Tài liệu “Xên bản xên mường” của người Thái Mường Lò doc

“Xên bản xên mường” của người Thái Mường Lò
Trần Vân Hạc
Hàng năm, khi hoa ban nở trắng đất trời, người Thái Mường Lò (Văn Chấn, Nghĩa
Lộ, Yên Bái) thường tổ chức lễ hội “Xên bản, Xên mường”.
Tiếng Thái “Xên” là cúng Đây là lễ cúng trời đất, thần linh, tổ tiên, cầu mong một
năm mới tốt lành. Đây còn là dịp củng cố tình đoàn kết cộng đồng và khai mạc
cho một năm lao động sản xuất. Như vậy bên cạnh yếu tố tâm linh, thì bản chất
của lễ hội “Xên bản, Xên mường” là cầu mùa, cầu phúc của dân tộc có nền văn
minh lúa nước từ lâu đời.
Đối tượng mà người Thái Mường Lò cầu cúng, trước hết là các bậc siêu nhiên,
đấng sáng tạo ra vũ trụ và vạn vật: “Chảu pua phạ/Chảu tế đa/Chảu phạ tánh/Xí
chánh phạ/Hả phương đin/Chảu phạ tẳng phạ tó..” Nghĩa là: Đức chúa trời/Chủ
thiên coi trời/Chủ đặt trời/Bốn phương trời/Năm phương đất/Chủ dựng trời dựng
đất.
Cầu cúng những bậc có công khai phá nên đất Mường Lò: Chủ Tạo Xuông, Tạo
Ngần/ Cụ Tạo Lò/Ông Tạo Đúc, Ông Tạo Đẩu, Ông Lò Lỳ, Ông Lặn Ly, Ông
Lạng Ngạng, Ông Lạng Quạng, Ông Lạng Chượng .
Trong cuốn Quám tố mướng” – tức chuyện bản Mường , một cuốn sử của dân tộc
Thái có ghi: Tạo Xuông và Tạo Ngần là hai ông tổ của người Thái Tây Bắc, có
công đưa người Thái thiên di và khai phá lập nên đất Mường Lò và Tây Bắc. Sau
khi Mường Lò ổn định, Tạo Ngần lại quay về quê cũ. Đưa một nhóm người Thái
đến Việt Nam theo đường khác. Tạo Xuông cùng con trai là Tạo Lò ở lại xây dựng
Mường Lò ngày càng giàu mạnh. Bẩy người con của Tạo Lò chia nhau cai quản
Mường Lò và phát triển địa bàn của người Thái ra khắp vùng Tây Bắc.Trong lễ
“Xên bản, Xên mường” của người Thái Mường Lò còn cầu cúng các lãnh tụ nghĩa
quân xưa anh dũng đứng lên lãnh đạo nhân dân các dân tộc Mường Lò đánh giặc
cờ vàng: Cầm Hánh, Cầm Chiêu, Cầm Hiệp, Cầm Tú, Cầm Tám.
Như vậy cùng với việc cầu cúng các thế lực siêu nhiên có tác động to lớn đến cuộc
sống con người phải luôn đấu tranh để giành lấy cuộc sống ngày một tốt đẹp hơn.
Người Thái Mường Lò không quên công ơn của tổ tiên, ông bà, với tinh thần
“Uống nước nhớ nguồn”, đã trở thành đạo lý mang tính truyền thống.

Những điều cầu cúng trong lễ Xên bản, Xên mường, mong có một cuộc sống ấm
no hạnh phúc, mỗi người thêm tin ở bàn tay lao động sáng tạo của mình để: “Dệt
khẩu chằn xướng pá lau tếnh ná/Chằn xương pá ca tếnh bản/Xương pá sản, pá
ngoa tếnh hướn ” Nghĩa là: Trồng lúa đẹp như rừng lau trên ruộng/ Tốt như bãi
gianh đầu bản/ Tốt như rừng cây sổ cây ngoã ở đầu nhà mình.
Thầy mo sau khi cúng tế đi cắm ta leo ở danh giới các Mường (ta leo là tấm phên
đan mắt cáo), trong ba ngày nội bất xuất, ngoại bất nhập, người ngoài muốn vào
dự phải được sự đồng ý. Người trong mường không động thổ như giã gạo, đào
đất… không động rừng: Chặt cây, lấy củi, không động nước: Chài, lưới bắt cá,
không động bản: la hét, chửi bới. Nếu ai vi phạm sẽ bị bản phạt nặng.
Sau phần lễ là các trò chơi dân gian như xoè (múa dân gian), khắp (hát dân ca), tọt
cón (tung còn), tó tếch (đẩy gậy), tó mák lẹ ( chọi quả lẹ), bén nả (bắn nỏ), lạ vai
(kéo co). Riêng trò chơi tung còn có một ý nghĩa đặc biệt.
Người Thái Mường Lò có ba cách chơi còn: Cón vóng (còn vòng), cón sai (còn
dây), cón xổm (còn cuốn dây). Người tung còn tung đi những điều rủi ro, không
may mắn, đón về diềm lành phúc đức cho cả một năm mới.Trong quả còn của
người Thái Tây Bắc bao giờ cũng có hạt quả muối và một số hạt giống như: Lúa,
đậu, bông.
Kết thúc lễ Xên bản, Xên mường, mọi người thân ái nắm tay nhau trong điệu xoè
vòng, tự tin náo nức hoà cùng vòng quay minh triết của vũ trụ, cùng nhau hát bài:
“Tành bản đa mướng” – xây dựng bản mường: khắm sai bản nhá lương / Khắm sai
mướng nhá sảu/ Chảu huồm pày tếnh mướng / Dú đi sướngk nộc bắc/ Dú lắc
sướngk nộc yểng /Dú siểng sướngk tà vên /Dú dên sướngk nặm mó/Hụ lọ sướngk
sính sao/ Khao saư bươn síp hả” / có nghĩa là: Nắm dây bản đừng để vàng úa / Giữ
dây mường đừng để mường tan / Chủ là nơi đoàn tụ dân mường / Ở hiền lành như
chim quốc / Ở khôn như chim yểng / Ở sáng như mặt trời / ở mát như nước như
nước nguồn/ Biết lột như nhện tằm/ Sáng trong như trăng rằm.
Qua lễ hội “Xên bản, Xên mường”, mỗi người được ôn lại quá khứ hào hùng của
dân tộc, được tiếp thêm sức mạnh với niềm tin yêu, trong sáng. Nguồn năng lượng
diệu kỳ bất tận của mùa xuân, đất trời cùng vạn vật, thắp lên ngọn lửa tin yêu

trong trái tim mỗi con người.