Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ở tỉnh thanh hóa trong giai đoạn 2000 2010

1

Bộ giáo dục và đào tạo
TR-ờng đại học s- phạm hà nội

Lê Kim Chi

chuyển dịch cơ cấu
kinh tế nông nghiệp ở tỉnh thanh hóa
trong giai đoạn 2000-2010

Luận án tiến sỹ Địa lý học

Hà Nội, 2013


2

Bộ giáo dục và đào tạo
TR-ờng đại học s- phạm hà nội

Lê Kim Chi

chuyển dịch cơ cấu
kinh tế nông nghiệp ở tỉnh thanh hóa
trong giai đoạn 2000-2010
Chuyên ngành: Địa lý học
MÃ số

: 62.31.95.01

Luận án tiến sỹ Địa lý học

Ng-ời h-ớng dẫn khoa học
1. PGS.TS. Nguyễn Minh Tuệ
2. PGS.TS. Lê Văn Tr-ëng

Hµ Néi, 2013


3

Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung
thực và không trùng lặp với các đề tài khác
n án này đã đƣợc cảm ơn và các thơng tin trích dẫn trong luận
án đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc.
Tác giả luận án


4

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ..................................................................................................................................12
1.

Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu .................................................................................... 12

2.

Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................................... 13

3.

Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn nghiên cứu ........................................................................ 17

3.1.

Mục tiêu ......................................................................................................................17

3.2.

Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................................17

3.3.

Giới hạn phạm vi nghiên cứu ......................................................................................17

4.

Các quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu...................................................................... 18

4.1.

Quan điểm nghiên cứu ................................................................................................18

4.1.1.

Quan điểm tổng hợp lãnh thổ .....................................................................................18

4.1.2.

Quan điểm hệ thống ....................................................................................................18

4.1.3.

Quan điểm phát triển bền vững ..................................................................................19

4.1.4.

Quan điểm lịch sử viễn cảnh ......................................................................................19

4.2.

Các phƣơng pháp nghiên cứu .....................................................................................20

4.2.1.

Phương pháp thống kê, xử lý số liệu trong phòng ......................................................20

4.2.2.

Phương pháp phân tích hệ thống................................................................................20

4.2.3.

Phương pháp bản đồ và hệ thống thông tin địa lý (GIS)............................................20

4.2.4.

Phương pháp khảo sát thực địa ..................................................................................21

5.

Đóng góp của luận án .............................................................................................................. 21

6.

Cấu trúc của luận án ............................................................................................................... 22

Chƣơng I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH
TẾ NÔNG NGHIỆP ...............................................................................................................23
1.1.

CƠ SỞ LÝ LUẬN .....................................................................................................23

1.1.1.

Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế .................................................................... 23

1.1.1.1. Cơ cấu kinh tế ............................................................................................................................ 23
a. Khái niệm ...............................................................................................................23
b. Các khía cạnh biểu hiện .........................................................................................23
1.1.1.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế .......................................................................................24
1.1.2.

Cơ cấu kinh tế nông nghiệp và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ..................... 25

1.1.2.1. Kinh tế nông nghiệp.................................................................................................................. 25

5

1.1.2.2. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp ......................................................................................26
a. Khái niệm ...............................................................................................................26
b. Đặc trưng của cơ cấu kinh tế nông nghiệp ............................................................26
c. Các khía cạnh biểu hiện của cơ cấu kinh tế nông nghiệp ......................................26
1.1.2.3. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nơng nghiệp .................................................................27
1.1.3.

Các nhân tố ảnh hƣởng đến q trình CDCCKTNN ..................................................... 29

1.1.3.1. Các nhân tố tự nhiên .................................................................................................29
a. Vị trí địa lý .............................................................................................................29
b. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên .........................................................29
1.1.3.2. Các nhân tố kinh tế - xã hội ......................................................................................30
a. Chính sách kinh tế ..................................................................................................30
b. Thị trường ..............................................................................................................31
c. Vốn đầu tư ..............................................................................................................32
d. Khoa học-công nghệ ..............................................................................................32
e. Dân cư và nguồn lao động .....................................................................................33
f. Cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kỹ thuật ...............................................................33
g. Đô thị hóa và cơng nghiệp hóa ..............................................................................34
1.1.4.

Các chỉ tiêu phân tích CDCCKTNN theo ngành và theo lãnh thổ ................................ 34

1.1.4.1. Các chỉ tiêu chung .....................................................................................................34
1.1.4.2. Nhóm các chỉ tiêu phân tích CDCCKTNN theo ngành ...........................................36
1.1.4.3. Nhóm các chỉ tiêu phân tích CDCCKTNN theo lãnh thổ ........................................37
1.2.

THỰC TIỄN CDCCKTNN VIỆT NAM VÀ VÙNG BTB GIAI ĐOẠN 2000-2010 ....38

1.2.1.

Khái quát CDCCKTNN Việt Nam trong giai đoạn 2000-2010 ...................................... 38

1.2.2.

CDCCKTNN vùng BTB giai đoạn 2000-2010 ................................................................... 42

1.3.

TIỂU KẾT CHƢƠNG I ...........................................................................................45

Chƣơng II: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ
NÔNG NGHIỆP TỈNH THANH HÓA TRONG GIAI ĐOẠN 2000-2010 .......................47
2.1.

CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ..............................................................................47

2.1.1.

Các nhân tố tự nhiên ............................................................................................................... 47

2.1.1.1. Vị trí địa lý ..................................................................................................................47
2.1.1.2. Địa hình......................................................................................................................48
2.1.1.3. Khí hậu .......................................................................................................................49

6

2.1.1.4. Tài nguyên đất............................................................................................................49
2.1.1.5. Tài nguyên nước ........................................................................................................51
2.1.1.6. Tài nguyên sinh vật ....................................................................................................52
a. Tài nguyên rừng .....................................................................................................52
b. Tài nguyên sinh vật biển ........................................................................................53
2.1.2.

Các nhân tố kinh tế - xã hội.................................................................................................... 54

2.1.2.1. Đường lối, chính sách ...............................................................................................54
2.1.2.2. Thị trường tiêu thụ ....................................................................................................55
2.1.2.3. Vốn đầu tư ..................................................................................................................56
2.1.2.4. Khoa học-công nghệ ..................................................................................................57
2.1.2.5. Công nghiệp chế biến ................................................................................................59
2.1.2.6. Cơ sở hạ tầng .............................................................................................................59
2.1.2.7. Cơ sở vật chất kỹ thuật ..............................................................................................61
2.1.2.8. Đơ thị hóa và cơng nghiệp hóa..................................................................................62
2.1.2.9. Dân cư, nguồn lao động ............................................................................................63
a. Dân cư ....................................................................................................................63
b. Lao động.................................................................................................................65
2.1.3.

Đánh giá chung ......................................................................................................................... 66

2.2.

CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NƠNG NGHIỆP Ở TỈNH THANH HỐ

TRONG GIAI ĐOẠN 2000-2010...........................................................................................68
2.2.1.

Khái quát sự phát triển kinh tế và CDCCKT tỉnh Thanh Hóa - 2000-2010 ............... 68

2.2.2.

Biến động diện tích đất nơng nghiệp tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn 2000-2010 ..... 71

2.2.2.1. Cơ cấu sử dụng đất ....................................................................................................71
2.2.2.2. Biến động diện tích đất nơng nghiệp ........................................................................72
a. Đất sản xuất nơng nghiệp ......................................................................................73
b. Đất lâm nghiệp .......................................................................................................75
c. Đất nuôi trồng thủy sản..........................................................................................75
d. Đất làm muối ..........................................................................................................75
e. Đất nông nghiệp khác ............................................................................................76
2.2.3.

Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành N-L-TS ........................................................................ 76

2.2.3.1. Khái quát chung ........................................................................................................76
2.2.3.2. Ngành nông nghiệp ...................................................................................................77


7

a. Ngành trồng trọt.....................................................................................................78
b. Ngành chăn nuôi ....................................................................................................89
c. Dịch vụ nông nghiệp ..............................................................................................95
2.2.3.3. Ngành thủy sản ..........................................................................................................96

a. Khái quát chung .....................................................................................................96
b. Ngành khai thác thủy sản .......................................................................................98
c. Ngành nuôi trồng .................................................................................................101
d. Dịch vụ nghề cá ....................................................................................................105
2.2.3.4. Ngành lâm nghiệp ...................................................................................................107
2.2.4.

Chuyển dịch cơ cấu lãnh thổ N-L-TS tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010 ...... 111

2.2.4.1. Sự phân hóa lãnh thổ sản xuất N-L-TS tỉnh Thanh Hóa .....................................111
2.2.4.2. Các hình thức tổ chức lãnh thổ N-L-TS chủ yếu ..................................................116
a. Hộ gia đình ...........................................................................................................116
b. Trang trại .............................................................................................................118
c. Vùng chuyên canh, tập trung sản xuất .................................................................120
2.2.5.

Đánh giá chung về CDCCKTN-L-TS trong giai đoạn 2000-2010 ........................... 130

Chƣơng III: ĐỊNH HƢỚNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH
TẾ NƠNGNGHIỆP TỈNH THANH HĨA ĐẾN NĂM 2020 ............................................133
3.1.

QUAN ĐIỂM, MỤC TIÊU ....................................................................................133

3.1.1.

Quan điểm ............................................................................................................................... 133

3.1.2.

Mục tiêu chuyển dịch cơ cấu N-L-TS tỉnh Thanh Hóa đến năm 2020 ....................... 135

3.2.

ĐỊNH HƢỚNG CDCCKTNN TỈNH THANH HÓA ĐẾN NĂM 2020 .............135

3.2.1.

Định hƣớng phát triển N-L-TS giai đoạn đến năm 2020 ............................................... 135

3.2.2.

Dự báo biến động sử dụng đất nông nghiệp giai đoạn 2010-2020................................ 136

3.2.3.

Định hƣớng chuyển dịch cơ cấu ngành ............................................................................. 137

3.2.3.1. Ngành nông nghiệp .................................................................................................138
3.2.3.2. Thủy sản ...................................................................................................................139
3.2.3.3. Lâm nghiệp ..............................................................................................................140
3.2.4.

Định hƣớng chuyển dịch cơ cấu lãnh thổ......................................................................... 141

3.2.4.1. Hộ gia đình ..............................................................................................................141
3.2.4.2. Trang trại .................................................................................................................142


8

3.2.4.3. Vùng chuyên canh ...................................................................................................142
3.2.4.4. Tiểu vùng nông nghiệp ............................................................................................144
3.3.

CÁC GIẢI PHÁP CDCCKTN-L-TS TỈNH THANH HÓA ĐẾN NĂM 2020 ..146

3.3.1.

Trong ngành nông nghiệp .................................................................................................... 146

3.3.2.

Trong lâm nghiệp ................................................................................................................... 147

3.3.3.

Trong ngành thủy sản ........................................................................................................... 149

3.3.4.

Giải pháp về vốn đầu tƣ ........................................................................................................ 150

3.3.5.

Giải pháp thị trƣờng .............................................................................................................. 152

3.3.6.

Giải pháp về cơ chế, chính sách........................................................................................... 153

3.3.7.

Giải pháp về khoa học - cơng nghệ và phát triển công nghiệp chế biến ..................... 155

3.3.7.1. Khoa học công nghệ ................................................................................................155
3.3.7.2. Phát triển công nghiệp chế biến .............................................................................157
3.3.8.

Giải pháp về nguồn nhân lực ............................................................................................... 157

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..............................................................................................158
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH ĐÃ CƠNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ...............................157
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................161


9

DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Cơ cấu GTSX ngành N-L-TS Việt Nam giai đoạn 2000-2010

38

Bảng 1.2. Cơ cấu GTSX ngành nông nghiệp giai đoạn 2000-2010

40

Bảng 1.3. Cơ cấu GTSX N-L-TS vùng BTB giai đoạn 2000-2010

42

Bảng 2.1. Vốn đầu tƣ từ ngân sách giai đoạn 2001-2010

56

Bảng 2.2. Vốn sản xuất kinh doanh bình quân của các doanh nghiệp

57

Bảng 2.3. Cơ cấu lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế của

65

Bảng 2.4. GDP và cơ cấu GDP tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010

69

Bảng 2.5. Biến động diện tích đất nơng nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010

73

Bảng 2.6. GTSX và cơ cấu GTSX N-L-TS tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010

76

Bảng 2.7. GTSX và cơ cấu GTSX NN tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010

77

Bảng 2.8. Chuyển dịch CCGTSX ngành trồng trọt giai đoạn 2000-2010

79

Bảng 2.9. Diện tích, năng suất, sản lƣợng rau, đậu giai đoạn 2000-2010

84

Bảng 2.10. Một số chỉ tiêu phát triển ngành chăn nuôi giai đoạn 2000-2010

89

Bảng 2.11. Cơ cấu GTSX chăn ni theo phân theo nhóm vật ni và sản phẩm

90

Bảng 2.12. Số lƣợng đàn gia súc gia cầm tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010

91

Bảng 2.13. Một số chỉ tiêu phát triển ngành thủy sản giai đoạn 2000-2010

97

Bảng 2.14. Biến động diện tích ni trồng thủy sản

102

Bảng 2.15. GTSX và cơ cấu GTSX lãnh thổ N-L-TS năm 2000, 2010

114

Bảng 2.16. Cơ cấu GTSX nội bộ các ngành N-L-TS trên các vùng lãnh thổ.

115

Bảng 2.17. Số hộ, lao động nông nghiệp, tỉnh Thanh Hóa 2000-2010

117

Bảng 2.18. Số lƣợng trang trại năm 2010 phân theo ngành hoạt động

118

Bảng 2.19. Biến động về số lƣợng trang trại giai đoạn 2010-2010

119

Bảng 2.20. Tổng hợp phát triển vùng chuyên canh tỉnh Thanh Hóa 2000-2010

125

Bảng 3.1. Biến động sử dụng đất nông nghiệp giai đoạn 2011-2020

136

Bảng 3.2. Một số chỉ tiêu phát triển N-L-TS đến năm 2020

137

Bảng 3.3. Một số chỉ tiêu phát triển ngành nông nghiệp đến năm 2020

138

Bảng 3.4. Một số chỉ tiêu phát triển ngành thủy sản đến năm 2020

140

Bảng 3.5. Định hƣớng dịch chuyển cơ cấu kinh tế hộ gia đình đến năm 2020

141


10

DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Hình 1.1.Cơ cấu GTSX nơng nghiệp vùng Bắc Trung Bộ năm 2000 và 2010 ......................43
Hình 2.1.Cơ cấu kinh tế vùng BTB và Thanh Hóa năm 2000 và 2010 ....................................69
Hình 2.2.Cơ cấu sử dụng đất năm 2000 và 2010 (%) ...............................................................71
Hình 2.3.CDCC ngành thủy sản Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010 ..........................................98
Hình 2.4.Biến động diện tích đất lâm nghiệp có rừng 2000-2010 (ha) ..................................107
Hình 2.5.CDCCKT lâm nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010 ..................................110

DANH MỤC BẢN ĐỒ
Bản đồ hành chính tỉnh Thanh Hóa..........................................................................................43
Bản đồ các nhân tố tự nhiên ảnh hƣởng đến CDCCKTNN tỉnh Thanh Hóa……………..…..44
Bản đồ các nhân tố KT-XH chủ yếu ảnh hƣởng đến CDCCKTNN tỉnh Thanh Hóa…..…….50
Bản đồ biến động diện tích đất nơng nghiệp giai đoạn 2000-2010……………….…………..67
Bản đồ ngành trồng trọt tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010……………………………....74
Bản đồ ngành chăn ni tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010……………….…………..….85
Bản đồ ngành thủy sản tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010………………………………..92

Bản đồ ngành lâm nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010…………………………...103
Bản đồ CDCCKT lãnh thổ NN tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010……………….……..107


11

CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BTB

Bắc Trung Bộ

CCKT

Cơ cấu kinh tế

CDCC

Chuyển dịch cơ cấu

CDCCKT

Chuyển dịch cơ cấu kinh tế

CDCCNN

Chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp

CDCCLN

Chuyển dịch cơ cấu lâm nghiệp

CDCCTS

Chuyển dịch cơ cấu thủy sản

CDCCN-L-TS

Chuyển dịch cơ cấu nơng-lâm-thủy sản

CHDCND

Cộng hịa dân chủ nhân dân

CN

Cơng nghiệp

CNH-HĐT

Cơng nghiệp hóa-hiện đại hóa

DV

Dịch vụ

ĐTH

Đơ thị hóa

ĐBSH

Đồng bằng sông Hồng

GDP

Tổng sản phẩm quốc nội

GTSX

Giá trị sản xuất

KT-XH

Kinh tế - xã hội

KCN

Khu công nghiệp

KH-KT,CN

Khoa học kỹ thuật và công nghệ

KKT

Khu kinh tế

KTTĐBB

Kinh tế trọng điểm Bắc Bộ

KTTĐMT

Kinh tế trọng điểm miền Trung

LN

Lâm nghiệp

NN

Nông nghiệp

N-L-TS

Nông lâm thủy sản

XD

Xây dựng

TTPTKT-XH

Tổng thể phát triển kinh tế - xã hội

TS

Thủy sản

12

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Kể từ năm 1986, khi Việt Nam tiến hành công cuộc đổi mới đến nay,
ngành nông nghiệp của Việt Nam đã đạt đƣợc những thành tựu to lớn, đóng vai
trị hết sức quan trọng trong quá trình CNH-HĐH đất nƣớc. Cùng với quá trình
chuyển dịch cơ cấu của nền kinh tế theo hƣớng CNH-HĐH, nông nghiệp Việt
Nam cũng đang trong quá trình chuyển dịch cơ cấu theo xu hƣớng chung. Quá
trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp diễn ra trên quy mô cả nƣớc và đa
dạng ở cấp tỉnh.
Thanh Hóa là tỉnh có diện tích lãnh thổ lớn, số dân đông, điều kiện tự
nhiên, kinh tế - xã hội có nhiều thuận lợi cho việc phát triển một nền nơng
nghiệp phong phú, đa dạng. Kinh tế nơng nghiệp đóng vai trò hết sức quan trọng
trong đời sống kinh tế - xã hội của tỉnh. Trong giai đoạn vừa qua, ngành nơng
nghiệp tỉnh Thanh Hóa đã có bƣớc phát triển tồn diện, đạt đƣợc nhiều thành
tựu, góp phần ổn định và ngày càng nâng cao đời sống nhân dân. Một số sản
phẩm nơng nghiệp của tỉnh Thanh Hóa chiếm vị trí quan trọng trong vùng BTB
và cả nƣớc nhƣ: lúa (đứng đầu vùng BTB, thứ 6 cả nƣớc về diện tích, sản
lƣợng), mía (đứng đầu cả nƣớc về diện tích), đàn trâu (đứng thứ 2 cả nƣớc), đàn
bò (đứng thứ 5 cả nƣớc)... Trong cơ cấu GDP tồn tỉnh, nơng nghiệp tuy giảm tỷ
trọng từ 39,6% năm 2000 xuống còn 24,1% năm 2010, song giá trị tuyệt đối của
ngành vẫn không ngừng tăng, từ 3942,1 tỷ đồng năm 2000 (giá thực tế), lên
12404,9 tỷ đồng năm 2010. Cơ cấu N-L-TS bƣớc đầu chuyển dịch từ nền nông
nghiệp sản xuất tự cấp tự túc sang sản xuất hàng hóa với xu hƣớng giảm tỷ trọng
ngành nông nghiệp và lâm nghiệp, tăng tỷ trọng của ngành thủy sản; hình thành
các vùng chuyên canh sản xuất quy mô lớn; các loại cây trồng vật ni có giá trị
kinh tế và thị trƣờng tiêu thụ ngày càng chiếm tỷ trọng cao, v.v.

13

Tuy nhiên, sự phát triển của nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa đến nay vẫn cịn
nhiều hạn chế: tăng trƣởng kém bền vững, khả năng cạnh tranh thấp, sản xuất
vẫn còn mang nặng tính chất của một nền sản xuất tiểu nơng, nhỏ lẻ, phân tán,
có nơi thậm chí chủ yếu vẫn là tự cung tự cấp; công nghệ lạc hậu; việc khai thác,
phát huy các tiềm năng, thế mạnh trong nơng nghiệp cịn nhiều bất hợp lý...
Ngun nhân của những hạn chế nêu trên có nhiều nhƣng nổi bật là:
nguồn vốn đầu tƣ cho phát triển thấp; cơ sở hạ tầng và việc ứng dụng khoa học
công nghệ trong sản xuất chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu phát triển; thiếu nguồn
nhân lực qua đào tạo… đặc biệt là thiếu một cơ cấu kinh tế hợp lý để có thể phát
huy đƣợc các tiềm năng thế mạnh vốn có. Vì vậy, chuyển dịch cơ cấu kinh tế
nông nghiệp là một trong những vấn đề có ý nghĩa quan trọng trong quá trình
giải quyết những tồn tại, thách thức đang đặt ra cho nơng nghiệp Thanh Hóa
hiện nay.
Với ý nghĩa đó, chúng tôi chọn đề tài: “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế
nông nghiệp ở tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn 2000-2010” làm đề tài cho
luận án Tiến sĩ, nhằm góp phần luận giải về q trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế
nơng nghiệp Thanh Hóa trong giai đoạn vừa qua, từ đó đề xuất một số định
hƣớng và các giải pháp cho q trình chuyển dịch cơ cấu nơng nghiệp của tỉnh
trong thời gian tới.
2. Lịch sử nghiên cứu
Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế là vấn đề đƣợc các nhà quản
lý, các nhà khoa học đặc biệt quan tâm khơng chỉ bởi nó là một nội dung quan
trọng trọng trong kinh tế học mà còn là vấn đề luôn luôn thay đổi qua các thời
kỳ phát triển của mọi nền kinh tế.
Đối với Việt Nam, cơ cấu kinh tế có vai trị quyết định đến sự phát triển
và tăng trƣởng kinh tế cũng nhƣ quyết định đến sự phát triển xã hội. Cho đến
nay đã có nhiều cơng trình nghiên cứu về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu

kinh tế, trong đó tiêu biểu nhƣ:


14

+ “Chuyển dịch CCKT theo hướng cơng nghiệp hố nền kinh tế quốc
dân”, NXB Chính trị quốc gia, 1994, tập 2, chủ biên Ngơ Đình Giao. [33]
Trong cuốn sách này, các tác giả tập trung trình bày những vấn đề lý luận và sự
cần thiết của chuyển dịch CCKT theo hƣớng CNH-HĐH, đề xuất phƣơng hƣớng
và biện pháp chuyển dịch CCKT Việt Nam. Những vấn đề lý luận về về cơ cấu,
cơ cấu kinh tế, các khía cạnh biểu hiện và quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế
trong cuốn sách này đã đƣợc các tác giả làm sáng tỏ một cách hệ thống và đƣợc
nhiều nhà nghiên cứu sau tiếp tục kế thừa, bổ sung, hồn thiện.
Nhiều cơng trình của các NCS khi nghiên cứu về vấn đề chuyển dịch cơ
cấu kinh tế cũng đã vận dụng để làm sáng tỏ những vấn đề lý luận trong nghiên
cứu của mình nhƣ các tác giả: Mai Hà Phƣơng với đề tài “Nghiên cứu chuyển
đổi cơ cấu cây trồng lâu năm ở tỉnh Lâm Đồng”, 2008, Luận án Tiến sĩ Địa lý
học, ĐHSP HN; Vũ Thị Kim Cúc trong đề tài “Nghiên cứu CDCCKTNN ở Hải
Phòng”, 2012, Luận án Tiến sĩ Địa lý học, ĐHSP TP Hồ Chí Minh; Tạ Đình
Thi, 2006, “Chuyển dịch CCKT tác động đến sự phát triển bền vững ở vùng
Kinh tế trọng điểm Bắc Bộ”. Luận án Tiến sỹ kinh tế, Trƣờng Đại học Kinh tế
Quốc dân,... [14, 57, 78]
+ “Những vấn đề chủ yếu về kinh tế phát triển”, 2005, NXB Chính trị
Quốc gia, tác giả Ngơ Dỗn Vịnh.[96] Trong cuốn sách này, tác giả đã trình bày
một cách tổng quát cả lý luận và thực tiễn về cơ cấu của nền kinh tế; phân tích
khái quát cơ cấu kinh tế Việt Nam trong thời gian cho đến trƣớc năm 2005 và
đƣa ra một số tƣ tƣởng cho việc nghiên cứu hình thành cơ cấu kinh tế Việt Nam
trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế và tồn cầu hóa.
Những vấn đề lý luận về cơ cấu kinh tế đƣợc các tác giả đề cập chi tiết, hệ
thống, làm rõ nhiều nội dung, đặc biệt là những lý luận về chuyển dịch cơ cấu

kinh tế, phân tích đánh giá cơ cấu kinh tế và các nhân tố ảnh hƣởng đến việc
hình thành và chuyển dịch cơ cấu kinh tế.


15

+ “Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ở Việt Nam”, 2006, NXB Khoa học
xã hội, chủ biên Bùi Tất Thắng.[77] Các tác giả đã tổng quan một số vấn đề lý
luận về cơ cấu ngành kinh tế trong thời kỳ CNH, làm rõ khái niệm cơ cấu kinh
tế, chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế và những chỉ tiêu phản ánh sự chuyển dịch
cơ cấu ngành kinh tế.
Những phân tích của các tác giả về các nhân tố tác động đến chính sách
thúc đẩy q trình chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong thời kỳ CNH nƣớc ta
nhƣ: các nhân tố về môi trƣờng kinh tế quốc tế, lợi thế so sánh của các nguồn
lực kinh tế, sự hình thành cơ chế thị trƣờng và các chức năng kinh tế nhà
nƣớc....đã bổ sung những vấn đề lý luận về các nhân tố tác động đến quá trình
chuyển dịch cơ cấu nền kinh tế.
+ “Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế- Nghiên cứu thống kê cơ
cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế”, 2007, NXB Đại học Kinh tế quốc
dân, chủ biên Phan Công Nghĩa.[49] Trong cuốn sách này các tác giả đã hệ
thống các phƣơng pháp thống kê cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Đây
có thể coi là các phƣơng pháp cơ bản trong nghiên cứu cơ cấu kinh tế và chuyển
dịch cơ cấu kinh tế ở Việt Nam hiện nay. Các phƣơng pháp thống kê mô tả và
thống kê phân tích cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế đƣợc các tác giả
tập trung làm rõ, có ý nghĩa quan trọng cho việc vận dụng trong các nghiên cứu
về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế.
+ “Nghiên cứu luận cứ khoa học để CDCCKTNN theo hướng CNH,
HĐH”, 2004, Viện Khoa học kỹ thuật nông nghiệp Việt Nam, Đề tài Khoa học
cấp Nhà nƣớc mã số KC 07-17 [101]. Trong đề tài này, những vấn đề về cơ sở
khoa học cho việc CDCCKTNN theo hƣớng CNH-HĐH ở Việt Nam đƣợc nghiên

cứu chi tiết, hệ thống. Trong đó, những vấn đề về lý luận về cơ cấu kinh tế nông
nghiệp theo ngành, cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo lãnh thổ và cơ cấu theo thành
phần đƣợc làm rõ hơn về bản chất, đặc trƣng và các nhân tố tác động đến qúa


16

trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nơng nghiệp. Đặc biệt, những vấn đề thực tiễn
của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp Việt Nam sau hơn 15 năm
đổi mới đƣợc các tác giả nghiên cứu trên tất cả các vùng sinh thái nông nghiệp
Việt Nam với những trƣờng hợp cụ thể đã góp phần làm rõ những vấn đề cốt lõi
của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nơng nghiệp Việt Nam, từ đó đề xuất
những giải pháp cho quá trình CDCCKTNN Việt Nam theo hƣớng CNH, HĐH.
Nhìn chung các cơng trình nghiên cứu trên đều tập trung làm rõ khái niệm
về CCKT, CDCCKT, những vấn đề trong cơ cấu ngành, cơ cấu lãnh thổ của
Việt Nam trong thời kỳ CNH, HĐH trên cơ sở kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu
của các nền kinh tế trên thế giới, đặc biệt là các nền kinh tế đang phát triển.
Đối với những vấn đề lý luận, hầu hết các tác giả đề có sự đồng thuận
trong việc thống nhất khái niệm, bản chất, đặc trƣng, nội dung và các nhân tố tác
động đến sự hình thành CCKT và CDCCKT.
Trong lĩnh vực nông nghiệp, nhiều tác giả đã nghiên cứu CCKTNN, sự
CDCCKTNN dƣới cả 2 góc độ lý luận và thực tiễn; nghiên cứu những mơ hình
chuyển dịch CCKTNN của một số nƣớc trên thế giới, tổng kết lý luận cho quá
trình CDCCKTNN Việt Nam, chỉ ra con đƣờng và cách thức đƣa nông nghiệp
Việt Nam ngày một phát triển. Nhiều cơng trình đƣợc đăng trên các tạp chí
chuyên ngành đi vào những vấn đề cụ thể nhƣ chuyển dịch cơ cấu cây trồng, vật
ni, mơ hình tổ chức sản xuất của các vùng, các tỉnh…nhƣ là một phần của quá
trình CDCCNN.
Tuy nhiên, đến nay nhiều vấn đề về lý luận và thực tiễn vẫn cần đƣợc tiếp
tục làm sáng tỏ nhƣ: các nhân tố tác động đến việc hình thành và CDCCKTNN;

các chỉ tiêu đánh giá CDCCKTNN; giải pháp CDCCKTNN trong bối cảnh
CNH-HĐH đất nƣớc...
Trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, cho đến nay, chƣa có một cơng trình nghiên
cứu nào đối với vấn đề CDCCKTN-L-TS của cả tỉnh dƣới các khía cạnh ngành
và lãnh thổ và thành phần kinh tế.


17

3. Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn nghiên cứu
3.1.Mục tiêu
Luận giải về quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nơng nghiệp ở Thanh
Hóa trong giai đoạn 2000-2010, từ đó đề xuất một số định hƣớng và các giải
pháp cho q trình CDCCKTNN của Thanh Hóa đến năm 2020 theo hƣớng hiệu
qủa, bền vững.
3.2.Nhiệm vụ nghiên cứu
- Đúc kết cơ sở lý luận và thực tiễn về CDCCKTNN; xác định các chỉ tiêu
phân tích CDCCKTNN và vận dụng vào tỉnh Thanh Hóa;
- Đánh giá các nhân tố ảnh hƣởng đến sự chuyển dịch CCKTNN tỉnh
Thanh Hóa;
- Phân tích q trình CDCCKTNN ở tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn
2000-2010;
- Đề xuất một số định hƣớng và các giải pháp CDCCKTNN tỉnh Thanh
Hóa đến 2020 theo hƣớng hiệu quả, bền vững.
3.3.Giới hạn phạm vi nghiên cứu
Về nội dung: Nội dung nghiên cứu của đề tài là cơ cấu kinh tế nông
nghiệp (theo nghĩa rộng) của tỉnh Thanh Hóa (bao gồm nơng nghiệp, lâm nghiệp
và thủy sản), trong đó chỉ tập trung phân tích CDCCKTNN theo ngành và theo
lãnh thổ:
- Đối với chuyển dịch CCKTNN theo ngành: phân tích sự chuyển dịch cơ

cấu giữa các ngành: nông nghiệp (theo nghĩa hẹp), lâm nghiệp, thủy sản và
chuyển dịch nội bộ cơ cấu của từng ngành.
Do hệ thống số liệu thống kê hiện nay của cả nƣớc và các địa phƣơng đối
với ngành dịch vụ nơng, lâm, thủy sản cịn rất nhiều bất cập, đồng thời do hạn
chế về nguồn lực của tác giả, vì vậy, đối với nội dung chuyển dịch cơ cấu nội bộ
các ngành, đề tài chỉ tập trung phân tích chuyển dịch giữa trồng trọt và chăn


18

nuôi, cơ cấu một số loại cây trồng, vật nuôi chủ yếu; giữa nuôi trồng và đánh bắt
thủy sản; giữa khai thác và trồng, chăm sóc, bảo vệ rừng.
- Đối với chuyển dịch CCKTNN theo lãnh thổ: phân tích chuyển dịch cơ
cấu giữa các lãnh thổ sản xuất nông nghiệp và cơ cấu trong nội bộ các lãnh thổ
sản xuất; phân tích sự biến động của các hình thức tổ chức lãnh thổ nơng nghiệp
chủ yếu gồm: hộ gia đình, trang trại, vùng chuyên canh và các tiểu vùng sinh
thái nông nghiệp.
Về thời gian nghiên cứu: Đề tài giới hạn nghiên cứu CDCCKTNN tỉnh
Thanh Hóa trong giai đoạn từ 2000 đến 2010 và định hƣớng đến năm 2020
Về không gian nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu toàn bộ lãnh thổ tỉnh Thanh
Hóa với 27 đơn vị hành chính gồm 1 thành phố, 02 thị xã, 24 huyện, trong đó có
chú ý tới mối liên hệ với cả nƣớc, vùng Bắc Trung Bộ.
4. Các quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1.Quan điểm nghiên cứu
4.1.1. Quan điểm tổng hợp lãnh thổ
Mọi hiện tƣợng và sự vật địa lý đều tồn tại trong một không gian lãnh thổ
nhất định với những mối quan hệ chặt chẽ giữa các sự vật hiện tƣợng đó với các
thành phần còn lại trong phạm vi lãnh thổ từ tự nhiên cho đến kinh tế – xã hội.
Tỉnh Thanh Hóa đƣợc coi nhƣ một thể tổng hợp tƣơng đối hoàn chỉnh cả
về tự nhiên và kinh tế – xã hội, trong đó các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội có

mối quan hệ chặt chẽ, khăng khít với nhau, có tác động và chi phối lẫn nhau. Đề
tài vậy dụng quan điểm tổng hợp để thấy rõ và phân tích hết những mối quan hệ
giữa các thành phần đó với nhau, tác động đến q trình CDCCKTNN.
4.1.2. Quan điểm hệ thống
Nông nghiệp, là một hệ thống nhỏ trong hệ thống kinh tế chung của tỉnh
Thanh Hoá, đồng thời bản thân kinh tế nông nghiệp lại chứa đựng trong nó
những hệ thống cấp thấp hơn. Vận dụng quan điểm hệ thống để thấy đƣợc các


19

tác động qua lại giữa các hệ thống này và giữa các yếu tố trong cùng một hệ
thống, từ đó, phân tích, đánh giá chính xác q trình CDCCKTNN.
4.1.3. Quan điểm phát triển bền vững
Phát triển bền vững là một trong những quan điểm mang tính bao trùm
trong phát triển kinh tế. CDCCKTNN không những phải đáp ứng mục tiêu mang
lại hiệu quả kinh tế cao mà phải hài hòa và bền vững cả về kinh tế - xã hội –
mơi trƣờng.
Q trình CDCCKTNN hợp lý phải dựa trên khai thác có hiệu quả sự
khác biệt địa lý của lãnh thổ và chú ý đúng mức đến việc bảo vệ tính đa dạng
sinh học, giảm thiểu tác hại của mơi trƣờng…Khi CDCCKTNN phải đồng thời
góp phần giải quyết việc làm, nâng cao chất lƣợng cuộc sống của nhân dân. Việc
giải quyết tốt các vấn đề xã hội sẽ tạo ra động lực mạnh mẽ để phát triển sản
xuất và bảo vệ môi trƣờng. Vận dụng quan điểm phát triển bền vững trong phân
tích CDCCKTNN để thấy đƣợc hiệu quả của q trình CDCC và từ đó đề ra các
định hƣớng chuyển dịch cũng nhƣ các giải pháp đảm bảo việc chuyển dịch đem lại
hiệu quả cả về kinh tế - xã hội –môi trƣờng.

4.1.4. Quan điểm lịch sử viễn cảnh
Sự biến động trong khai thác, sử dụng tài nguyên, sự thay đổi các mơ hình

sản xuất qua các thời kỳ lịch sử phản ánh trình độ và khả năng khai thác tự nhiên
của xã hội loài ngƣời. CDCCKTNN hiện tại là sự lựa chọn có chủ đích nhằm sử
dụng hợp lý tiềm năng sinh thái của lãnh thổ phù hợp với nhu cầu của thị trƣờng
trong một giai đoạn nhất định. Cần phải nhìn nhận quá khứ để lý giải ở mức độ
nhất định cho hiện tại và dự báo tƣơng lai phát triển cho CCKTNN của lãnh thổ.
Quan điểm này đƣợc vận dụng trong đề tài để nghiên cứu mọi yếu tố kinh
tế nơng nghiệp của Thanh Hóa trong cả giai đoạn 2000-2010 để thấy đƣợc nguyên
nhân của quá trình chuyển dịch cũng nhƣ dự báo đƣợc xu hƣớng chuyển dịch trong
thời gian tới.


20

4.2.Các phương pháp nghiên cứu
4.2.1. Phương pháp thống kê, xử lý số liệu trong phịng
Hiện nay có rất nhiều cơng trình nghiên cứu về CCKT, CDCCKT cũng
nhƣ các nghiên cứu về tỉnh Thanh Hóa trên các lĩnh vực khác nhau, trong đó có
những vấn đề liên quan đến hƣớng nghiên cứu của luận án. Hệ thống số liệu
thống kê về kinh tế- xã hội, đặc biệt là các số liệu về N-L-TS trên địa bàn đƣợc
các cơ quan chức năng của tỉnh Thanh Hóa thực hiện khá đồ sộ. Nhiều quy
hoạch, kế hoạch, đề án phát triển các ngành N-L-TS đã đƣợc triển khai... Vì vậy,
tác giả vận dụng phƣơng pháp thống kê, xử lý số liệu trong phòng để chọn lọc,
tính tốn, cân đối và xử lý hệ thống tài liệu, số liệu nhằm xây dựng cơ sở dữ liệu
nghiên cứu. Nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn về CDCCKTNN đã đƣợc tác giả
kế thừa, bổ sung để vận dụng vào việc phân tích q trình CDCCKTNN tỉnh
Thanh Hóa trong giai đoạn 2000-2010 từ đó đề xuất một số định hƣớng và các
giải pháp CDCCKTNN tỉnh Thanh Hóa đến năm 2020.
4.2.2. Phương pháp phân tích hệ thống

Thực trạng CCKT nơng nghiệp tỉnh Thanh Hóa đƣợc nhận biết thơng qua

phân tích mối quan hệ khơng gian và thời gian về các yếu tố của kinh tế nông
nghiệp, các mối quan hệ tự nhiên và kinh tế - xã hội. Khi tìm hiểu, nghiên cứu
để phân tích q trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nơng nghiệp tỉnh Thanh Hóa
giai đoạn 2000-2010, tác giả đã sử dụng các phƣơng pháp phân tích hệ thống để
phân tích, đánh giá các điều kiện thuận lợi và khó khăn trong phát triển kinh tế
nơng nghiệp cũng nhƣ q trình CDCCKTNN.
4.2.3. Phương pháp bản đồ và hệ thống thông tin địa lý (GIS)
Đây là phƣơng pháp sử dụng hệ thống các bản đồ chuyên đề về tự nhiên,
kinh tế xã hội tỉnh Thanh Hóa, kết hợp với việc sử dụng phối hợp các phần mềm
Mapinfo, Access, Excel, SPSS,…để xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu, hệ thống
các bản đồ về sự phát triển và q trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nơng nghiệp
ở Thanh Hóa trong giai đoạn 2000-2010.


21

Các kết quả nghiên cứu chính của luận án đƣợc tác giả thể hiện qua hệ
thống các bản đồ: hành chính; các nhân tố (tự nhiên, kinh tế-xã hội) chủ yếu ảnh
hƣởng đến quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nơng nghiệp tỉnh Thanh Hóa;
biến động diện tích đất nơng nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010;
ngành trồng trọt tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010; ngành chăn ni tỉnh
Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010; ngành thủy sản tỉnh Thanh Hóa giai đoạn
2000-2010; ngành lâm nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010; chuyển
dịch cơ cấu lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010.
4.2.4. Phương pháp khảo sát thực địa
Để thu thập tài liệu, quan sát, kiểm chứng quy luật phân bố của cây trồng,
vật nuôi chủ yếu, các mô hình tổ chức lãnh thổ sản xuất nơng nghiệp trên địa
bàn tỉnh Thanh Hóa...cũng nhƣ tìm hiểu tác động của các yếu tố tự nhiên, kinh
tế-xã hội đến chuyển đổi sản xuất trong nông nghiệp, tác giả đã vận dụng
phƣơng pháp khảo sát thực địa trong quá trình nghiên cứu đề tài luận án.

Dựa trên những thông tin thu thập đƣợc từ phƣơng pháp này mà những
phân tích, nhận định, đề xuất của tác giả có cơ khoa học và phù hợp thực tiễn.
Tuy nhiên, do lãnh thổ tỉnh Thanh Hóa rộng lớn và nguồn lực cá nhân hạn
chế, nên mặc dù đã dành nhiều thời gian, công sức, công việc thực địa của tác
giả cũng chỉ giới hạn trên một số địa giới hành chính và nội dung nhất định.
5. Đóng góp của luận án
- Kế thừa, bổ sung và làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về
CDCCKTNN để vận dụng vào tỉnh Thanh Hóa;
- Xác định các chỉ tiêu phân tích CDCCKTNN;
- Làm sáng tỏ sự CDCCKTNN tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn 20002010 thông qua việc đánh giá các nhân tố ảnh hƣởng và thực trạng CDCCKTNN
tỉnh Thanh Hóa dựa trên các chỉ tiêu đã xác định;
- Đề xuất đƣợc một số giải pháp nhằm góp phần thúc đẩy CDCCKTNN
tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn đến năm 2020 hiệu quả và bền vững.


22

6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo, phụ lục,
các bản đồ và bảng, biểu kèm theo, nội dung của luận án đƣợc trình bày trong 3
chƣơng:
Chƣơng I: Cơ sở lý luận và thực tiễn về CDCCKTNN.
Chƣơng II: Các nhân tố ảnh hƣởng và CDCCKTNN tỉnh Thanh Hoá
trong giai đoạn 2000-2010.
Chƣơng III: Định hƣớng và các giải pháp CDCCKTNN tỉnh Thanh Hóa
đến 2020.


23

Chƣơng I
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN
1.1.1. Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế
1.1.1.1. Cơ cấu kinh tế
a. Khái niệm
Cơ cấu (hay kết cấu) là một khái niệm mà triết học duy vật biện chứng
dùng để phản ánh cấu trúc bên trong của một hệ thống. Cơ cấu là tập hợp những
quan hệ cơ bản, tƣơng đối ổn định giữa các yếu tố cấu thành nên hệ thống trong
một thời gian nhất định. [33, 77, 96]
Cơ cấu của nền kinh tế hay hệ thống kinh tế (cơ cấu kinh tế-CCKT) là
tổng thể hợp thành bởi nhiều phần tử thành phần của nền kinh tế, biểu thị nội
dung, cách thức cấu trúc của các phần tử mà giữa chúng có những mối liên hệ
hữu cơ, những tƣơng tác qua lại cả về số lƣợng (đƣợc đo bằng tỷ lệ phần trăm
của các yếu tố trong toàn bộ nền kinh tế) và chất lƣợng (đƣợc đo bằng mức độ
chặt hay lỏng của mối liên kết giữa các yếu tố hợp thành hệ thống kinh tế), trong
những không gian và điều kiện lịch sử kinh tế - xã hội cụ thể, chúng vận động
hƣớng vào những mục tiêu nhất định.[33, 40, 77, 96]
b. Các khía cạnh biểu hiện
Dƣới góc độ nghiên cứu về q trình phân công lao động và tổ chức sản
xuất xã hội, cơ cấu của nền kinh tế thƣờng đƣợc chia thành các khía biểu hiện
nhƣ sau:
- CCKT ngành (xét theo góc độ phân công lao động xã hội theo ngành).
Cơ cấu ngành kinh tế là tổng hợp các ngành kinh tế và mối quan hệ tỷ lệ giữa
các ngành thể hiện ở vị trí và tỷ trọng của mỗi ngành trong tổng thể nền kinh tế.


24

Thực tế ngƣời ta thƣờng chia nền kinh tế thành các nhóm ngành: nhóm ngành
nơng, lâm, thủy sản (hay khu vực I); nhóm ngành cơng nghiệp – xây dựng (khu
vực II) và nhóm ngành dịch vụ (khu vực III). Thay đổi mạnh mẽ cơ cấu ngành là
nét đặc trƣng của các nƣớc đang phát triển.
- CCKT lãnh thổ (xét dƣới góc độ phân cơng lao động theo lãnh thổ). Là
tổng hợp các lãnh thổ kinh tế và mối quan hệ tỷ lệ giữa các lãnh thổ thể hiện ở
vị trí và tỷ trọng của mỗi ngành trong tổng thể nền kinh tế, đƣợc hình thành dựa
trên sự bố trí khơng gian sản xuất kinh tế trên các vùng lãnh thổ và có mối quan
hệ gắn bó chặt chẽ với cơ cấu kinh tế ngành trong một thể thống nhất.
- CCKT thành phần (xét theo góc độ quan hệ sở hữu), đƣợc hình thành
dựa trên chế độ sở hữu về tƣ liệu sản xuất, vì thế, có thể phân chia các thành
phần kinh tế dựa trên các hình thức sở hữu thành các nhóm: kinh tế nhà nƣớc;
kinh tế tập thể; kinh tế tƣ nhân,… phản ánh mối quan hệ về số lƣợng, vị trí, tỷ
trọng của các thành phần kinh tế cấu thành nên nền kinh tế.
Ngồi ra, CCKT cịn có thể phân loại dƣới nhiều góc độ khác, tuy nhiên
đây là cách tiếp cận đƣợc chấp nhận rộng rãi và phổ biến nhất. [33, 77, 96]
1.1.1.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế
Trên quan điểm hệ thống, nền kinh tế quốc dân là một hệ thống phức tạp
và năng động, bao gồm nhiều yếu tố có bản chất khác nhau (tự nhiên, kinh tế, xã
hội), hoạt động theo quy luật khác nhau, thƣờng xuyên tác động qua lại với
nhau, và không ngừng vận động, phát triển. Do vậy, các yếu tố tạo nên cơ cấu
của nền kinh tế cũng không ngừng vận động, thay đổi theo thời gian và không
gian, phù hợp với từng điều kiện hoàn cảnh lịch sử của xã hội lồi ngƣời.
Q trình thay đổi đó của CCKT đƣợc gọi là chuyển dịch cơ cấu kinh tế
(CDCCKT). Nói một cách cụ thể hơn, chuyển dịch CCKT là quá trình CCKT
chuyển từ trạng thái này sang trạng thái khác, phù hợp với những điều kiện phát


25

triển nhất định của xã hội lồi ngƣời. Q trình này khơng chỉ đơn thuần là sự
thay đổi vị trí, mà là sự biến đổi cả về số lƣợng và chất lƣợng các thành phần
cấu tạo nên cơ cấu kinh tế.
CDCCKT phải dựa trên cơ sở CCKT hiện có, do đó nội dung của
CDCCKT là cải tạo cơ cấu cũ, lạc hậu hoặc chƣa phù hợp để xây dựng CCKT
mới hiện đại và phù hợp hơn.
Nhƣ vậy, CDCCKT thực chất là sự điều chỉnh CCKT trên các khía cạnh
biểu hiện nhằm hƣớng sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế theo các mục tiêu đã
xác định cho từng thời kỳ phát triển. [33, 40, 77, 96]
CDCCKT là một đặc trƣng vốn có của q trình phát triển kinh tế và
mang tính khách quan bởi hệ thống kinh tế vận động, phát triển theo các quy
luật khách quan. Chủ thể của qúa trình CDCCKT thơng qua việc nhận thức
những quy luật khách quan, phân tích, đánh giá những xu thế phát triển khác
nhau để tìm ra những phƣơng án thay đổi CCKT hiệu quả nhất, phù hợp với
không gian và điều kiện lịch sử kinh tế - xã hội cụ thể. [33, 40, 77, 96]
1.1.2. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp
1.1.2.1. Kinh tế nông nghiệp
Nông nghiệp là ngành kinh tế sản xuất vật chất cơ bản của xã hội loài
ngƣời. Theo nghĩa rộng, kinh tế nông nghiệp bao gồm:
- Sản xuất nông nghiệp (nông nghiệp - theo nghĩa hẹp): là ngành kinh tế
sử dụng đất đai làm tƣ liệu sản xuất chủ yếu để trồng trọt, chăn nuôi; khai thác
cây trồng và vật nuôi làm đối tƣợng sản xuất để tạo ra lƣơng thực, thực phẩm và
một số nguyên liệu cho công nghiệp. Nông nghiệp bao gồm các ngành: trồng
trọt, chăn nuôi và dịch vụ nông nghiệp.
- Sản xuất lâm nghiệp (lâm nghiệp): là ngành kinh tế đƣợc hình thành và
hoạt động trên cơ sở vai trò chức năng và tác dụng của rừng, đất lâm nghiệp đối
với đời sống kinh tế xã hội trên cơ sở những phƣơng thức sản xuất và tổ chức
kinh tế nhất định. Lâm nghiệp bao gồm các ngành: trồng, chăm sóc bảo vệ rừng;
khai thác rừng và dịch vụ lâm nghiệp