa hiệu quả của các phƣơng pháp giảng dạy tích cực. Những KT này
làm cho giờ giảng sinh động hơn, tạo bầu khơng khí hứng thú trong lớp học.
Mặt khác, về phía HS những kỹ thuật này có tác dụng kích thích tƣ duy độc
lập, sáng tạo, rèn luyện hàng loạt kỹ năng nhƣ: kỹ năng làm việc nhóm, kỹ
năng giao tiếp, kỹ năng giải quyết vấn đề...cho HS trƣớc những thay đổi xảy ra
bất ngờ. Nghiên cứu về kĩ thuật dạy học tích cực có một số tài liệu và cơng
trình nghiên cứu nhƣ: “Dạy và học tích cực- Một số phương pháp và kĩ thuật
dạy học tích cực, Dự án Việt - Bỉ, Nxb Đại học sƣ phạm. “Vận dụng kĩ thuật
dạy học tích cực trong dạy học một số kiến thức chương “Chất rắn và chất
lỏng. Sự chuyển thể” - Vật lí 10 cơ bản”. Phạm Thị Duyên. Luận văn thạc sĩ.
Đại học Thái Nguyên (2013)...
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN7
Trong các nghiên cứu ở trên, các tác giả đã đi sâu vào từng khía cạnh của
các vấn đề: Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, kĩ thuật dạy học tích cực,
tính tích cực của học sinh. Tuy nhiên chƣa có tác giả nào nghiên cứu vận dụng
kĩ thuật dạy học tích cực trong thiết kế tiến trình dạy học phát hiện và giải
quyết vấn đề nhằm phát huy tính tích cực của ngƣời học.
1.2. Kĩ thuật dạy học tích cực
1.2.1. Khái niệm về kĩ thuật dạy học tích cực
Sau khi nghiên cứu các tài liệu khác nhau chúng tơi thấy rằng mỗi tác giả
có cách phát biểu khác nhau về KTDH tuy nhiên chúng đều có nội hàm và bản
chất giống nhau. Trong luận văn này, chúng tôi xin đƣợc nêu khái niệm về
KTDH theo tác giả Nguyễn Văn Khải.
“Kĩ thuật dạy học là những biện pháp, cách thức hành động của giáo
viên và học sinh trong các tình huống hành động nhỏ nhằm thực hiện và điều
khiển quá trình dạy học.” [19]
Các KTDH là những thành phần của PPDH, đƣợc hiểu là đơn vị nhỏ
nhất của phƣơng pháp dạy học. Sự phân biệt giữa kĩ thuật và phƣơng pháp dạy
học nhiều khi không rõ ràng. Mối quan hệ giữa quan điểm dạy học, phƣơng
pháp dạy học và kĩ thuật dạy học có thể đƣợc thể hiện ở sơ đồ 1.1 sau:
Bình diện
vĩ mơ
QĐ
DH
Bình diện
trung gian
Bình diện
vi mơ
Sơ đồ 1.1. Ba bình diện của phương pháp dạy học
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN8
1.2.2. Một số kĩ thuật dạy học tích cực
Theo Đỗ Hƣơng Trà, Nguyễn Văn Khải và một số các tác giả khác thì
có thể kể ra một số KTDH tích cực nhƣ: Động não, sơ đồ tƣ duy, bể cá, mảnh
ghép, khăn phủ bàn, KWL, ổ bi, XYZ, tia chớp, ba lần ba, lắng nghe và phản
hồi tích cực…[trích dẫn theo 15],[19]. Tuy nhiên trong phạm vi nghiên cứu của
luận văn chúng tôi chỉ xin sử dụng một số kĩ thuật dạy học tích cực nhất định.
Sau đây chúng tơi xin trình bày cơ sở lý luận của các kĩ thuật dạy học tích cực
sẽ đƣợc áp dụng trong luận văn.
1) Động não
Động não (công não) là một kỹ thuật nhằm huy động những tƣ tƣởng
mới mẻ, độc đáo về một chủ đề của các thành viên trong thảo luận. Các thành
viên đƣợc cổ vũ tham gia một cách tích cực, không hạn chế các ý tƣởng (nhằm
tạo ra “cơn lốc” các ý tƣởng).
* Quy tắc của động não
-
Không đánh giá, phê phán trong khi thu thập ý tƣởng của các thành viên.
-
Liên hệ với những ý tƣởng đã đƣợc trình bày.
-
Khuyến khích số lƣợng các ý tƣởng.
-
Cho phép sự tƣởng tƣợng và liên tƣởng.
* Cách tiến hành
-
Giáo viên chia nhóm học sinh (nhóm tự chọn nhóm trƣởng và thƣ ký),
giao vấn đề cho nhóm.
-
Nhóm trƣởng điều hành hoạt động thảo luận chung, các thành viên
đƣa ra ý kiến của mình về vấn đề đƣợc giao trong một thời gian quy định.
Trong khi thu thập ý kiến không đánh giá, nhận xét, các ý kiến đều đƣợc thƣ
ký ghi nhận khuyến khích thành viên đƣa càng nhiều ý kiến càng tốt.
-
Cả nhóm cùng lựa chọn giải pháp tối ƣu, thu gọn các ý tƣởng trùng lặp,
xóa những ý khơng phù hợp, sau cùng thƣ ký báo cáo kết quả.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN9
*
Tóm lại
KT động não thƣờng dùng trong giai đoạn nhập đề vào một chủ đề hoặc
tìm các phƣơng án giải quyết vấn đề. KT này dễ thực hiện, không tốn kém lại
sử dụng đƣợc hiệu ứng cộng hƣởng, huy động nhiều ý kiến phát huy tối đa trí
tuệ của tập thể đồng thời tạo cơ hội cho tất cả thành viên tham gia. Tuy nhiên
khi sử dụng cần chú ý có thể đi lạc đề, tản mạn, mất thời gian nhiều trong việc
chọn các ý kiến thích hợp. Có thể có một số HS “q tích cực“, số khác thì thụ
động.
KT động não đƣợc áp dụng phổ biến và ngƣời ta xây dựng nhiều KT
khác dựa trên KT này, có thể coi là các dạng khác nhau của KT động não.
2) Kĩ thuật khăn phủ bàn
KT khăn phủ bàn là kĩ thuật tổ chức hoạt động học tập mang tính hợp tác
kết hợp giữa hoạt động cá nhân và hoạt động nhóm nhằm kích thích, thúc đẩy
sự tham gia tích cực của HS, tăng cƣờng tính độc lập, trách nhi ệm của cá nhân
HS, phát triển mơ hình có sự tƣơng tác giữa ngƣời học với ngƣời học.
* Cách tiến hành:
-
Chia học sinh thành các nhóm và phát cho mỗi nhóm một tờ giấy A0.
-
Trên giấy A0 chia thành các phần, gồm phần chính giữa và các phần
xung quanh. Phần xung quanh đƣợc chia theo số thành viên của nhóm. Mỗi
ngƣời ngồi vào vị trí tƣơng ứng với từng phần xung quanh.
-
Mỗi cá nhân làm việc độc lập trong khoảng vài phút, tập trung suy nghĩ
trả lời câu hỏi, nhiệm vụ theo cách nghĩ cách hiểu riêng của mỗi cá nhân và viết
vào phần giấy của mình trên tờ A0.
-
Trên cơ sở ý kiến của mỗi cá nhân, học sinh thảo luận nhóm, thống
nhất ý kiến và viết vào phần chính giữa của tờ giấy A0 “Khăn phủ bàn”
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
10
* Một số lưu ý khi tổ chức dạy học theo kĩ thuật khăn phủ bàn
-
Câu hỏi thảo luận là câu hỏi mở.
-
Trong trƣờng hợp số học sinh trong nhóm q đơng, khơng đủ chỗ trên
“khăn phủ bàn”, có thể phát cho HS những mảnh giấy nhỏ để học sinh ghi ý
kiến cá nhân, sau đó đính vào phần xung quanh “khăn phủ bàn”.
-
Trong quá trình thảo luận thống nhất ý kiến, đính những ý kiến thống nhất
vào giữa “khăn phủ bàn”. Những ý kiến trùng nhau có thể đính chồng lên nhau.
-
Những ý kiến không thống nhất, cá nhân có quyền bảo lƣu và đƣợc
giữ lại ở phần xung quanh của “khăn phủ bàn”.
* Tóm lại
Kĩ thuật khăn phủ bàn là một KT dạy học đơn giản, dễ thực hiện, có thể
tổ chức trong tất cả các bài học, mơn học, cấp học giống nhƣ học theo nhóm
tuy nhiên KT khăn phủ bàn khắc phục đƣợc những hạn chế của học theo nhóm.
Trong học nhóm, nếu tổ chức khơng tốt đơi khi chỉ có các thành viên tích cực
làm việc, các thành viên thụ động thƣờng hay ỷ lại, trơng chờ, nghỉ ngơi nhƣ
ngƣời ngồi cuộc hoặc nhƣ một quan sát viên. Do đó dẫn đến mất nhiều thời
gian và hiệu quả học tập không cao. Trong kĩ thuật khăn phủ bàn đòi hỏi tất cả
các thành viên phải làm việc cá nhân, suy nghĩ, viết ra ý kiến của mình trƣớc
khi thảo luận nhóm. Nhƣ vậy có sự kết hợp giữa hoạt động cá nhân và hoạt
động nhóm. Từ đó, các cuộc thảo luận thƣờng có sự tham gia
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
11
của tất cả các thành viên và các thành viên có cơ hội chia sẽ ý kiến, kinh
nghiệm của mình, tự đánh giá và điều chỉnh nhận thức của mình một cách tích
cực. Nhờ vậy hiệu quả học tập đƣợc đảm bảo và không mất thời gian cũng nhƣ
giữ đƣợc trật tự trong lớp.
3) Kĩ thuật KWL (Know, Want to know, Learned)
Là sơ đồ liên hệ các kiến thức đã biết liên quan đến bài học, các kiến
thức muốn biết và các kiến thức học đƣợc sau bài học nhằm tăng cƣờng tính
độc lập của HS, phát triển mơ hình có sự tƣơng tác giữa HS với HS. Bên cạnh
đó GV có thể đánh giá đƣợc kết quả học tập của giờ học thông qua tự đánh giá,
thu hoạch của HS. Trên cơ sở đó điều chỉnh cách dạy của mình cho phù hợp.
*
Cách tiến hành
-
Sau khi giới thiệu bài học, mục tiêu cần đạt của bài học, GV phát phiếu
học tập KWL. Kĩ thuật này có thể thực hiện cho cá nhân hoặc cho nhóm HS.
PHIẾU HỌC TẬP KWL
Tên bài học: ……………………………………………………………………..
Tên học sinh: ………………………..Lớp………Trƣờng:……………………...
-
Yêu cầu HS viết vào cột K những gì đã biết liên quan đến nội dung bài.
-
Sau đó viết vào cột W những gì các em muốn biết về nội dung bài học.
-
Sau khi kết thúc bài học, học sinh điền vào cột L của phiếu những gì
vừa học đƣợc.
Lúc này HS xác nhận về những điều các em đã học đƣợc qua bài học đối
chiếu với điều đã biết, muốn biết để đánh giá đƣợc kết quả học tập, và sự tiến
bộ của mình qua giờ học.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
12
* Một số lưu ý khi tổ chức dạy học sử dụng kĩ thuật KWL:
-
Nếu sử dụng kĩ thuật này đối với nhóm học sinh thì trƣớc khi học sinh
điền thông tin vào cột K, yêu cầu HS trao đổi thống nhất ý kiến trong nhóm.
-
Khi mới áp dụng kĩ thuật KWL, có thể dùng các câu hỏi gợi ý để HS có
thể viết những gì HS đã biết, muốn biết và đã học đƣợc vào các cột tƣơng ứng.
Ví dụ:
+ Tôi đã biết những kiến thức, kĩ năng nào liên quan đến nội dung của
bài học?
+ Tôi cần biết những kiến thức, kĩ năng nào ở bài học
này? + Tơi đã học đƣợc những kiến thức gì?
+ Tơi đã phát triển những kĩ năng nào?
* Tóm lại
Kĩ thuật KWL có thể sử dụng trong các chủ đề/bài học, mơn học và ở các
cấp học với các nội dung và mức độ khác nhau. Sử dụng sơ đồ này sẽ phát huy
đƣợc tác dụng là giúp cho HS xác định nhiệm vụ, động cơ, ý thức, tự giác học
tập, biết đánh giá nhìn lại quá trình học tập của mình và tự điều chỉnh cách học.
Kết quả học tập sẽ đƣợc nâng cao khi cả ngƣời dạy và ngƣời học đều nhìn lại
q trình thơng qua kết quả học tập ngay sau mỗi nội dung, hoạt động, bài học
mà không phải chờ đợi đến giờ kiểm tra HS mới nhìn thấy kết quả của mình,
GV mới đánh giá đƣợc kết quả học tập của HS và cách dạy của mình.
4) Sơ đồ tư duy
Sơ đồ tƣ duy (lƣợc đồ tƣ duy, bản đồ tƣ duy) là một sơ đồ nhằm trình
bày một cách rõ ràng những ý tƣởng mang tính kế hoạch hay kết quả làm việc
của cá nhân hay nhóm về một chủ đề. Lƣợc đồ tƣ duy có thể đƣợc viết trên
giấy, trên bản trong, trên bảng hay thực hiện trên máy tính.
* Cách tiến hành
-
Viết tên chủ đề ở trung tâm, hay vẽ một hình ảnh phản ánh chủ đề.
-
Từ chủ đề trung tâm, vẽ các nhánh chính. Trên mỗi nhánh chính viết một
khái niệm, phản ánh một nội dung lớn của chủ đề, viết bằng chữ in hoa. Nhánh
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
13
và chữ viết trên đó đƣợc vẽ và viết cùng một màu. Nhánh chính đó đƣợc nối với
chủ đề trung tâm. Chỉ sử dụng các thuật ngữ quan trọng để viết trên các nhánh.
-
Từ mỗi nhánh chính vẽ tiếp các nhánh phụ để viết tiếp những nội dung
thuộc nhánh chính đó. Các chữ trên nhánh phụ đƣợc viết bằng chữ in thƣờng.
-
Tiếp tục nhƣ vậy ở các tầng phụ tiếp theo.
* Tóm lại
Lƣợc đồ tƣ duy có thể ứng dụng trong nhiều tình huống khác nhau nhƣ:
-
Tóm tắt nội dung, ôn tập một chủ đề.
-
Trình bày tổng quan một chủ đề.
-
Chuẩn bị ý tƣởng cho một báo cáo hay buổi nói chuyện, bài giảng.
-
Thu thập, sắp xếp các ý tƣởng.
-
Ghi chép khi nghe bài giảng.
Ƣu điểm của lƣợc đồ tƣ duy
-
Các hƣớng tƣ duy đƣợc để mở ngay từ đầu.
-
Các mối quan hệ của các nội dung trong chủ đề trở nên rõ ràng.
-
Nội dung ln có thể bổ sung, phát triển, sắp xếp lại.
-
Học sinh đƣợc luyện tập phát triển, sắp xếp các ý tƣởng.
1.3. Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
1.3.1. Bản chất của dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
Theo Đỗ Hƣơng Trà, “Dạy học đặt và giải quyết vấn đề là sự lĩnh hội
tri thức diễn ra thông qua việc tổ chức cho học sinh hoạt động đặt và giải
quyết các vấn đề. Sau khi giải quyết vấn đề HS sẽ thu được kiến thức mới, kĩ
năng mới, hoặc thái độ tích cực.”[Trích dẫn theo 15]
Theo Nguyễn Thị Hồng Việt, “Dạy học nêu vấn đề là một hệ phương
pháp dạy học chuyên biệt hóa, tức là một tập hợp nhiều PPDH liên kết chặt
chẽ với nhau, trong đó phương pháp xây dựng bài tốn Ơrixtic (tạo ra tình
huống có vấn đề) giữ vai trị trung tâm chủ đạo, gắn bó các PPDH khác, tập
hợp lại thành một hệ thống tồn vẹn.”[37]
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN
14
