Tài liệu Kể chuyện về kim loại (Quyển 1) docx

KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 1
http://ebooks. vdcmedia. com
MC LC

LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU ..................................................................................................................2
Li ..........................................................................................................................................4
Nhể nhêët trong sưë cấc kim loẩi ...................................................................4
Be........................................................................................................................................14
Kim loẩi ca k ngun v tr..................................................................14
Mg.......................................................................................................................................26
Kim loẩi “dïỵ phất khng”...........................................................................26
Al ........................................................................................................................................37
“Bẩc” lêëy tûâ àêët sết ......................................................................................37
Ti ........................................................................................................................................54
Con ca àêët....................................................................................................54
V .........................................................................................................................................68
“Vitamin V”....................................................................................................68
Cr........................................................................................................................................78
Chûä “X” bđ êín.................................................................................................78
Mn ......................................................................................................................................91
Bẩn àûúâng mn tha ca sùỉt ..................................................................91
Fe......................................................................................................................................105
Ngûúâi lao àưång vơ àẩi.................................................................................105
Ni......................................................................................................................................119
“Con qu àưìng” ...........................................................................................119
Cu .....................................................................................................................................134
Àậ tûâng thay thïë àấ...................................................................................134

2
http://ebooks. vdcmedia. com
LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU

Àêy lâ mưåt trong nhûäng cën sấch hêëp dêỵn nhêët vïì àïì tâi
nây tûâ trûúác túái nay. Bùçng cấc dêỵn chûáng sinh àưång vâ lưëi kïí
chuån hâi hûúác, dđ dỗm, tấc giẫ dêỵn chng ta ngûúåc dông thúâi
gian trúã vïì thúâi k mâ cấc kim loẩi bûúác vâo vâ tûâ àố trúã thânh
phêìn khưng thïí thiïëu trong lõch sûã loâi ngûúâi...
Tấc giẫ ca cën sấch nây lâ X.I. Venetxki. Qua mưỵi chûúng,
vúái vư sưë cấc mêíu chuån l th, vâ gêìn gi vúái thûåc tïë, tấc giẫ kïí
cho chng ta nghe bùçng cấch nâo ngûúâi ta tòm ra cấc kim loẩi, àậ
k cưng tinh chïë chng ra sao, con àûúâng mâ mưỵi kim loẩi xêm
nhêåp vâo àúâi sưëng, sûå àưíi ngưi ca chng, cng nhû nhûäng àùåc
tđnh hûäu đch vâ múái mễ ca chng dûúái vỗ ngoâi ca cấc hiïån
tûúång k lẩ, huìn bđ.
Dêỵn dùỉt qua cấc cêu chuån, X.I. Venetxki àậ biïën mưåt trong
lơnh vûåc khư khan "khố nët" nhêët thânh mưåt àïì tâi cën ht, dïỵ
nhúá mâ khưng hïì dng túái nhûäng mư hònh hay cưng thûác phûác tẩp
cố nguy cú khiïën bẩn àổc rưëi trđ. Vâ khi àống trang sấch lẩi, bẩn
àổc côn nhúá cêu chuån vïì bâ ch trổ keo kiïåt vúái nhûäng miïëng
thõt ưi àậ bõ liti vẩch mùåt ra sao, hay nhûäng võ khấch ûác àïën phất
khốc trong bûäa tiïåc ca hoâng àïë Phấp Napoleon III, vò khưng
àûúåc dng loẩi thòa nhưm sang trổng, thò êëy lâ X.I. Venetxki àậ
thânh cưng.
Kïí chuån vïì kim loẩi dêỵu àûúåc viïët ra cấch àêy hún mưåt
thêåp k, nhûng nưåi dung ca nố vêỵn côn ngun giấ trõ thûåc tiïỵn
vâ múái mễ cho àïën têån ngây nay.
Bẫn tiïëng Viïåt mâ chng tưi giúái thiïåu sau àêy àûúåc dõch búãi
Lï Mẩnh Chiïën, Nhâ xët bẫn Khoa hổc vâ K thåt Hâ Nưåi, vâ
Nhâ xët bẫn Mir, 1989. Trong sấch, cấc tïn riïng vâ àõa danh
Kẽ CHUYẽN Vẽè KIM LOAI (quyùớn 1) 3
http://ebooks. vdcmedia. com

ỷỳồc phiùn ờm ra tiùởng Viùồt (nhỷng lờỡn duõng ờỡu tiùn ỷỳồc viùởt
bựỗng tiùởng Anh), vũ thùở, chuỏng tửi giỷọ nguyùn caỏch phiùn ờm naõy.
X.I. Venetxki 4
http://ebooks. vdcmedia. com
Li
NHỂ NHÊËT TRONG SƯË CẤC KIM LOẨI
Nùm 1967, liti - ngun tưë àûáng àêìu tiïn trong sưë cấc kim
loẩi trong Hïå thưëng tìn hoân ca À.I. Menàeleep àậ k niïåm 150
nùm ngây nố àûúåc tòm ra. Lïỵ k niïåm nây diïỵn ra lc liti àang úã
bíi sung sûác: hoẩt àưång ca nố trong k thåt hiïån àẩi thêåt lâ
th võ vâ nhiïìu mùåt. Thïë mâ cấc nhâ chun mưn vêỵn cho rùçng,
liti vêỵn hoân toân chûa bưåc lưå hïët mổi khẫ nùng ca mònh vâ hổ
tiïn àoấn cho nố mưåt tiïìn àưì rưång lúán. Nhûng, múâi bẩn, chng ta
hậy thûåc hiïån mưåt cåc du lậm vâo thïë k vûâa qua, hậy ngố vâo
phông thđ nghiïåm tơnh mõch ca nhâ hốa hổc Thy Àiïín tïn lâ
Iohan Apgut Acfvetxún (Johann August Arvedson). Àêy lâ nûúác
Thy àiïín nùm 1817.
... Àố lâ ngây mâ nhâ bấc hổc tiïën hânh phên tđch khoấng
vêåt petalit tòm àûúåc úã mỗ Uto gêìn Stockholm. Ưng àậ kiïím tra ài
kiïím tra lẩi nhûäng kïët quẫ phên tđch, nhûng cûá mưỵi lêìn nhû vêåy,
ưng àïìu chó nhêån àûúåc tưíng sưë cấc thânh phêìn lâ 96%. Vêåy thò mêët
vâo àêu 4%? Sệ ra sao nïëu nhû...? Phẫi rưìi, khưng côn nghi ngúâ gò
nûäa: khoấng vêåt nây cố chûáa mưåt ngun tưë múái mâ tûâ trûúác túái
nay chûa cố ai biïët. Acfvetxún lâm hïët thđ nghiïåm nây àïën thđ
nghiïåm khấc vâ cëi cng àậ àẩt àûúåc mc àđch: mưåt kim loẩi
kiïìm múái àậ àûúåc phất hiïån. Búãi vò, khấc vúái nhûäng “ngûúâi hổ
hâng” gêìn gi ca mònh - kali vâ natri mâ lêìn àêìu tiïn àûúåc tòm
thêëy trong cấc sẫn phêím hûäu cú, ngun tưë múái nây àûúåc phất
hiïån trong mưåt khoấng vêåt, nïn nhâ bấc hổc àậ quët àõnh gổi nố
lâ liti (theo tiïëng Hy Lẩp, “liteos” nghơa lâ àấ)

Đt lêu sau, Acfvetxún lẩi tòm thêëy ngun tưë nây trong cấc
khoấng vêåt khấc, côn nhâ hốa hổc Thy Àiïín nưíi tiïëng Berzelius
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 5
http://ebooks. vdcmedia. com
thò lẩi phất hiïån ra nố trong nûúác khoấng úã Cacxbat vâ úã Mariebat.
Nhên àêy cng nối thïm rùçng, ngây nay, cấc ngìn nûúác sëi chûäa
bïånh úã Visi (nûúác Phấp) súã dơ nưíi tiïëng khùỉp núi vïì nhûäng tđnh
chêët chûäa bïånh rêët tưët chđnh lâ vò trong àố cố cấc mëi liti.
Nùm 1818, nhâ bấc hổc ngûúâi Anh lâ Humphry Davy lêìn àêìu
tiïn àậ tấch àûúåc nhûäng hẩt liti tinh khiïët bùçng cấch àiïån phên
hiàroxit ca nố, rưìi àïën nùm 1855, mưåt cấch àưåc lêåp vúái nhau, nhâ
hoa hổc Robert Bunsen ngûúâi Àûác vâ nhâ vêåt l hổc Matissen
ngûúâi Anh àậ àiïìu chïë àûúåc liti ngun chêët bùçng cấch àiïån phên
liti clorua nống chẫy. Àố lâ mưåt kim loẩi mïìm, trùỉng nhû bẩc, nhể
hún nûúác gêìn hai lêìn. Vïì mùåt nây thò liti khưng gùåp mưåt àưëi th
nâo trong sưë cấc kim loẩi: nhưm nùång hún nố nùm lêìn, sùỉt - 15 lêìn,
chò - 20 lêìn, côn osimi - 40 lêìn!
Ngay úã nhiïåt àưå trong phông, liti cng phẫn ûáng mậnh liïåt
vúái oxi vâ nitú ca khưng khđ. Bẩn hậy thûã àïí mưåt mêíu liti trong
bònh thy tinh cố nt mâi nhấm. Mêíu kim loẩi nây sệ ht hïët
khưng khđ cố trong bònh: trong bònh xët hiïån chên khưng vâ ấp
sët khđ quín “êën” vâo nt mẩnh túái nưỵi cấc bẩn khố mâ kếo nố
ra àûúåc. Vò vêåy, bẫo quẫn liti lâ mưåt viïåc khấ phûác tẩp. Nïëu nhû
natri chùèng hẩn, cố thïí bẫo quẫn dïỵ dâng trong dêìu hoẫ hóåc
xùng, thò àưëi vúái liti, khưng thïí dng cấch êëy àûúåc, vò nố sệ nưíi lïn
vâ bưëc chấy ngay tûác khùỉc. Àïí bẫo quẫn cấc thỗi liti, ngûúâi ta
thûúâng dòm chng vâo trong bïí chûáa vazúlin hóåc parafin, nhûäng
chêët nây bao quanh kim loẩi vâ khưng cho nố bưåc lưå tđnh “hấu”
phẫn ûáng ca mònh.
Liti côn kïët húåp mẩnh mệ hún vúái hiàro. Chó mưåt lûúång nhỗ

kim loẩi nây cng cố thïí liïn kïët vúái mưåt thïí tđch hiàrư rêët lúán:
trong 1 kilưgam liti hiàrua cố 2.800 lđt khđ hiàro! Trong nhûäng
nùm Chiïën tranh thïë giúái thûá 2, cấc viïn phi cưng M àậ dng
nhûäng viïn liti hiàrua lâm ngìn hiàrư mang theo bïn mònh. Hổ
sûã dng chng khi gùåp nẩn ngoâi biïín: dûúái tấc dng ca nûúác, cấc
viïn nây phên rậ ngay lêåp tûác, búm àêìy khđ hiàro vâo cấc phûúng
tiïån cêëp cûáu nhû thuìn cao su, ấo phao, bống-angten tđn hiïåu.
X.I. Venetxki 6
http://ebooks. vdcmedia. com
Cấc húåp chêët ca liti cố khẫ nùng ht êím cûåc mẩnh, àiïìu àố
khiïën cho chng àûúåc sûã dng rưång rậi àïí lâm sẩch khưng khđ
trong tâu ngêìm, trong cấc bònh thúã trïn mấy bay, trong cấc hïå
thưëng àiïìu hôa khưng khđ.
Bûúác vâo thïë k XX, liti múái àûúåc bùỉt àêìu sûã dng trong cưng
nghiïåp. Côn trong gêìn mưåt trùm nùm trûúác àố thò ch ëu ngûúâi ta
dng nố trong y hổc àïí lâm thëc chûäa bïånh thưëng phong.
Trong thúâi gian Chiïën tranh thïë giúái lêìn thûá nhêët, nûúác Àûác
rêët cêìn thiïët àïí sûã dng trong cưng nghiïåp. Do nûúác nây khưng cố
qúång thiïëc nïn cấc nhâ bấc hổc phẫi cêëp tưëc tòm kim loẩi khấc àïí
thay thïë. Nhúâ cố liti nïn vêën àïì nây àậ àûúåc giẫi quët mưåt cấch
tưët àểp: húåp kim ca chò vúái liti lâ mưåt vêåt liïåu chưëng ma sất tuåt
vúái. Tûâ àố trúã ài, cấc húåp kim liti ln gùỉn liïìn vúái cấc ngânh k
thåt. Àậ cố nhûäng húåp kim ca liti vúái nhưm, vúái berili, vúái àưìng,
kệm, bẩc vâ vúái nhiïìu ngun tưë khấc. Nhûäng triïín vổng hïët sûác to
lúán àậ rưång múã cho cấc húåp kim ca liti vúái magiï - mưåt kim loẩi
nhể khấc cố tđnh chêët kïët cêëu rêët tưët: nïëu liti chiïëm ûu thïë thò húåp
chêët àố sệ nhể hún nûúác. Nhûng ri thay, cấc húåp kim cố thânh
phêìn nhû vêåy lẩi khưng bïìn vûäng, rêët dïỵ bõ oxi hốa trong khưng
khđ. Tûâ lêu, cấc nhâ bấc hổc àậ ao ûúác tẩo nïn mưåt sûå phưëi trđ vâ
mưåt cưng nghïå bẫo àẫm àûúåc tđnh bïìn lêu cho cấc húåp kim liti -

magiï. Cấc nhâ khoa hổc úã Viïån luån kim mang tïn A. A. Baicưp
thåc Viïån hân lêm khoa hổc Liïn Xư àậ giẫi quët àûúåc bâi toấn
àố: bùçng lô nưìi chên khưng nung bùçng àiïån trong mưi trûúâng khđ
trú agon, hổ àậ àiïìu chïë àûúåc húåp kim ca liti vúái magie mâ khưng
bõ múâ xấm trong khưng khđ vâ nhể hún nûúác.
Nhiïìu tđnh chêët qu bấu ca liti nhû khẫ nùng phẫn ûáng cao,
nhiïåt àưå nống chẫy thêëp (chó 180,5 àưå c), mêåt àưå cấc húåp chêët hốa
hổc ca nố nhỗ, àậ khiïën cho ngun tưë nây àûúåc tham gia vâo
nhiïìu quấ trònh cưng nghïå trong luån kim àen vâ luån kim mâu.
Chùèng hẩn nố àống vai trô chêët khûã khđ vâ khûã oxi mưåt cấch xët
sùỉc - nố xua àíi cấc chêët khđ nhû nitú, oxi ra khỗi cấc kim loẩi
àang nống chẫy. Nhúâ cố liti mâ cêëu trc ca mưåt sưë húåp kim trúã
nïn mõn hẩt, do àố mâ nhûäng tđnh chêët cú hổc ca chng trúã nïn
tưët hún. Trong sẫn xët nhưm, liti thûåc hiïån rêët tưët vai trô chêët
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 7
http://ebooks. vdcmedia. com
thc àêíy quấ trònh. Pha thïm cấc húåp chêët ca liti vâo chêët àiïån
phên sệ nêng cao àûúåc nùng sët ca bïí àiïån phên nhưm; khi àố,
nhiïåt àưå cêìn thiïët ca bïí sệ giẫm xëng vâ tưën phđ àiïån nùng sệ
giẫm rộ rïåt.
Trûúác kia, chêët àiïån phên ca ùcquy kiïìm chó gưìm cấc dung
dõch xt ùn da (NAOH). Nhûng nïëu pha thïm vâo chêët àiïån phên
nây vâi gam liti hiàroxit (LiOH) thò tíi thổ ca ùcquy sệ tùng lïn
ba lêìn. Ngoâi ra, khoẫng nhiïåt àưå ca ùcquy cng àûúåc múã rưång
thïm: nố khưng phống àiïån ngay cẫ khi nhiïåt àưå lïn túái 40 àưå C vâ
úã hai chc àưå êm vêỵn khưng bõ àưng àùåc. Chêët àiïån phên khưng cố
liti thò khưng chõu àûång àûúåc nhûäng thûã thấch nhû vêåy. Nhêåt Bẫn
àậ chïë tẩo àûúåc loẩi ùcquy tđ hon àưåc àấo dng cho cấc àưìng hưì
àiïån tûã àeo tay: bïì dây ca ùcquy chó bùçng 34 micron, nghơa lâ
mẫnh hún súåi tốc, trong àố, cûåc dûúng lâ mưåt mâng liti cûåc mỗng,

côn cûåc êm thò lâm bùçng titan àisunfit. Thiïët bõ àiïån tinh vi nây
chõu àûång àûúåc 2000 chu k nẩp vâ phống àiïån, mưỵi lêìn nẩp àiïån
cho phếp àưìng hưì lâm viïåc tûâ 200 - 300 giúâ. Cấc cưng trònh sû ca
cấc hậng chïë tẩo ư tư cng àùåt nhiïìu hy vổng khưng nhỗ vâo liti.
Chùèng hẩn, úã M ngûúâi ta àậ chïë tẩo pin bùçng liti dng cho ư tư
chẩy bùçng àiïån nùng. Loẩi xe nây cố thïí àẩt túái tưëc àưå 100km/h vâ
cố thïí chẩy hâng trùm km mâ khưng cêìn phẫi thay pin.
Mưåt sưë húåp chêët hûäu cú ca liti (stearat, panminat v. v... )
vêỵn giûä ngun àûúåc nhûäng tđnh chêët vêåt l ca mònh trong
khoẫng nhiïåt àưå rưång. Àiïìu àố cho phếp sûã dng chng lâm nïìn
cho cấc vêåt liïåu bưi trún trong k thåt qn sûå. Chêët bưi trún cố
chûáa liti gip cho cấc xe chẩy trïn mổi àõa hònh àang lâm viïåc úã
Nam cûåc thûåc hiïån àûúåc cấc hânh trònh vâo sêu trong lc àõa nây,
núi mâ nhiïåt àưå bùng giấ cố khi thêëp àïën -80 àưå C. Chêët bưi trún
chûáa liti lâ trúå th àùỉc lûåc cho nhûäng ngûúâi àua ư tư. Nhûäng ngûúâi
ch ca loẩi xe ư tư “jiguli” tin chùỉc úã àiïìu àố nïn khưng phẫi ngêỵu
nhiïn mâ hổ gổi nố lâ chêët bưi trún “vơnh cûãu”: Khi múái bùỉt àêìu sûã
dng, chó cêìn dng nố àïí bưi trún mưåt lêìn cho cấc chi tiïët hay cổ
xất ca ư tư, thïë lâ nhiïìu nùm sau khưng cêìn phẫi lùåp lẩi cưng viïåc
êëy nûäa.
X.I. Venetxki 8
http://ebooks. vdcmedia. com
Trong chng ta chùỉc ai cng àậ nghe nối àïën nhûäng phếp lẩ
mâ nhûäng ngûúâi iưga ÊËn Àưå thûúâng lâm. Trûúác mùåt àấm cưng
chng àêìy kinh ngẩc, hổ nhai chiïëc cưëc thy tinh thânh nhûäng
mẫnh nhỗ chùèng khấc gò ùn chiïëc bấnh bđch-quy bònh thûúâng, rưìi
lẩi côn nët chng vúái vễ thđch th, nhû thïí trong àúâi hổ chûa hïì
àûúåc ùn mưåt thûác gò ngon hún. Côn bẩn àậ tûâng nïëm thûã thy tinh
chûa? “Cêu hỗi thêåt quấ vư l! Têët nhiïn lâ chûa!”. Cố lệ bêët cûá
ngûúâi nâo khi àổc nây àïìu nghơ nhû vêåy. Nhû thïë lâ nhêìm rưìi àêëy.

Thêåt ra thò thy tinh thưng thûúâng vêỵn hôa tan trong nûúác. Têët
nhiïn lâ khưng phẫi úã mûác àưå chùèng hẩn nhû àûúâng, nhûng d sao
nố vêỵn bõ hôa tan. Nhûäng chiïëc cên phên tđch chđnh xấc nhêët cho
biïët rùçng, cng vúái cưëc nûúác chê nống, chng ta côn ëng khoẫng
mưåt phêìn vẩn gram thy tinh. Nhûng nïëu khi nêëu thy tinh, ta
pha thïm mưåt đt mëi lantan, mëi ziriconi vâ mëi liti thò àưå hoâ
tan ca nố trong nûúác sệ giẫm hâng trùm lêìn. Thu tinh sệ rêët bïìn
vûäng ngay cẫ àưëi vúái axit sunfuric.
Hoẩt àưång ca liti trong ngânh sẫn xët thy tinh khưng
phẫi chó bố hểp trong viïåc hẩ thêëp àưå hôa tan ca thy tinh. Thy
tinh chûáa liti àûúåc àùåc trûng búãi nhûäng tđnh chêët quang hổc rêët
qu giấ, tđnh chõu nhiïåt tưët, sët àiïån trúã cao, mêët mất àiïån mưi đt.
Àùåc biïåt, liti côn tham gia vâo thânh phêìn ca thy tinh dng lâm
àên hònh trong cấc mấy thu hònh. Nïëu ta xûã l kđnh cûãa sưí thưng
thûúâng trong cấc mëi liti nống chẫy thò trïn bïì mùåt ca nố sệ
hònh thânh mưåt lúáp bẫo vïå: kđnh sệ bïìn gêëp àưi vâ chõu àûång tưët
hún àưëi vúái nhiïåt àưå cao. Pha thïm mưåt lûúång nhỗ ngun tưë nây
cng giẫm àûúåc rêët nhiïìu nhiïåt àưå nêëu ca thy tinh.
Tûâ xa xûa, giổt sûúng àûúåc dng lâm biïíu tûúång cho tđnh
trong sët. Nhûng ngay cẫ nhûäng thûá thy tinh trong sët nhû
giổt sûúng cng khưng àấp ûáng àûúåc nhu cêìu ca k thåt hiïån
àẩi. K thåt hiïån àẩi cêìn cố nhûäng vêåt liïåu quang hổc khưng
nhûäng àïí cho cấc tia sấng nhòn thêëy àûúåc bùçng mùỉt thûúâng xun
qua, mâ côn phẫi àïí cho cấc tia khưng nhòn thêëy, chùèng hẩn nhû
tia tûã ngoẩi cng xun qua àûúåc. Vúái kđnh thiïn vùn thưng
thûúâng, cấc nhâ vêåt l thiïn vùn khưng thïí thu nhêån àûúåc bûác xẩ
ca nhûäng thiïn hâ úã rêët xa. Trong sưë cấc vêåt liïåu mâ bưå mưn
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 9
http://ebooks. vdcmedia. com
quang hổc biïët àïën thò liti clorua cố àưå trong sët cao nhêët àưëi vúái

tia tûã ngoẩi. Cấc thêëu kđnh lâm bùçng cấc àún tinh thïí ca chêët
nây cho phếp cấc nhâ nghiïn cûáu xêm nhêåp sêu thïm rêët nhiïìu
vâo nhûäng bđ mêåt ca V tr.
Liti àống vai trô khưng nhỗ trong viïåc sẫn xët cấc loẩi men
sûá, men sùỉt, cấc chêët mâu, àưì sûá vâ àưì sânh cố chêët lûúång cao.
Trong cưng nghiïåp dïåt, mưåt sưë húåp chêët ca ngun tưë nây àûúåc
dng àïí têíy trùỉng vâ cêìm mâu vẫi, côn mưåt sưë chêët khấc thò dng
àïí nhåm vẫi.
Cấc mëi ca liti rêët quen thåc vúái cấc nhâ chïë tẩo vâ sûã
dng thëc nưí: chng lâm cho vïåt àẩn vẩch àûúâng vâ phấo sấng cố
mâu xanh lc - lam rûåc rúä.
Trô ẫo thåt sau àêy dûåa trïn khẫ nùng hỗa thåt ca liti.
Bẩn hậy dng que diïm àïí àưët mưåt cc àûúâng nhỗ, vâ sệ chùèng cố
àiïìu gò xẫy ra cẫ: àûúâng bùỉt àêìu nống chẫy nhûng khưng chấy.
Côn nïëu trûúác àố mâ bẩn xất miïëng àûúâng vâo tân thëc lấ thò nố
sệ bưëc chấy dïỵ dâng vúái ngổn lûãa mâu xanh da trúâi rêët àểp. Súã dơ
nhû vêåy lâ vò trong thëc lấ cng nhû trong nhiïìu thûåc vêåt khấc,
hâm lûúång liti tûúng àưëi lúán. Khi àưët chấy thëc lâ, mưåt phêìn cấc
húåp chêët ca liti vêỵn côn lẩi trong tro tân. Chđnh vò thïë mâ ta lâm
àûúåc trô ẫo thåt àún giẫn nây.
Nhûng têët cẫ nhûäng gò vûâa kïí úã trïn múái chó lâ nhûäng cưng
viïåc thûá ëu, nhûäng “nghïì ph” ca liti. Nố côn lâm àûúåc nhûäng
cưng viïåc quan trong hún. Àêy mën nối àïën ngânh nùng lûúång
hổc hẩt nhên, úã àố, cố thïí chùèng bao lêu nûäa liti sệ bùỉt àêìu àống
vai trô ca mưåt trong nhûäng “cêy àân vơ cêìm sưë mưåt”. Cấc nhâ bấc
hổc àậ xấc àõnh àûúåc rùçng, hẩt nhên ca àưìng võ liti-6 cố thïí dïỵ bõ
nútrưn phấ vúä. Khi hêëp th nútrưn, hẩt nhên ca liti trúã nïn kếm
bïìn vûäng vâ bõ phên rậ, kïët quẫ lâ hai ngun tûã múái sệ hònh
thânh àố lâ khđ trú nhể heli vâ hiàrư siïu nùång - triti - cûåc k
hiïëm. ÚÃ nhiïåt àưå rêët cao, cấc ngun tûã triti vâ àúteri (mưåt àưìng võ

khấc ca hidro) sệ kïët húåp vúái nhau. Quấ trònh àố kêm theo sûå giẫi
phống mưåt lûúång nùng lûúång khưíng lưì mâ thûúâng àûúåc gổi lâ nùng
lûúång nhiïåt hẩch.
X.I. Venetxki 10
http://ebooks. vdcmedia. com
Cấc phẫn ûáng nhiïåt hẩch cûåc k mậnh liïåt sệ xẫy ra khi
dng nútron bùỉn phấ liti àúteri - mưåt húåp chêët ca àưìng võ liti-6 vúái
àúteri. Chêët nây àûúåc dng lâm ngun liïåu hẩt nhên trong cấc lô
phẫn ûáng liti, lâ nhûäng lô mâ so vúái nhûäng lô phẫn ûáng urani thò
cố nhiïìu ûu àiïím hún: liti dïỵ kiïëm vâ rễ tiïìn hún nhiïìu so vúái
urani, côn khi phẫn ûáng thò khưng tẩo ra cấc sẫn phêím phên hẩch
cố tđnh phống xẩ vâ quấ trònh phẫn ûáng dïỵ àiïìu chónh hún.
Liti-6 cố khẫ nùng bùỉt giûä cấc nútron chêåm khấ tưët, àố lâ cú
súã àïí sûã dng nố lâm chêët àiïìu tiïët cûúâng àưå cấc phẫn ûáng diïỵn ra
ngay cẫ trong cấc lô phẫn ûáng urani. Nhúâ tđnh chêët nây mâ àưìng
võ liti-6 côn àûúåc sûã dng trong cấc lấ chùỉn chưëng bûác xẩ vâ trong
cấc bưå pin ngun tûã cố thúâi hẩn sûã dng lêu dâi. Trong tûúng lai
khưng xa, liti - 6 rêët cố thïí sệ trúã thânh chêët hêëp th nútron chêåm
trong cấc khđ c bay dng nùng lûúång ngun tûã.
Cng nhû mưåt sưë kim loẩi kiïìm khấc, liti àûúåc sûã dng lâm
chêët tẫi nhiïåt trong cấc thiïët bõ hẩt nhên. ÚÃ àêy cố thïí dng mưåt
àưìng võ dïỵ kiïëm hún ca nố, àố lâ liti-7 (trong liti thiïn nhiïn,
àưìng võ nây chiïëm khoẫng 93%). Khấc vúái “ngûúâi em” nhể hún ca
mònh, àưìng võ nây khưng thïí dng lâm ngun liïåu àïí sẫn xët
triti, vò vêåy mâ nố khưng àûúåc quan têm túái trong k thåt nhiïåt
hẩch. Nhûng vúái vai trô lâ chêët tẫi nhiïåt thò nố lẩi tỗ ra rêët àùỉc
lûåc. Nhiïåt dung vâ àưå dêỵn nhiïåt cao, nhiïåt àưå ca trẩng thấi nống
chẫy nùçm trong mưåt khoẫng rưång, àưå nhúát khưng àấng kïí vâ mêåt
àưå nhỗ - àố lâ nhûäng àiïìu gip nố hoân thânh tưët nhiïåm v nây.
Trong thúâi gian gêìn àêy, kơ thåt tïn lûãa bùỉt àêìu dânh cho

liti nhûäng àõa võ quan trổng. Mën vûúåt qua lûåc ht ca trấi àêët
àïí vûúåt lïn khoẫng khưng gian ngoâi v tr cêìn phẫi chi phđ rêët
nhiïìu nùng lûúång. Chiïëc tïn lûãa tûâng àûa con tâu trúã nhâ du hânh
v tr àêìu tiïn trïn thïë giúái Iuri Gagarin lïn qu àẩo cố sấu àưång
cú vúái cưng sët tưíng cưång lâ 20 triïåu mậ lûåc! Àố lâ cưng sët ca
hai chc nhâ mấy thy àiïån cúä nhû Nhâ mấy thy àiïån Àniep.
Têët nhiïn, viïåc lûåa chổn nhiïn liïåu cho tïn lûãa lâ mưåt vêën àïì
cûåc k quan trổng. Cho àïën nay, dêìu hỗa (àng lâ dêìu hỗa giâ cẫ
vâ tưët bng) àûúåc oxi hốa búãi oxi lỗng vêỵn àûúåc coi lâ nhiïn liïåu
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 11
http://ebooks. vdcmedia. com
hûäu hiïåu nhêët. Khi àưët nhiïn liïåu nây, nùng lûúång phất ra lúán gêëp
hún 1,5 lêìn so vúái khi cho nưí cng mưåt lûúång nhû vêåy loẩi thëc nưí
Nitroglixerin lâ loẩi thëc nưí mẩnh nhêët.
Viïåc sûã dng nhiïn liïåu kim loẩi cố thïí cố nhûäng triïín vổng
tuåt vúâi. Lêìn àêìu tiïn cấch àêy hún nûãa thïë k, cấc nhâ bấc hổc
Xư -viïët nưíi tiïëng lâ F. A. Txanàer vâ Iu. V. Conàrachiuk àậ khúãi
xûúáng l thuët vâ phûúng phấp sûã dng kim loẩi lâm nhiïn liïåu
cho àưång cú tïn lûãa. Liti lâ mưåt trong sưë nhûäng kim loẩi thđch húåp
nhêët cho mc àđch nây (chó cố berili múái cố thïí “hụnh hoang” vïì
sët tỗa nhiïåt lúán). ÚÃ M ngûúâi ta àậ cưng bưë nhûäng phất minh vïì
nhiïn liïåu rùỉn dng cho tïn lûãa trong àố chûáa tûâ 51 àïën 68% liti
kim loẩi.
Mưåt àiïìu àấng ch lâ trong quấ trònh lâm viïåc ca cấc àưång
cú tïn lûãa, liti lẩi phẫi chưëng chổi lẩi vúái... liti. Lâ mưåt thânh phêìn
ca nhiïn liïåu, nố cho phếp sẫn sinh ra nhiïåt àưå rêët cao, côn cấc
vêåt liïåu gưëm chûáa liti (chùèng hẩn nhû stupalit) cố tđnh chõu nhiïåt
cao thò àûúåc dng lâm lúáp ph ưëng phun vâ bìng àưët àïí bẫo vïå
chng khỗi bõ nhiïn liïåu liti phấ hy.
Trong thúâi àẩi chng ta, kơ thåt àậ lâm ra nhiïìu vêåt liïåu

tưíng húåp àa dẩng - cấc polime. Chng àûúåc sûã dng mưåt cấch
thânh cưng àïí thay thïë thếp, àưìng thau, thy tinh. Tuy nhiïn, cấc
nhâ cưng nghïå àưi lc cng gùåp nhûäng khố khùn lúán khi mâ viïåc
chïë tẩo mưåt sưë nhûäng sẫn phêím àôi hỗi hổ phẫi liïn kïët cấc polime
vúái nhau hóåc vúái cấc vêåt liïåu khấc. Chùèng hẩn, polime teflon chûáa
flo - mưåt chêët ph chưëng ùn môn rêët tuåt diïåu - trong mưåt thúâi
gian dâi vêỵn khưng àûúåc sûã dng trong thûåc tiïỵn chó vò nố khưng
chõu bấm vâo kim loẩi. Cấc nhâ bấc hổc Xư Viïët àậ hoân chónh
àûúåc mưåt cưng nghïå hân hẩt nhên rêët àưåc àấo àïí hân gùỉn cấc
polime vúái cấc vêåt liïåu khấc. Cấc bïì mùåt cêìn hân àûúåc bưi mưåt lúáp
mỗng cấc húåp chêët ca liti hóåc bo; cấc húåp chêët nây àûúåc dng
lâm lúáp “keo hẩt nhên” àùåc biïåt. Khi dng nútron chiïëu vâo lúáp keo
nây thò sệ sinh ra cấc phẫn ûáng hẩt nhên kêm theo sûå giẫi phống
mưåt nùng lûúång lúán, nhúâ vêåy mâ sau mưåt khoẫng thúâi gian cûåc
ngùỉn (chûa àïën mưåt phêìn t giêy), trong cấc vêåt liïåu sệ xët hiïån
cấc vi àoẩn cố nhiïåt àưå hâng trùm, thêåm chđ hâng ngân àưå. Nhûng
X.I. Venetxki 12
http://ebooks. vdcmedia. com
cng sau nhûäng khoẫnh khùỉc nây, cấc phên tûã úã cấc lúáp tiïëp giấp
àậ kõp dõch chuín vâ àưi khi côn kõp tẩo ra nhûäng mưëi liïn kïët
hốa hổc múái vúái nhau - quấ trònh hân hẩt nhên diïỵn ra nhû vêåy.
Thưng thûúâng, cấc ngun tưë nùçm úã gốc trïn cng bïn trấi
ca bẫng Menàeleep àïìu phưí biïën rưång rậi trong thiïn nhiïn. Tuy
vêåy, khấc vúái àa sưë cấc “bẩn lấng giïìng” ca mònh - natri, kali,
magie, canxi, nhưm, lâ nhûäng ngun tưë cố nhiïìu trïn hânh tinh
ca chng ta, liti lẩi tûúng àưëi hiïëm. Trong thiïn nhiïn chó cố
khoẫng ba chc khoấng vêåt chûáa ngun tưë qu bấu nây. Húåp chêët
thiïn nhiïn ch ëu ca liti lâ spồumen. Cấc tinh thïí ca khoấng
vêåt nây cố hònh dẩng tûåa nhû nhûäng thanh tâ vểt àûúâng sùỉt hóåc
thên cêy, àưi khi àẩt àïën kđch thûúác khưíng lưì: tẩi bang Nam

Dakota (nûúác M) àậ tòm thêëy mưåt tinh thïí dâi hún 15 m vâ nùång
hâng chc têën. Tẩi cấc mỗ úã M àậ phất hiïån ra cấc biïën thïí ca
spồumen cố mâu xanh ngổc bđch vâ mâu tđm phúát hưìng rêët àểp.
Àố lâ cấc khoấng vêåt hiàenit vâ cunxit rêët qu.
Àấ pecmatit dẩng granit cố thïí giûä mưåt vai trô to lúán trong
viïåc dng lâm ngun liïåu àïí sẫn xët liti. Ngûúâi ta dûå tđnh rùçng,
trong 1 kilưmết khưëi granit cố túái hún mưåt trùm ngân têën liti. Àố
lâ mưåt lûúång lúán hún rêët nhiïìu so vúái lûúång liti khai thấc àûúåc
hâng nùm úã têët cẫ cấc nûúác cưång lẩi. Trong cấc kho tâng granit,
bïn cẩnh liti côn cố niobi, tantali, ziricon, thori, urani, neồim,
xezi, xeri, prazeồim vâ nhiïìu ngun tưë hiïëm khấc. Nhûng lâm
thïë nâo àïí bùỉt àûúåc àấ granit phẫi chia sễ ca cẫi ca nố vúái con
ngûúâi? Cấc nhâ bấc hổc àậ ra sûác tòm tôi vâ nhêët àõnh sệ sấng tẩo
ra nhûäng phûúng phấp tûåa nhû cêu thêìn ch “Vûâng úi! Hậy múã
ra!”, cho phếp con ngûúâi múã cûãa cấc kho bấu granit.
Àïí kïët thc cêu chuån vïì liti, chng tưi xin kïí mưåt chuån
vui, trong àố ngun tưë nây àậ àống vai trô rêët quan trổng. Nùm
1891, anh sinh viïn vûâa tưët nghiïåp trûúâng Àẩi hổc tưíng húåp
Havard úã M tïn lâ Rưbec Ut (Robert Wood) (sau nây trúã thânh
nhâ vêåt l hổc nưíi tiïëng) àậ àïën Bantimo àïí nghiïn cûáu hốa hổc
tẩi trûúâng àẩi hổc tưíng húåp àõa phûúng. Khi àïën úã trong khu nhâ
trổ ca sinh viïn, Ut nghe àưìn rùçng, bâ ch hònh nhû vêỵn lâm
mốn thõt rấn bíi sấng... bùçng nhûäng miïëng thõt gốp nhùåt tûâ
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 13
http://ebooks. vdcmedia. com
nhûäng àơa thûâa lẩi tûâ bûäa trûa ngây hưm trûúác. Nhûng lâm thïë
nâo àïí chûáng minh àiïìu àố?
Vưën lâ ngûúâi rêët thđch tòm lúâi giẫi àưåc àấo àưìng thúâi lẩi àún
giẫn cho mổi bâi toấn, lêìn nây, Ut cng khưng lâm trấi vúái nhûäng
ngun tùỉc ca mònh. Mưåt hưm, trong bûäa ùn chûa ngûúâi ta dổn ra

mốn bđttïët, anh bên àïí thûâa lẩi trïn àơa vâi miïëng thõt khấ to sau
khi rùỉc lïn àố mưåt đt mëi liti clorua - mưåt chêët hoân toân khưng
àưåc, bïì ngoâi vâ mi võ rêët giưëng mëi ùn bònh thûúâng. Ngây hưm
sau, nhûäng viïn thõt rấn trong bûäa ùn sấng ca sinh viïn àậ àûúåc
àem “thiïu” trûúác khe húã ca kđnh soi quang phưí. Vẩch àỗ ca
quang phưë vưën àùåc trûng cho liti àậ cho mưåt kïët lån dûát khoất: bâ
ch nhâ trổ quấ keo kiïåt àậ bõ vẩch mùåt. Côn Ut thò mậi nhiïìu
nùm sau vêỵn thêëy thđch th mưỵi khi hưìi tûúãng lẩi cåc thûåc
nghiïåm tòm vïët ca mònh.
X.I. Venetxki 14
http://ebooks. vdcmedia. com
Be
KIM LOẨI CA K NGUN V TR
“Berili - mưåt trong nhûäng ngun tưë tuåt diïåu nhêët, mưåt
ngun tưë cố nghơa to lúán cẫ trïn l thuët lêỵn trong thûåc tiïỵn.
...Viïåc lâm ch bêìu trúâi, nhûäng chuën bay dng cẫm ca
mấy bay vâ khinh khđ cêìu sệ khưng thûåc hiïån àûúåc nïëu khưng cố
cấc kim loẩi nhể; vâ chng ta sệ thêëy trûúác rùçng, cẫ berili cng sệ
àïën gip nhưm vâ magie lâ cấc kim loẩi hiïån àẩi ca ngânh hâng
khưng. Vâ khi àố mấy bay ca chng ta sệ bay vúái tưëc àưå hâng
ngân kilưmet trong mưåt giúâ.
Mưåt tûúng lai sấng lẩn àang chúâ àốn berili !
Húäi cấc nhâ àõa hốa hổc, hậy tòm ra nhûäng mỗ múái. Húäi cấc
nhâ hốa hổc, hậy tòm cấch tấch thûá kim loẩi nây ra khỗi ngûúâi bẩn
àưìng hânh ca nố lâ nhưm. Húäi cấc nhâ cưng nghïå hổc, hậy lâm ra
nhûäng húåp kim nhể nhêët, khưng chòm trong nûúác, cûáng nhû thếp,
àân hưìi nhû cao su, bïìn nhû platin vâ vơnh cûãu nhû ngổc qu...
Cố thïí, nhûäng lúâi àố hiïån thúâi xem ra giưëng nhû chuån
hoang àûúâng. Nhûng trûúác mùỉt chng ta, biïët bao chuån hoang
àûúâng tûâng biïën thânh chuån cố thêåt àậ hôa nhêåp vâo têåp quấn

hâng ngây rưìi àố sao, vâ chng ta qụn rùçng, múái 20 nùm vïì trûúác,
chiïëc radio vâ phim lưìng tiïëng àậ chùèng ngên vang nhû cêu
chuån hoang àûúâng tûúãng tûúång àố û?”
Cấch àêy gêìn nûãa thïë k, nhâ bấc hổc Xư Viïët vơ àẩi, viïån sơ
A. E. Ferxman àậ viïët nhû vêåy. Lc bêëy giúâ ưng àậ biïët àấnh giấ
àng àùỉn nghơa ca berili.
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 15
http://ebooks. vdcmedia. com
Àng, berili lâ kim loẩi ca tûúng lai. Vâ àïën lc êëy, trong
Hïå thưëng tìn hoân sệ cố nhûäng ngun tưë mâ lõch sûã ca chng
tûúng tûå nhû lõch sûã ca berili, cng li vïì quấ khûá xa xưi.
...Hún hai ngân nùm vïì trûúác, trïn sa mẩc Nubi, núi cố
nhûäng mỗ ngổc bđch nưíi tiïëng ca nûä hoâng Cleopatre, nhûäng
ngûúâi nư lïå àậ khai thấc àûúåc nhûäng tinh thïí àấ mâu xanh k
diïåu. Tûâng àoân lûä hânh lẩc àâ àậ mang ngổc bđch àïën búâ biïín Àỗ,
rưìi tûâ àố, ngổc bđch ài vâo cung àiïån ca vua cha cấc nûúác chêu
Êu, Cêån Àưng vâ Viïỵn Àưng - cấc hoâng àïë Vizanti, cấc qëc
vûúng Ba Tû, cấc thiïn tûã Trung Hoa, cấc vûúng hêìu ÊËn Àưå.
Vúái ấnh hâo quang lưång lêỵy, vúái mêìu sùỉc trong ngêìn, vúái vễ
àểp huìn ẫo khi thò xanh lc àêåm, gêìm nhû xanh thêỵm, khi thò
xanh lung linh chối ngúâi - trẫi qua nhiïìu thúâi àẩi, ngổc bđch àậ lâm
cho con ngûúâi phẫi mï say. Nhâ sûã hổc cưí La Mậ Plini Bưë àậ viïët:
“So vúái ngổc bđch thò khưng vêåt nâo cố thïí xanh hún àûúåc...”. Theo
truìn thuët, hoâng àïë Lậ Mậ Neron - mưåt con ngûúâi tân bẩo vâ
hiïëu thùỉng, thûúâng hay xem nhûäng trêån àêëu àêỵm mấu ca bổn
“ngûúâi chổi” qua mưåt tinh thïí ngổc bđch mâi nhùén. Khi úã La Mậ
bng lïn mưåt àấm chấy, Neron àậ ngùỉm nghđa nhûäng ngổn lûãa
nhẫy ma bêåp bng qua viïn ngổc bđch “quang hổc” êëy, trong àố
mêìu da cam ca ngổn lûãa rúân rúån hôa lêỵn mâu xanh lc ca viïn
ngổc (Cố lệ phẫi àđnh chđnh mưåt àiïìu quan trổng trong truìn

thuët cưí nây: theo cấc ngìn tin trïn bấo chđ thò chiïëc ưëng nhôm
ca Neron hiïån àûúåc giûä tẩi Vatican gêìn àêy àậ qua sûå giấm àõnh
ca mưåt chun gia vïì khoấng vêåt hổc, thò hốa ra tinh thïí êëy
khưng phẫi lâ ngổc bđch mâ lâ crizolit). “Nố xanh lc, trong ngêìn,
vui, mùỉt vâ dõu dâng nhû cỗ xn...”. A. I. Kup-rin àậ viïët nhû vêåy
vïì ngổc bđch.
Cng vúái viïåc tòm ra chêu M, mưåt trang sûã múái àậ àûúåc ghi
thïm vâo lõch sûã ca loẩi àấ xanh nây. Trong cấc ngưi mưå vâ àïìn
miïëu úã Mexico, Peru, Columbia, ngûúâi Têy Ban Nha àậ tòm thêëy
vư sưë ngổc bđch lúán, mâu lc thêỵm. Chó mêëy nùm sau àố, hổ àậ vú
vết hïët nhûäng ca cẫi huìn bđ nây. Hổ cng ài tòm nhûäng àõa
àiïím mâ ngûúâi xûa àậ khai thấc thûá ngổc k diïåu nây nhûng
khưng tòm thêëy. Mậi àïën giûäa thïë k XVI, nhûäng kễ chinh phc
X.I. Venetxki 16
http://ebooks. vdcmedia. com
chêu M múái lâm ch àûúåc bđ mêåt ca ngûúâi Inca vâ múái xêm
nhêåp àûúåc vâo cấc kho bấu chûáa àêìy ngổc bđch xûá Columbia.
Vúái vễ àểp hiïëm cố, ngổc bđch Columbia àậ ngûå trõ trong
nghïì kim hoân àïën thïë k XIX. Nùm 1831, mưåt ngûúâi thúå nêëu
nhûåa thưng úã Uran tïn lâ Macxim Cogiepnicưp khi nhùåt ci khư
trong rûâng, gêìn con sëi Tưcưva, àậ tòm thêëy viïn ngổc bđch àêìu
tiïn úã nûúác Nga. Nhûäng viïn ngổc bđch lúán mâu lc sấng ca xûá
Uran àậ nhanh chống àûúåc nhûäng ngûúâi thúå kim hoân trïn thïë
giúái thûâa nhêån.
Trong thúâi gian lâm “quìn chó huy” xûúãng mâi mùåt àấ úã
Ecaterinbua, Iacop Cocưvin - mưåt con ngûúâi liïm khiïët, rêët am
hiïíu vïì àấ vâ cng lâ nghïå nhên lâm àưì àấ qu, àậ lậnh àẩo viïåc
khai thấc nhûäng mỗ ngổc bđch úã Uran. Nùm 1834, mưåt viïn ngổc
bđch rêët lúán, nùång hún hai kilưgam, tòm àûúåc tẩi mưåt trong cấc mỗ
úã àêëy àậ àïën tay ưng. Lc bêëy giúâ ưng àêu cố biïët viïn àấ àểp àệ

tûâng ài vâo lõch sûã khoấng vêåt hổc vúái tïn gổi “ngổc bđch Cocưvin”
êëy sệ àống vai trô àõnh mïånh trong sưë phêån ca ưng.
Ngûúâi “chó huy” àậ tûå tay mâi nhûäng viïn àấ qu nhêët. Lêìn
nây, ưng cng àõnh chđnh tay mònh mâi cấc mùåt viïn ngổc khưíng
lưì. Nhûng àõnh ca ưng khưng thûåc hiïån àûúåc: theo mưåt lúâi tưë
giấc bõa àùåt tûâ Pïtecbua (Staint Peterburg), mưåt ban àiïìu tra bêët
ngúâ êåp àïën, ra lïånh la soất nhâ Cocưvin vâ àậ “tòm thêëy” viïn
ngổc bđch mâ ưng khưng àõnh dêëu ài. Ngûúâi ta àậ ấp giẫi Cocưvin
vïì th àư cng vúái viïn ngổc. Bấ tûúác Perưpxki vưën lûâng danh lâ
ngûúâi sânh sỗi vâ ûa thđch àấ qu àậ tiïën hânh thêím vêën v nây.
Ưng àậ àûa v ấn àïën kïët thc mâ mònh vêỵn hùçng mong àúåi: bấ
tûúác àậ nhưët châng Cocưvin vư tưåi vâo t (trong t, vò khưng chõu
àûång àûúåc nhûäng lúâi vu khưëng bêët lûúng nïn ngay sau àố, ngûúâi
thúå ngổc àậ tûå sất), côn viïn ngổc bđch thò vûúåt qua kho bẩc nhâ
nûúác àïí àïën bưí sung cho bưå sûu têåp ca bấ tûúác. Nhûng viïn ngổc
cng khưng úã àêy àûúåc bao lêu: vò àấnh bẩc bõ thua to nïn viïn àẩi
thêìn danh tiïëng nây àậ àânh lông tûâ giậ nố, vâ viïn ngổc bđch lẩi
àïën cû ng úã nhâ viïn cưë vêën cú mêåt ca triïìu àònh lâ cưng tûúác
Cochubêy - ngûúâi ch ca bưå sûu têåp àấ qu lúán nhêët nûúác Nga.
Sau khi võ cưng tûúác nây chïët, con trai ưng àậ chun chúã nhiïìu
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 17
http://ebooks. vdcmedia. com
ngổc qu trong àố cố cẫ “viïn ngổc Cocưvin” sang Viïn àïí bấn hïët.
Theo thónh cêìu ca viïån hân lêm Nga, triïìu àònh Nga hoâng àậ bỗ
ra mưåt mốn tiïìn lúán àïí mua lẩi bưå sûu têåp. Viïn ngổc bđch lúán nhêët
thïë giúái àậ trúã vïì Tưí qëc (Nga) vâ hiïån nay àang àûúåc trûng bây
trong viïån bẫo tâng khoấng vêåt hổc thåc Viïån hân lêm khoa hổc
Liïn Xư úã Maxcúva.
Ngổc bđch lâ mưåt trong nhûäng khoấng vêåt ca berili.
Aquamarin mâu xanh nûúác biïín vâ Vorobievit mâu hưìng anh àâo,

heliồo mâu rûúåu vang vâ berin mâu lc phúát vâng, fanakit trong
sët vâ eucla xanh lam dõu dâng, crizoberin xanh lc trong trễo vâ
mưåt biïën thïí lẩ thûúâng ca nố lâ Alecxanàrit - ban ngây thò mâu
lc àêåm, côn khi chiïëu àên vâo thò mâu àỗ tûúi (nhâ vùn N. X.
Lexcưp àậ mư tẫ mưåt cấch hònh ẫnh: “bíi sấng xanh tûúi vâ bíi
chiïìu àêỵm mấu”) - àố chó lâ mưåt sưë, nhûng àố lâ nhûäng àẩi biïíu
danh tiïëng nhêët ca dông hổ ngổc qu chûáa berili.
Vỗ trấi àêët tuåt nhiïn khưng nghêo berili, mùåc dêìu berili
ln ln mang tiïëng lâ mưåt ngun tưë hiïëm. Àiïìu àố àûúåc giẫi
thđch búãi mưåt lệ lâ nhiïìu khi khưng dïỵ tòm thêëy khoấng vêåt chûáa
berili. Vâ úã àêy, chố - ngûúâi bẩn lêu àúâi ca con ngûúâi, cố thïí gip
chng ta. Trong nhûäng nùm gêìn àêy, trïn sấch bấo thûúâng xët
hiïån nhûäng tin tûác vïì viïåc tòm kiïëm àûúåc khoấng sẫn nhúâ cấc “nhâ
àõa chêët bưën chên”. Chng ta àậ biïët nhiïìu sûå kiïån vâ huìn thoẩi
vïì viïåc chố dûåa theo mi àïí tòm kiïëm mưåt vêåt hóåc mưåt ngûúâi nâo
àố. Nhûng côn nùng lûåc àõa chêët ca chng thò nhû thïë nâo? Cấc
“nhâ sânh qúång x lưng” êëy cố thïí tòm àûúåc nhûäng khoấng vêåt gò?
Tiïën sơ sinh hổc G. A. Vaxiliep - ngûúâi khúãi xûúáng mưåt
phûúng hûúáng múái trong viïåc thùm dô cấc kho tâng thiïn nhiïn
nùçm sêu dûúái àêët, kïí rùçng: “Bưå sûu têåp ca Viïån bẫo tâng khoấng
vêåt hổc thåc Viïån hân lêm khoa hổc Liïn Xư àậ gip chng ta
giẫi àấp àûúåc cêu hỗi àố. Thđ nghiïåm vúái berili kim loẩi àậ tỗ ra
rêët cố hiïåu quẫ: sau khi ngûãi kim loẩi nây, chố Jinàa àậ chổn ra
àûúåc ngổc bđch, aquamarin, vorobievit, fanakit, bertranàit trong sưë
rêët nhiïìu khoấng vêåt, nghơa lâ nố àậ chổn àûúåc têët cẫ nhûäng
khoấng vêåt, vâ chó nhûäng khoấng vêåt chûáa berili. Sau àố chng tưi
àïí lêỵn têët cẫ cấc khoấng vêåt chûáa berili vúái cấc mêỵu khoấng vêåt
X.I. Venetxki 18
http://ebooks. vdcmedia. com
khấc, rưìi u cêìu nố tòm lẩi. Khi àố, con Jinàa àậ ài khùỉp nhâ bẫo

tâng, rưìi nùçm p ngûåc vâo chiïëc t kđnh mâ trong àố cố viïn ngổc
bđch lúán nhêët vâ sa”.
Cấc àẩi biïíu ca giúái thûåc vêåt cng sùén sâng àống gốp cưng
sûác ca mònh vâo viïåc tòm kiïëm berili. Cêy thưng bònh thûúâng cố
thïí àống vai trô nây vò nố cố khuynh hûúáng tuín chổn berili tûâ
àêët vâ tđch ly lẩi trong vỗ cêy. Nïëu cêy thưng mổc úã gêìn núi cố cấc
khoấng vêåt chûáa berili thò hâm lûúång ngun tưë nây trong vỗ cêy
sệ cao gêëp hâng trùm lêìn so vúái trong àêët vâ gêëp hâng chc lêìn so
vúái trong vỗ cêy khấc, chùèng hẩn nhû cêy bẩch dûúng hay cêy tng
rng lấ.
Nhû cấc bẩn àậ biïët, nhûäng ngûúâi thúå kim hoân tỗ ra rêët
“kđnh nïí” àưëi vúái nhiïìu loẩi àấ qu chûáa berili, côn cấc nhâ cưng
nghïå chun sẫn xët berili kim loẩi thò lẩi tinh tûúâng hún àưëi vúái
nhûäng thûá quën r mònh: trong sưë têët cẫ cấc khoấng vêåt chûáa
berili, hổ chó coi trổng berin mâ thưi, vò chó cố khoấng vêåt nây múái
cố giấ trõ cưng nghiïåp. Trong thiïn nhiïn thûúâng gùåp nhûäng tinh
thïí berin khưíng lưì: khưëi lûúång ca chng lïn àïën hâng chc têën,
côn chiïìu dâi lïn àïën vâi mết. Gêìn àêy, trïn àẫo Mầagaxca àậ
tòm thêëy mưåt àún tinh thïí berin nùång 380 têën, chiïìu dâi lâ 18 mết,
chiïìu rưång lâ 3,5 mết.
Tẩi Viïån bẫo tâng mỗ úã Lïningrat cố mưåt hiïån vêåt rêët th võ -
àố lâ mưåt tinh thïí Berin dâi mưåt mết rûúäi. Trong ma àưng bõ
phong tỗa nùm 1942, àẩn phấo ca àõch àậ xun thng mấi nhâ
vâ nưí úã phông chđnh. Cấc mẫnh àẩn àậ lâm cho tinh thïí bõ thiïåt
hẩi nghiïm trổng lâm cho nố tûúãng nhû khưng côn àûúåc trûng bây
trong bẫo tâng nûäa. Nhûng nhúâ bân tay khếo lếo ca cấc nghïå
nhên phc chïë, tinh thïí nây àậ àûúåc khưi phc lẩi hònh dẩng ban
àêìu. Hiïån giúâ chó côn lẩi hai mẫnh àẩn han gó, àûúåc khẫm vâo têëm
bẫng thuët minh lâm bùçng thy tinh hûäu cú giúái thiïåu vïì hiïån
vêåt nây lâm cho mổi ngûúâi biïët àïën cåc phêỵu thåt mâ nố àậ trẫi

qua.
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 19
http://ebooks. vdcmedia. com
Chùèng cố gò àấng ngẩc nhiïn lâ ngay tûâ xa xûa khưng phẫi
chó nhûäng ngûúâi ûu thđch ca qu, mâ cẫ cấc nhâ khoa hổc cng
rêët ch àïën cấc viïn àấ qu chûáa berili.
Hưìi thïë k XVIII, khi mâ khoa hổc côn chûa biïët àïën ngun
tưë mâ bêy giúâ àûúåc àùåt úã ư sưë 4 trong Hïå thưëng tìn hoân, thò
nhiïìu nhâ bấc hổc àậ cưë gùỉng phên tđch berin, nhûng khưng mưåt ai
cố thïí tòm thêëy thûá kim loẩi chûáa trong àố. Hònh nhû nố êín nấu
sau lûng nhưm vâ cấc húåp chêët ca nhưm - tđnh chêët ca hai
ngun tưë nây nây giưëng nhau àïën mûác àưå k lẩ. Tuy vêåy vêỵn cố
nhûäng sûå khấc biïåt. Lui Nicưla Voclanh (Louis Nicolas Vanquelin)
- nhâ hốa hổc Phấp, lâ ngûúâi àêìu tiïn nhêån thêëy sûå khấc biïåt êëy.
Ngây 26 thấng Mûa nùm thûá sấu ca lõch Cưång Hôa (tûác lâ ngây
15 thấng 2 nùm 1798), tẩi phiïn hổp ca Viïån hân lêm khoa hổc
Phấp, Voclanh àậ thưng bấo mưåt tin lâm chêën àưång dû lån, rùçng,
trong berin vâ ngổc bđch cố chûáa mưåt thûá “àêët” múái cố tđnh chêët
khấc hùèn vúái àêët phên hóåc nhưm oxit.
Cấc mëi ca ngun tưë múái nây cố dû võ húi ngổt, vò thïë mâ
Voclanh àậ àïì nghõ gổi nố lâ glixini (theo tiïëng Hy Lẩp, “glykos”
nghơa lâ ngổt), nhûng nhiïìu nhâ bấc hổc khấc lẩi coi tïn gổi êëy lâ
chûa thêåt àẩt, búãi vò mëi ca mưåt sưë ngun tưë khấc, chùèng hẩn
nhû ca ytri, cng cố võ ngổt. Theo àïì nghõ ca cấc nhâ hốa hổc nưíi
tiïëng lâ Claprưt (ngûúâi Àûác) vâ Ekebú (ngûúâi Thy Àiïín) - cẫ hai
ưng àïìu nghiïn cûáu berin - ngun tưë hốa hổc nây àûúåc gổi lâ
berili, côn tïn glixini thò chó tưìn tẩi mưåt thúâi gian dâi trong sấch
bấo hốa hổc ca Phấp mâ thưi.
Sûå giưëng nhau giûäa berili vâ nhưm àậ gêy nïn nhiïìu àiïìu rùỉc
rưëi cho À. I. Menàelïep - ngûúâi sấng lêåp nïn Hïå thưëng tìn hoân

ca cấc ngun tưë. Ngun do lâ vâo giûäa thïë k XIX, vò cố sûå
giưëng nhau nây nïn berili àûúåc coi lâ mưåt kim loẩi cố hốa trõ ba vúái
khưëi lûúång ngun tûã bùçng 13,5 vò thïë mâ nố phẫi chiïëm võ trđ giûäa
cacbon vâ nitú trong Hïå thưëng tìn hoân. Àiïìu àố dêỵn àïën sûå lưån
xưån rộ rïåt trong quy låt thay àưíi tđnh chêët ca cấc ngun tưë vâ
àậ khiïën ngûúâi ta nghi ngúâ tđnh àng àùỉn ca àõnh låt tìn
hoân. Vûäng tin úã sûå àng àùỉn ca mònh, Menàelïep cho rùçng, khưëi
lûúång ngun tûã ca berili àậ àûúåc xấc àinh khưng àng, ngun
X.I. Venetxki 20
http://ebooks. vdcmedia. com
tưë nây khưng cố hốa trõ ba, mâ phẫi cố hốa trõ hai, vâ cố nhûäng
tđnh chêët ca magie oxit. Trïn cú súã àố, ưng àậ àùåt berili vâo nhốm
thûá hai sau khi sûãa lẩi khưëi lûúång ngun tûã ca nố thânh 9.
Chùèng bao lêu sau, cấc nhâ hốa hổc Thy Àiïín lâ Nixún vâ
Petecxún mâ trûúác àêy vêỵn mưåt mûåc tin rùçng berili cố hốa trõ ba,
àậ båc phẫi xấc nhêån àiïìu àố. Cấc cåc nghiïn cûáu k lûúäng ca
hai ưng àậ cho thêëy khưëi lûúång ca ngun tûã nây bùçng 9,1. Nhû
vêåy, nhúâ berili - kễ khëy àưång sûå n tơnh trong Hïå thưëng tìn
hoân, mâ mưåt trong nhûäng àõnh låt quan trổng nhêët ca hốa hổc
àậ giânh àûúåc chiïën thùỉng.
Sưë phêån ca ngun tưë nây cố nhiïìu àiïím giưëng sưë phêån cấc
ngun tưë kim loẩi anh em vúái nố. Nùm 1828, nhâ hốa hổc Àûác lâ
Vụle (Wholer) vâ nhâ hốa hổc Phấp lâ Buxi (Bussy), mưåt cấch àưåc
lêåp vúái nhau, àậ tấch àûúåc berili úã dẩng tûå do vâ mậi àïën bẫy mûúi
nùm sau nhâ bấc hổc Phấp lâ Lúbư (Paul Lebeau) múái cố thïí àiïìu
chïë àûúåc berili kim loẩi ngun chêët bùçng cấch àiïån phên cấc mëi
nống chẫy ca nố. Cng dïỵ hiïíu rùçng, hưìi àêìu thïë k XX, cấc sấch
tra cûáu vïì hốa hổc àậ khùng khùng båc tưåi berili lâ “kễ ùn bấm”,
lâ “chùèng cố cưng dng thûåc tïë”
Song sûå phất triïín nhû v bậo ca khoa hổc vâ k thåt àùåc

trûng cho thïë k XX àậ båc cấc nhâ hốa hổc vâ cấc nhâ chun
mưn khấc phẫi xem xết lẩi “bẫn ấn” quấ bêët cưng nây. Viïåc nghiïn
cûáu berili ngun chêët àậ chûáng tỗ rùçng, nố cố nhiïìu tđnh chêët qu
bấu vâ th võ.
Lâ mưåt trong nhûäng kim loẩi nhể nhêët, berili àưìng thúâi lẩi cố
àưå bïìn cao, cao hún cẫ cấc loẩi thếp kïët cêëu chûá chûa cêìn so vúái cấc
bẩn “àưìng nghiïåp” ca nố trong nhốm kim loẩi nhể. Chùèng hẩn,
nïëu mưåt súåi dêy nhưm cố tiïët diïån mưåt milimet vng chó à sûác
chõu àûång hún 10 kilogam (bùçng mưåt xư nûúác), thò mưåt súåi dêy
berili cố cng tiïët diïån nhû thïë sệ chõu àûúåc mưåt khưëi lûúång gêëp
sấu lêìn, tûác lâ bùçng khưëi lûúång thên thïí mưåt ngûúâi lúán. Ngoâi ra,
berili côn nống chẫy úã nhiïåt àưå cao hún nhiïìu so vúái nhưm vâ
magie. Sûå kïët húåp cấc tđnh chêët mưåt cấch tưët àểp nhû vêåy àậ lâm
cho berili ngây nay trúã thânh mưåt trong nhûäng vêåt liïåu ch ëu
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 21
http://ebooks. vdcmedia. com
ca ngânh hâng khưng. Cấc chi tiïët ca mấy bay lâm bùçng kim
loẩi nây nhể hún hùèn so vúái cấc chi tiïët bùçng nhưm.
Tđnh dêỵn nhiïåt tuåt vúâi, nhiïåt dung vâ tđnh bïìn nhiïåt cao àậ
cho phếp sûã dng berili vâ cấc húåp chêët ca nố lâm vêåt liïåu giûä
nhiïåt trong k thåt v tr. Chùèng hẩn, cấc bưå phêån giûä nhiïåt
trong bìng lấi ca con tâu v tr “Mercury” àïìu lâm bùçng berili.
Vò cấc chi tiïët lâm bùçng berili bẫo àẫm cho cấc kđch thûúác cố
àưå chđnh xấc vâ tđnh ưín àõnh cao nïn chng àûúåc sûã dng trong cấc
khđ c con quay hưìi chuín; cấc khđ c nây nùçm trong hïå thưëng
àõnh hûúáng vâ bònh ưín ca cấc tïn lûãa, cấc con tâu v tr vâ vïå
tinh nhên tẩo ca Trấi àêët.
Côn mưåt tđnh chêët nûäa ca berili khiïën nố rêët cố triïín vổng
trong lơnh vûåc chinh phc v tr: khi àưët chấy, nố tỗa ra nhiïåt
lûúång rêët lúán. Vïì mùåt nây thò khưng mưåt kim loẩi nâo khấc cẩnh

tranh àûúåc vúái nố. Khưng phẫi ngêỵu nhiïn mâ cấc cưng trònh sû vïì
k thåt v tr lẩi coi berili lâ mưåt thânh phêìn cố thïí tẩo nïn thûá
nhiïn liïåu tïn lûãa cố nùng lûúång cao dng cho cấc chuën bay lïn
mùåt trùng vâ àïën cấc thiïn thïí xa hún nûäa. Ngûúâi ta cng àïì nghõ
dng berili àïí chïë tẩo cấc bònh chûáa nhiïn liïåu ca cấc hïå thưëng
tïn lûãa: khi nhiïn liïåu chấy hïët, cố thïí sûã dng ngay "bao bò" bùçng
berili lâm nhiïn liïåu.
Cấc húåp kim ca àưìng vúái berili gổi lâ àưìng àỗ berili àûúåc sûã
dng rưång rậi trong ngânh hâng khưng. Nhiïìu chi tiïët phẫi àôi hỗi
phẫi cố àưå bïìn lúán, cố sûác chưëng mỗi vâ chưëng ùn môn cao, giûä àûúåc
tđnh àân hưìi trong khoẫng nhiïåt àưå rưång, cố àưå dêỵn àiïån vâ àưå dêỵn
nhiïåt tưët àậ àûúåc chïë tẩo tûâ cấc húåp kim àố. Ngûúâi ta ûúác tđnh
rùçng, trong mưåt mấy bay hiïån àẩi hẩng nùång cố hún mưåt ngân chi
tiïët àûúåc chïë tẩo bùçng cấc húåp kim nây. Nhúâ cố tđnh chêët àân hưìi
nïn àưìng àỗ berili lâ loẩi vêåt liïåu tuåt vúâi àïí lâm lo xo. Trong
thûåc tïë, lô xo lâm bùçng húåp kim nây khưng bõ mỗi: chng cố thïí
chõu àûång àûúåc hâng t chu k tẫi trổng lúán!
Nhên àêy xin kïí mưåt tònh tiïët th võ trong lõch sûã chiïën
tranh thïë giúái hai cố liïn quan àïën lô xo. Lc bêëy giúâ, nïìn cưng
nghiïåp ca Hitle bõ cùỉt rúâi khỗi ngìn berili ch ëu. Trïn thûåc tïë,
X.I. Venetxki 22
http://ebooks. vdcmedia. com
nûúác M nùỉm toân bưå sẫn lûúång thïë giúái vïì thûá kim loẩi chiïën lûúåc
qu bấu nây. Thïë lâ ngûúâi Àûác phẫi tòm mûu mểo. Hổ quët àõnh
sûã dng nûúác Thy Sơ trung lêåp àïí mua lêåu àưìng àỗ berili: cấc
hậng ca M àậ nhêån àûúåc àún àùåt hâng tûâ nhûäng ngûúâi “thúå àưìng
hưì” Thy Sơ xin mua húåp kim nây vúái lûúång à dng àïí lâm lô xo
àưìng hưì cho toân thïë giúái trong khoẫng nùm trùm nùm vïì sau. Sûå
thûåc thò mấnh khốe nây àậ bõ bẩi lưå nïn àún àùåt hâng êëy khưng
àûúåc thûåc hiïån. Nhûng dêìn dêìn, lô xo bùçng àưìng àỗ berili vêỵn cố

mùåt trong cấc loẩi sng liïn thanh cûåc nhanh múái nhêët àùåt trïn
mấy bay àïí trang bõ cho qn àưåi phất xđt.
Tđnh mỗi lâ mưåt trong nhûäng “bïånh nghïì nghiïåp” ca nhiïìu
kim loẩi vâ húåp kim. Vò khưng chõu àûúåc tẫi trong thay àưíi hûúáng
liïn tc nïn cấc kim loẩi vâ húåp kim nây dêìn dêìn bõ phấ hy. Song
nïëu thïm vâo thếp mưåt lûúång berili, d rêët nhỗ, cng cố tấc dng
nhû mưåt cấnh tay hûáng àúä sûå mïåt mỗi. Nïëu nhû cấc nhđp ư tư lâm
bùçng thếp cacbon thưng thûúâng sệ bõ gêỵy sau 800 - 850 ngân lêìn xư
àêíy, thò sau khi pha thïm “vitamin Be” vâo thếp, nhđp sệ chõu
àûång àûúåc hâng chc triïåu lêìn xư àêíy mâ khưng tỗ ra cố dêëu hiïåu
mỗi mïåt.
Khấc vúái thếp, àưìng àỗ berili khưng phất ra tia lûãa khi va
àêåp vâo àấ hóåc kim loẩi, vò thïë mâ nố àûúåc sûã dng rưång rậi àïí
chïë tẩo cấc dng c dng úã nhûäng núi dïỵ gêy nưí nhû trong cấc
hêìm mỗ, cấc nhâ mấy sẫn xët thëc nưí, cấc trẩm xùng dêìu.
Berili cố ẫnh hûúãng rộ rïåt àïën cấc tđnh chêët ca magie.
Chùèng hẩn, chó cêìn pha thïm vâi chc phêìn triïåu berili cng à
giûä cho cấc húåp kim magie khưng bõ bưëc chấy khi nêëu chẫy vâ khi
àc (tûác lâ úã khoẫng 700 àưå C). Khi àố àưå ùn môn ca cấc húåp kim
nây trong khưng khđ cng nhû trong nûúác sệ giẫm hùèn.
Chùỉc hùèn mưåt triïín vổng to lúán sệ thåc vïì cấc húåp kim ca
berili vúái liti. Sûå liïn minh ca hai kim loẩi nhể nhêët nây cố thïí sệ
dêỵn àïën sûå ra àúâi cấc húåp kim kïët cêëu tuåt vúâi, vûâa bïìn nhû thếp
lẩi vûâa nhể nhû gưỵ.
Dûåa vâo cấc tđnh chêët hốa hổc ca mònh mâ berili cố thïí àẫm
nhiïåm rêët tưët vai trô chêët khûã oxi cho thếp, gip thếp chưëng lẩi sûå
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 23
http://ebooks. vdcmedia. com
xêm nhêåp ca oxi. Àấng tiïëc rùçng, berili vêỵn côn quấ àùỉt nïn cấc
nhâ luån kim chûa thïí sûã dng nố vúái khưëi lûúång lúán. Tuy nhiïn,

hổ àậ tòm ra àûúåc mưåt lơnh vûåc sûã dng berili quan trổng khấc mâ
trong àố khưng tiïu tưën nhiïìu kim loẩi nây. Àố lâ dng nố àïí bậo
hôa bïì mùåt cấc chi tiïët bùçng thếp - gổi lâ sûå berili hốa, nhùçm nêng
cao àưå cûáng, àưå bïìn vâ khẫ nùng chưëng mâi môn ca chng.
Cấc nhâ k thåt rúngen rêët ûu chång kim loẩi nây vò nố àïí
cho tia rúngen ài qua dïỵ dâng, hún hùèn cấc kim loẩi khấc. Hiïån
nay, trïn toân thïë giúái, ngûúâi ta àïìu dng berili lâm “cûãa sưí” cho
cấc ưëng rúngen. Khẫ nùng cho tia rúngen ài qua ca cấc “cûãa sưí”
nây cao gêëp gêìn hai chc lêìn so vúái cấc “cûãa sưí” bùçng nhưm mâ
trûúác àêy vêỵn àûúåc sûã dng vâo mc àđch nây.
Berili àậ àống vai trô nưíi bêåt trong sûå phất triïín ca hổc
thuët vïì cêëu tẩo ngun tûã vâ hẩt nhên ngun tûã. Ngay tûâ hưìi
àêìu nhûäng nùm ba mûúi, khi bùỉn phấ hẩt nhên berili bùçng hẩt
anfa, cấc nhâ vêåt l hổc ngûúâi Àûác lâ Bothe vâ Becker àậ khấm
phấ ra cấi gổi lâ “bûác xẩ berili”, tuy rêët ëu nhûng lẩi cố sûác àêm
xun rêët mẩnh: xun qua lúáp chò dây vâi centimet. Nùm 1932,
nhâ bấc hổc ngûúâi Anh lâ Chadwick àậ xấc àõnh àûúåc bẫn chêët ca
bûác xẩ nây. Hốa ra, àố lâ mưåt dông cấc hẩt trung hôa vïì àiïån vúái
khưëi lûúång mưỵi hẩt xêëp xó bùçng khưëi lûúång ca proton. Nhûäng hẩt
múái nây àậ àûúåc gổi lâ nútron.
Vò khưng mang àiïån nïn cấc nútron dïỵ xêm nhêåp vâo hẩt
nhên ngun tûã ca cấc ngun tưë khấc. Tđnh chêët nây lâm cho
nútron trúã thânh viïn àẩn hûäu hiïåu nhêët àïí bùỉn phấ hẩt nhên
ngun tûã. Hiïn nay, “àẩi bấc nútron” àûúåc sûã dng rưång rậi àïí
thûåc hiïån cấc phẫn ûáng hẩt nhên.
Viïåc nghiïn cûáu cêëu trc ngun tûã ca berili àậ cho thêëy
àùåc trûng ca nố lâ tiïët diïån bùỉt giûä nútron thò nhỗ mâ trõ sưë phên
tấn nútron thò lúán. Vò vêåy, berili phất tấn nútron, lâm thay àưíi
hûúáng chuín àưång vâ kòm hậm tưëc àưå ca chng cho àïën trõ sưë
thđch húåp àïí cấc phẫn ûáng dêy chuín xẫy ra mưåt cấch cố hiïåu quẫ

hún. Trong sưë têët cẫ cấc vêåt liïåu rùỉn thò berili àûúåc coi lâ chêët kòm
hậm nútron tưët nhêët. Nố tỗ ra tuåt vúâi khi àống vai trô chêët phẫn
X.I. Venetxki 24
http://ebooks. vdcmedia. com
xẩ nútron, àûa cấc nútron trúã vïì vng hoẩt àưång ca cấc lô phẫn
ûáng, ngùn giûä chng lẩi, khưng àïí cho chng bõ tẫn mất. Berili côn
cố tđnh chưëng bûác xẩ rêët cao, kïí cẫ úã nhiïåt àưå rêët lúán. Têët cẫ nhûäng
tđnh chêët tuåt diïåu nây àậ lâm cho berili trúã thânh mưåt trong
nhûäng ngun tưë cêìn thiïët nhêët ca k thåt ngun tûã.
Khẫ nùng truìn êm ca berili rộ râng lâ mưåt àiïìu mâ khoa
hổc rêët àấng quan têm. Trong khưng khđ, tưëc àưå ca êm thanh lâ
330 mết trong mưåt giêy, côn trong nûúác lâ 1500 mết trong mưåt
giêy. Côn trong berili thò êm thanh phấ vúä têët cẫ cấc k lc àố vâ
àẩt àïën tưëc àưå 12.600 mết trong mưåt giêy (gêëp 2 -3 lêìn so vúái trong
cấc vêåt liïåu kim loẩi khấc). Nhûäng ngûúâi chïë tẩo nhẩc c àậ ch
àïën àùåc àiïím nây.
Cẫ berili oxit cng cố nhiïìu tđnh chêët qu bấu. Tđnh chõu lûãa
tưët (nhiïåt àưå nống chẫy trïn 2500 àưå C), àưå bïìn hốa hổc lúán vâ àưå
dêỵn nhiïåt cao cho phếp sûã dng vêåt liïåu nây lâm lúáp lốt cấc lô cẫm
ûáng, lâm nưìi àïí nêëu chẫy cấc kim loẩi vâ húåp kim. Chùèng hẩn, àïí
nêëu chẫy berili trong chên khưng, ngûúâi ta chó dng nưìi lâm bùçng
berili oxit, vò chêët nây hoân toân khưng tûúng tấc vúái berili. Oxit
nây lâ vêåt liïåu ch ëu àïí bổc cấc bưå phêån tỗa nhiïåt ca lô phẫn
ûáng ngun tûã.
Tđnh chêët cấch nhiïåt ca berili oxit cng cố thïí àûúåc sûã dng
trong viïåc nghiïn cûáu cấc têìng àêët sêu ca hânh tinh chng ta. Cố
mưåt dûå ấn lêëy mêỵu àêët àấ tûâ lúáp vỗ manti ca trấi àêët úã àưå sêu 32
km nhúâ cấi gổi lâ “kim ngun tûã” - mưåt lô phẫn ûáng hẩt nhên tđ
hon àùåt trong mưåt vỗ bổc cấch nhiïåt lâm bùçng berili oxit vâ cố mi
nhổn bùçng húåp kim vonfram nùång.

Berili oxit àậ cố “thêm niïn cưng tấc” cao trong cưng nghiïåp
thy tinh. Pha thïm nố sệ lâm tùng àưå cûáng, tùng chiïët sët vâ àưå
bïìn hốa hổc ca thy tinh. Viïåc pha thïm berili oxit vâ cấc húåp
chêët khấc ca berili cho phếp lâm àûúåc nhûäng loẩi thy tinh àùåc
biïåt cố àưå trong sët cao àưëi vúái têët cẫ cấc tia quang phưí - tûâ tia tûã
ngoẩi àïën tia hưìng ngoẩi.
Berili oxit côn àûúåc dng lâm ngun liïåu ban àêìu àïí lâm ra
ngổc bđch nhên tẩo vâ cấc loẩi ngổc chûáa berili khấc khi chng
KÏÍ CHUÅN VÏÌ KIM LOẨI (quín 1) 25
http://ebooks. vdcmedia. com
àûúåc ni cêëy trong àiïìu kiïån ấp sët vâ nhiïåt àưå cao. Hiïån nay,
quấ trònh nây àậ àûúåc thûåc hiïån khưng phẫi chó trong cấc phông
thđ nghiïåm khoa hổc, mâ côn cẫ trong nhûäng àiïìu kiïån sẫn xët.
... Nhûäng lúâi tiïn àoấn ca A. E. Fexman - nhâ bấc hổc lưỵi lẩc
cố nhiïìu ûúác mú, àậ trúã thânh sûå thêåt. Chó mưåt thúâi gian ngùỉn nûäa
thưi, berili sệ àấp ûáng àûúåc nhûäng hy vổng mâ ngûúâi ta àang àùåt
vâo nố. Tûâ mưåt ngun tưë hiïëm đt ngûúâi biïët àïën, ngây nay nố àậ
trúã thânh mưåt trong nhûäng kim loẩi quan trổng nhêët ca thïë k.