Những bước đường tư tưởng của tôi

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG
TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI
(In theo baãn cuãa NXB Vùn hoáa - 1958)
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 169
170 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI
BA EM BẾ
Trong cåc àêëu tranh thưëng nhêët vâ tiïën dêìn lïn ch
nghơa xậ hưåi, nố mang nhûäng khố khùn rêët lúán vâ bao
gưìm cẫ nhûäng vêëp vấp sai lêìm, nhûäng ngûúâi vùn nghïå
vâ trđ thûác chng ta cố nhûäng lc têm trđ nhû chn lẩi.
Nhûäng chuån “tiïìn kiïëp” trong mưỵi con ngûúâi chng ta
thónh thoẫng lẩi khëy bn vêín lïn, gieo rù’c hoang
mang trong nhûäng àấy sêu kđn nhêët ca têm trđ. Nhûäng
lc cố thïí mêët àõa bân nhû vêåy, riïng tưi, tưi thûúâng “ưn
cưë tri tên”; tưi lêìn nhêím lẩi nhûäng bûúác àûúâng mâ tû
tûúãng tưi àậ trẫi qua, tûâ lc biïët nghơ cho àïën giúâ; tưi
nhêån àõnh àđch xấc xem tûâ chưỵ sa lêìy nâo mâ tưi àậ
vûún lïn, do quấ trònh tû tûúãng nâo mâ tưi àậ àïën vúái
ch nghơa cưång sẫn. Tưi thổc sêu vâo bống ca quấ khûá
àïí so sấnh nưíi bêåt cấi ấnh sấng ca hiïån tẩi vâ tûúng
lai. Vâ tưi lẩi thêëy sao Bù’c àêíu chối lổi.
Nhû mưåt ngûúâi lâm mể àậ thêëy mònh mang cấi mêìm
sưëng tûâ úã trong dẩ, tưi thêëy àốa hoa sen ca tû tûúãng,
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 171
tưët thay! àậ àê àûúåc nhûäng lúáp bn mâ núã trong têm trđ
mònh. Nố àậ núã rưìi, khưng gò cố thïí dòm nố àûúåc nûäa.
Vêng, chđnh nhûäng chuån “tiïìn kiïëp” ca chïë àưå c,
mưỵi khi nhúá àïën, lẩi gip àúä tưi chiïën thù’ng cho àûúåc
nhûäng chưng gai múái trïn con àûúâng dâi ca sûå nghơ suy;
phẫi phấ cho àûúåc, san cho àûúåc con àûúâng ài túái trûúác

vư biïn ca cåc àúâi, chûá khưng thïí ngûåa quen àûúâng c,
quay lưån trúã lẩi cấi trêìm ln xûa àậ quấ û àau khưí!
Con mưåt ưng t tâi nho nghêo, dẩy hổc, tûâ nưng thưn
chuín dêìn ra úã thânh phưë, khấ giẫ dêìn lïn túái mûác tiïíu
tû sẫn lúáp giûäa, tưi sinh vâ lúán lïn úã miïìn Nam Trung
bưå, khưng bao giúâ giâu, nhûng chûa bao giúâ phẫi chõu cấi
àối, cấi rết vâo thên. Tuy nhiïn, tưi cng à thûúng àau
àïí mâ àûáng lïn tưë khưí khưng tiïëc lúâi cấi xậ hưåi c.
Chuån àúâi trûúác dâi lù’m. Khưng phẫi trûúâng húåp kïí úã
àêy. Àïí lâm chûáng cho cấi àúâi chùèng ra àúâi trûúác kia, tưi
chó kïí lẩi ba em bế:
Cëi nùm 1940, tûâ M Tho lïn Sâi Gôn, tưi àïën thùm
nhâ mưåt anh bẩn cng lâm tham tấ nhâ Àoan
(1)
nhû tưi;
bù’t àêìu Nhêåt thåc rưìi, lâm cưng chûác cëi ma cho
Phấp cúä “viïn ngoẩi” nhû thïë, cùn nhâ thụ ca anh
xụình xoâng, bân ghïë qua loa. Lc êëy vâo khoẫng ba,
bưën giúâ chiïìu ngây ch nhêåt, tưi thêëy bâ v giâ àang dưỵ
àûáa chấu àêìu lïn ba tíi, múái biïët nối. Chấu khốc nho
nhỗ, kếo dâi, khưng giêån húân, khưng vôi vơnh; v giâ hỗi
chấu: - “Chấu àau úã chưỵ nâo, nối vúái bâ”. Mể chấu dưỵ
chấu: - “Mể mua bấnh cho con nhế”. Chấu lù’c àêìu, vâ
tiïëp tc khốc. Ngûúâi ta nûång nõu, vët ve em, ngûúâi ta
hỗi em: - “Tẩi sao em khốc?” Em bế chó trẫ lúâi bùçng giổng
172 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) Douanes: Thûúng chđnh, thụë quan.
Nghïå An cố mưåt tiïëng: - “Bìn!”. Chõ bẩn lo lù’ng phên
trêìn vúái tưi, ngú ngấc nhû khưng hiïíu gò: - “Chấu thónh
thoẫng vïì chiïìu lẩi khốc nhû thïë; chấu chùèng àôi gò cẫ,

khấm bấc sơ cng khưng thêëy chấu cố bïånh gò; chấu chó
kïu lâ ”Bìn", vâ khốc. Tưi, thò tưi mën nối vúái chõ: -
“Húäi ngûúâi mể àấng q vâ àấng thûúng! con ca chõ
cng nhû tưi, nố àau ”bïånh thúâi àẩi" àêëy! Nố lâ cấi biïíu
ào nống lẩnh ca cåc àúâi nây; têm hưìn non ëu ca nố
cẫm rêët nhẩy cấi àiïìu bâng bẩc úã trong khưng khđ, úã
ngoâi phưë, úã quanh chng ta: bíi chiïìu bìn quấ, àúâi
sưëng bìn quấ!". Tûâ khi àố, trúã vïì, tưi khưng sao qụn
àûúåc vêën àïì ghï rúån mâ em bế àùåt ra. Trúâi àêët úi, mưåt
em bế múái ra àúâi, chûa biïët nối thânh cêu mâ àậ phẫi
khốc vò bìn, thò cåc àúâi nây côn sưëng thïë nâo nûäa!
Nùm 1942, tưi ài xe lûãa tûâ Sâi Gôn ra Hâ Nưåi, àïën
vâo khoẫng Àưìng Hâ, Tên ÊËp thò àûúâng àûát vò vâi tìn
trûúác mûa, bậo, phẫi “sang tâu”. Vng nây àang bõ àối
to, àïën khoai, sù’n cng thiïëu. Trong mưåt nhâ tranh lp
xp, mưåt ngûúâi àân bâ khoẫng hai mûúi nhùm tíi àang
àt cho con ùn lûng bất cúm vúi. Em bế ba tíi khưng
ùn, nố khốc, mấu dưìn lïn àỗ cẫ àêìu; nố dêåm chên xëng
àêët, nhêët quët bù’t àïìn ngûúâi mể: - “Trẫ àêy! trẫ àêy!”
Ngûúâi mể dưỵ nố: - “Thưi con ùn ài, con nhế, mể thûúng.”
Nố khưng chõu, câng khốc: - “Nhẫ ra! Nhẫ ra! Trẫ àêy!”
Thò ra ngûúâi mể cng àối quấ, trong khi àt cúm cho
con, cêìm lông khưng àêåu, àậ ùn mêët ca con mêëy thòa.
Con quấ àối, quấ tham ùn, àôi lẩi mêëy thòa cúm nhû mưåt
ấm ẫnh. Con cûá bù’t àïìn, mể cûá cưë gù’ng dưỵ. Ngûúâi àân
bâ trễ vâ nghêo ûáa nûúác mù’t, thển thng vò àậ àïí cho
cấi àối lâm tưín thûúng cấi tûå trổng ca mưåt ngûúâi lâm
mể. Em bế thò nhû bõ mưåt cún khng hoẫng nậo cên, cûá
ngoấy mậi vâo chưỵ àau thûúng. Ngûúâi mể vư kïë khẫ thi.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 173

Àûáa con tiïëng àậ khẫn rưìi, vêỵn dêåm chên xëng àêët.
Mûúâi lùm pht êëy àưëi vúái tưi dâi dùçng dùåc; cho àïën khi
têìu àậ xõch bấnh chẩy, mâ vêỵn côn nghe em bế: “Trẫ
àêy! Nhẫ ra!”.
Nùm 1945, nẩn àối khng khiïëp úã miïìn Bù’c. Ngûúâi
chïët nhû rẩ úã gêìm Cêìu sưng Cấi, úã cấc lïì àûúâng Hâ Nưåi.
Cấi xậ hưåi c nố tân ấc àïën thïë lâ cng. Ngûúâi nâo ài
ùn ën cûá ùn, gùåm chûa hïët mưåt miïëng thõt àậ bỗ vâo
àơa xûúng àïí gù’p miïëng khấc; ngûúâi nâo chïët àối cûá
chïët, lùn ra nhû chåt. Bûäa ùn, chng tưi phẫi àống cûãa
lẩi. Øn nhû ùn vng! Øn nhû lâ mònh giânh mêët cúm ca
ngûúâi chïët àối. Chng tưi thụ trổ trïn mưåt cùn gấc phưë
Hâng Bưng, quen thên hai ưng bâ dûúái nhâ cng úã thụ,
cố cûãa hâng bấn m bêåc trung, vúå chưìng hiïìn lânh, biïët
phẫi. Mưåt bíi sấng, tưi trïn gấc xëng, nghe úã nhâ dûúái
àang la om. Tưi nhòn ra trûúác cûãa, thêëy mưåt em nhỗ con
trai àưå mûúâi tíi àang dấn mònh vâo phđa ngoâi mưåt bïn
khung cûãa kđnh bây hâng. Em trêìn trìng nhû mưåt con
nhưång, khưng cố mưåt tđ thõt nâo nûäa, chïët hïët cẫ ngûúâi
rưìi, chó côn hai con mù’t. Khưng hiïíu em tûâ gốc phưë nâo
àïën, mâ nhêët àõnh ài vâo trong nhâ nây, àïí xin mưåt đt
chấo chùng. Cố lệ em khưng côn thêëy àêy lâ cûãa kđnh,
em cûá ài vâo, bõ cûãa kđnh chùån lẩi àûáng sûäng; nhûng em
vêỵn bõ ht búãi cấi sưëng úã bïn trong, cûá dêën mònh vâo
gûúng. Ngûúâi ta la mù’ng àíi em ài, quất nẩt thêåt to vâ
lêu àïí cưë thng vâo tai em, ngûúâi ta kiïng, ngûúâi ta ghï
súå, coi em nhû qu nhêåp trâng; em, em ca tưi, mùåt em
cng thưng minh vâ xinh àểp, nïëu em no. Mûúâi ba nùm
tûâ êëy àïën nay, tưi vêỵn côn nghe tiïëng la thết àíi em
bế. Em nhû mưåt con rìi mù’c vâo kđnh t, rìi mù’c tûâ

trong ra, em thò mù’c tûâ ngoâi vâo; khưng cố lông thûúng
xốt nâo cố thïí cûáu em, vò ngûúâi ta bố tay ngao ngấn
174 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
trûúác cấi chïët àối kinh khng, mïnh mưng. Giûäa àúâi
sưëng hùçng ngây, cố nhûäng bûác tûúâng thy tinh dây ngùn
cấch; nhûäng ngûúâi hay “thûúng vay” nhû tưi, thi sơ, àânh
dûúng àưi mù’t ïëch nhòn àưìng bâo mònh chïët qua tûúâng
kđnh, mâ khưng nhù’c chên àưång tay cûáu gip gò àûúåc!
Àêëy, cấi xậ hưåi c cố ba em bế kia nố tưët àểp nhû thïë
àêëy! Tưi côn mën thïm mưåt em bế thûá tû. Lc tưi lïn
chđn tíi, do nghõch cẫnh gia àònh phong kiïën, tưi phẫi
sưëng xa mấ tưi, mâ úã vúái thêìy tưi. Bïn ngoẩi cấch bïn
nưåi àưå vâi cêy sưë; lêu lêu tưi trưën vïì thùm mấ cho àúä nhúá
thûúng. Mưåt bíi chiïìu, tưi trưën vïì vúái mấ; mấ àang bêån
vưåi ài chúå, mấ cho tưi bưën àưìng tiïìn ùn ba
(1)
, rưìi àïí tưi
ài. Tưi ra khỗi nhâ mấ, lï tûâng bûúác mưåt, ài dổc ngûúåc
theo con sưng Gô Bưìi mâ trúã vïì nhâ thêìy. Bìn quấ. Tưi
thêëy bìn mang mang mâ khưng hiïíu àûúåc. Tưi àûáng lẩi
bïn búâ sưng, nhòn con àûúâng, nhòn cấc dùång tre, nhòn
giông nûúác, nhòn trïn mùåt sưng Gô Bưìi nù’ng xiïn khoai
vâng a; tưi thêëy nhû cấi gò cng khưng biïët àïí lâm gò
cẫ; vâ àûáa trễ con chđn tíi bên cêìm bưën àưìng tiïìn trõ
giấ mûúâi hai àưìng kệm, nếm xëng mùåt sưng, mùåc dêìu
“mûúâi hai àưìng” lc àố cố thïí mua nhûäng mûúâi trấi ưíi.
TIÏËNG ÀOẨN TRÛÚÂNG CA VØN HỔC
Lúán lïn ài hổc àïën thânh chung, rưìi àïën “t tâi”, tưi
u thú vư hẩn, rêët mï thđch vùn hổc. Nhûäng àiïìu kiïån
ca gia àònh vâ xậ hưåi àậ lâm tưi bìn sùén, lẩi hổc vâo

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 175
(1) Thúâi phong kiïën, úã Trung k cố nhûäng tiïìn àưìng ùn ba, ùn sấu,
ùn mûúâi tiïìn kệm. Mưåt xu àưíi àûúåc 15 àưìng tiïìn ùn ba.
mưåt nïìn vùn hổc nùång bìn bậ, than thúã, bi quan. ÚÃ lúáp
nhêët
(1)
, thú Tẫn Àâ àậ ru tưi, nhûng cng àïí lẩi cho têm
hưìn tưi mưåt võ àù’ng: Giố hiu, trùng lẩnh, tiïëng ve sêìu. -
ÏËch kïu àêìy phưë, tiïëng xe húi. - Vêo trưng lấ rng àêìy
sên... têët cẫ mổi sûå chùèng qua cng vêo! Tưi thåc
nhuỵn bâi thú Àoân Nhû Khụ: Biïín thẫm mưng mïnh
sống lt trúâi. Em thiïëu niïn múái chúáp mi mù’t nhòn ra
cåc àúâi, àậ thêëy mưåt rêm giổt lïå! Vâo nùm àêìu bêåc
thânh chung
(2)
, tưi nhòn miïång ưng giấo qëc vùn àổc,
say mï ëng tûâng lúâi du dûúng ïm ấi: “Giẫ sûã ngay khi
trûúác, Liïu Dûúng cấch trúã, dun châng Kim àûâng dúã
viïåc ma chay...”
(3)
Sao mâ vùn thú cûá tiïëc nëi mưåt cấi
gò; cố mưåt cấi gò bònh rúi gûúng vúä, rng cẫi rúi kim úã
trong vùn hổc!
Àưìng thúâi, Tuët hưìng lïå sûã dõch ca Tûâ Trêím Ấ mï
lõm tưi trong nhûäng àiïåu ca tûâ thêåt lâ rếo rù’t, têët cẫ
quín sấch lâ mưåt cåc nhùåt hoa rúi, chưn hoa rng,
khốc hoa tân! Lúán thïm vâi tíi, vùn hổc nûúác Phấp bù’t
àêìu huỵn diïåu tưi vúái Cấi Hưì ca La Mấctin:
ÛÂ rưìi cûá trưi ài mậi mậi
Trong àïm trûúâng trúã lẩi àûúåc nao!

Tưi àậ bù’t àêìu cố thûác lûâng khûâng àûáng lẩi khưng
chõu ài, trong lc ngoẩi vêåt vâ thúâi gian thò cûá àêíy cho
con ngûúâi mêët ht vâo vơnh viïỵn. Bêëy giúâ trong tưi cố hai
lûåc lûúång: mưåt mùåt, tíi thanh niïn àûa àïën cho tưi
nhûäng lìng mấu nống rûåc, say mï, hùng hấi; mưåt mùåt
xậ hưåi phong kiïën, àïë qëc cng vúái hïå thưëng tû tûúãng
176 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) Tûúng àûúng cëi cêëp Mưåt.
(2) Tûúng àûúng cêëp Hai.
(3) Tûåa Truån Kiïìu ca Chu Mẩnh Trinh (Àoẫn Qu dõch)
vâ vùn hốa c chp lïn têm trđ tưi mưåt lúáp bìn sêìu ẫm
àẩm, câng hổc lïn nhiïìu, câng bi quan, bïë tù’c. Tưi thêëy
trong tưi âo lïn mưåt ngìn thú sưi nưíi, múái mễ; nhûng
tưi vûâa têåp tïỵnh àïën ngûúäng cûãa ca lâng vùn, thò La
Búâruye (La Bruyêre)
(1)
àậ lù’c àêìu niïm ët mưåt cêu bêët
lûåc: “Têët cẫ àïìu àậ nối cẫ rưìi, vâ ngûúâi ta àïën mån quấ,
tûâ bưën ngân nùm nay mâ àậ cố nhûäng con ngûúâi, vâ hổ
suy nghơ.” Phûúng ngưn Êu Têy cng nối: “Khưng cố cấi
gò múái úã dûúái mùåt trúâi”. Trûúác tưi mưåt trùm nùm, thi sơ
Mutxï (Musset) àậ kïu lïn: “Ta sinh ra mån quấ trong
mưåt thïë giúái giâ quấ chùng?”. Trûúác tưi nùm mûúi nùm,
thi sơ Vếclen (Verlaine) cng lẩi kïu lïn: “Ta sinh quấ
súám hay lâ quấ mån? Ta àïën trong àúâi nây àïí lâm gò?”
Mưång Hâ, nhên vêåt chđnh ca Tuët hưìng lïå sûã vâ Ngổc
lïå hưìn, hay sêìu, say, vâ thưí huët, àậ tûå tốm tù’t têm
hưìn bùçng ba bûúác: ëng rûúåu xong thò “ngâ ngâ mâ say,
ngêy ngêy mâ sêìu, rưìi lẩi rêìu rêìu mâ khốc.” Rúnï
(Renế)

(2)
, ưng tưí ca Mưång Hâ úã Phấp, thò ài giûäa mêy,
sûúng, giố, bõ ấm búãi con qu ca trấi tim “nố lâ mưåt con
rù’n tûå nhai mònh”; Vếcte (Werther),
(3)
ưng tưí xa hún ca
Mưång Hâ úã Àûác, thò dng sng lc tûå tûã vò khưng lêëy
àûúåc mưåt ngûúâi àân bâ àậ hûáa hưn vúái ngûúâi khấc trûúác
khi gùåp anh. Thêåt àng vúái cêu thú Nguỵn Du:
Ma giù’t lưëi, qu àûa àûúâng,
Lẩi tòm nhûäng lưëi àoẩn trûúâng mâ ài!
Tûâ 1934 vïì sau, nhûäng sấch tưi àổc nối sûå cng
àûúâng mưåt cấch tinh vi, sêu sù’c hún; nố cng khưng côn
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 177
(1) Nhâ vùn Phấp thïë k 17.
(2) "Anh hng lậng mẩn" ca Chateaubriand (1749-1818).
(3) "Anh hng lậng mẩn" ca Goethe (1749-1832).
lâ sûå lậng mẩn đt hay nhiïìu thú mưång nûäa, mâ lâ mưåt
sûå bi quan cố triïët l. Nhûäng àiïìu tưi thu hoẩch àûúåc,
gốp chù’p cưí vúái kim, àưng vúái têy, chûáng minh trûúác trđ
tụå mưåt bâi toấn dêỵn àïën sưë khưng. Bưàúle (Baudelaire)
kïu thết lïn nhû àang bõ chấy nhâ, hay lûãa chấy vâo
ngûúâi:
Ưi àau àúán! Ưi àau àúán! thúâi gian ùn cåc sưëng!
Mưåt c dẩy chûä Hấn úã trûúâng “t tâi” giẫng cho tưi
nghe mưåt bâi Sấm dêm vùn (rùn hưëi cấi dêm) vâ nối:
Lc xûa cố mưåt ngûúâi mï sù’c quấ, àậ tûå chûäa cho mònh
bùçng cấch: hïỵ nhòn thêëy mưåt ngûúâi àân bâ àểp, thò tûúãng
tûúång trûúác mù’t ngûúâi àân bâ êëy khi chïët, dôi ùn bổ àc,
vâ chó côn lâ mưåt bưå xûúng, mưåt tổa cư lêu (cư lêu mưång),

tûác khù’c “bïånh Tïì Tun hïët nưíi lïn àng àng”! Cố cấi
“nhên vùn” gò mâ tân nhêỵn nhû thïë? Hùngri àúâ Rïnhiï
(Henri de Rếgnier)
(1)
chûa àïën nưỵi nghơ nhû anh nổ,
nhûng nhêỵn têm cố kếm gò! Trong bâi thú “Kinh
nghiïåm”, àẩi khấi nhâ thú nối: - Tưi ài trïn búâ gânh
biïín; phđa trûúác tưi cố àưi trai gấi àang tûå tònh, hổ ài xa
dêìn, àù’m àëi trong mï ly, thïì hển mn àiïìu tưët àểp...
Nhûng tưi, tưi biïët “cấi chûä kïët thc ca giêëc quấi mưång
têìm phâo”! - Cố thïí, trong xậ hưåi tû bẫn, ưng àậ tûâng
ph nhiïìu ngûúâi vâ bõ nhiïìu ngûúâi ph lẩi, cố thïí ưng
khưng thêëy vúå ưng lâ àấng u nûäa, nhûng sao ưng lẩi
tưíng kïët vưåi vâng vâ ấc nhû vêåy? Sao lẩi lêëy con mù’t
ca ngûúâi giâ tíi, giâ lông mâ nhòn nhûäng bẩn trễ àang
n mïën, tin tûúãng vư cng? Nïëu nhâ vùn cố tinh thêìn
trấch nhiïåm hún, thò àúâi nâo lẩi ài dẩy cấi chấn chûúâng
nhû thïë?
178 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) Thi sơ tûúång trûng Phấp (1854-1936)
Vêån mïånh con ngûúâi khưng biïët túái àêu; àïën v tr
cng khưng biïët túái àêu. Mưåt nhâ triïët l chïët trễ, àêìy
lông thûúng u con ngûúâi nhû Gu (Guyau)
(1)
, nhûng
khưng cêët mònh ra khỗi àûúåc hïå thưëng tû tûúãng ca
nhûäng giai cêëp suy tân, cng àậ lâm cho tưi tấi tï cẫ cội
lông, khi ưng tẫ cấi àểp, cấi mẩnh ca biïín lúán mïnh
mưng, bìn rùçng têët cẫ cấi nùng lûúång vư vân kia cng
chó côn mưåt đt bổt sống cho giố bay tung, vâ hẩ mưåt cêu:

“Trấi tim ca quẫ àêët àêåp, khưng hy vổng.”
ÀÛÚÂNG VÏÌ THU TRÛÚÁC XA LØM LØỈM...
Dûúái nhûäng ẫnh hûúãng gia àònh, xậ hưåi vâ vùn hốa
nhû vêåy, nhûäng bûúác àûúâng tû tûúãng ca tưi trûúác Cấch
mẩng lâ nhûäng bûúác súâ soẩng, lûu lẩc, thûúng àau. Tưi
chûa hưåi vúái cấc bẩn thú Thïë Lûä, Lûu Trổng Lû, Huy
Thưng, Chïë Lan Viïn, Nguỵn Bđnh v.v... nhûng cố lệ, úã
àêy, tưi cng nối, bùçng nhûäng khđa cẩnh ca tưi, cấi tònh
trẩng chung àau khưí tinh thêìn ca cấc anh, khi lẩc
àûúâng qìn chng, khi chûa tòm thêëy ấnh sấng ca
Àẫng.
Vùn hốa c vúái phûúng phấp tû tûúãng “siïu hònh”
(mếtaphysique) ca nố, dù’t têm trđ tưi, tûâ khi nhỗ àïën
lc lúán, vâo mưåt con àûúâng rt vâo trưn ưëc thêåt lâ tù’c
tõ! Tûå nghơ mònh lâ mưåt kễ tâi tònh, mưåt “tâi nhên” biïët
u cấi àểp, qu cấi hay, trổng cấi phẫi, vâ lẩi côn tẩo
ra cấi hay, cấi àểp lâ àùçng khấc, tưi - vâ hâng vẩn hổc
sinh, nghïå sơ, trđ thûác khấc - tûå àùåt cấi tưi nhû mưåt thûåc
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 179
(1) Nhâ triïët hổc Phấp (1854-1888).
tẩi bêët di bêët dõch, tûå àïì cao cấi bẫn ngậ, coi nố lâ mưåt
tuåt àưëi.
Tưi lâ tưi, lâ khấc vúái ngûúâi khấc, lâ mc àđch, lâ cûáu
cấnh. Vò vêåy nïn hai ngûúâi u nhau, mâ
Em lâ em, Anh vêỵn cûá lâ anh
Cố thïë nâo qua Vẩn L Trûúâng thânh...
Àậ dûång cấi tưi lïn sûâng sûäng nhû mưåt Hi Mậ Lẩp
Sún, thò tûå khù’c tûå cư lêåp mònh, khưng hôa nưíi mònh vâo
vúái tẩo vêåt, thiïn nhiïn, vâo vúái nhên qìn, xậ hưåi: cấi
hònh bẫn ngậ mang cấi nghiïåp ca nố, lâ cấi bống cư

àún. Giố, trùng, hoa, cỗ,
Sống gúån trâng giang bìn àiïåp àiïåp
(1)
Giông nûúác bìn thiu hoa bù’p lay
(2)
,
trong phưë chêåt, giûäa chúå àưng, úã àêu cng thêëy àûúåc
mònh lâ lễ chiïëc mưåt mònh. Ln ln thêëy rúån úã trong
hưìn mưåt lìng giố heo may lẩnh toất.
Mën àống cấi tưi nhû mưåt cấi cổc cưë àõnh, vơnh viïỵn
úã trong àúâi sưëng, cho nïn khi thêëy ngoẩi cẫnh thay àưíi,
thò cëng cìng lïn. Nhâ triïët hổc tû sẫn Phấp Bếcxưng
(Bergson) phên tđch rêët tinh vi, tïë nhõ rùçng cåc sưëng lâ
chuín àưång, lâ àưíi thay, nhûng lẩi khưng mën thêëy
quấ trònh biïån chûáng vâ lõch sûã, nghơa lâ tiïën bưå ca sûå
vêåt; hổc mốt ca Bếcxưng, tưi ngoấy sêu vâo nưỵi thay àưíi
Cấi bay khưng àúåi cấi trưi, Tûâ tưi pht trûúác sang tưi
pht nây, nhûng m mõt khưng thêëy àûúåc sûå thay àưíi
biïån chûáng vâ tiïën bưå, chó thêëy àưíi thay lâ nưíi nïnh, trưi
chẫy, xiïu àưí, tan tấc, tûâ ly! Rưìi àêm ra “vưåi vâng”, “gic
180 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) Thú Huy Cêån.
(2) Thú Hân Mùåc Tûã.
giậ”, sẫng sưët. Trong khi àố, thò nhûäng bâi hất chiïëu
bống, nhûäng àơa hất tiïëng Phấp àûa sang, rốt vâo tai ốc
tưi nhûäng niïåm àẩi loẩi nhû:
Tưi mú mưåt bưng hoa
Khưng bao giúâ chïët cẫ...
... Nhûng nố khúâ dẩi quấ
Giêëc mưång ca tưi mú.

Cûá mưỵi lêìn hất bâi nây, thò lẩi nhû ai nghiïën trong
lông, ûáa nûúác mù’t.
Chó thêëy cëi àûúâng lâ giâ, lâ chïët, nïn lêìn chêìn
khưng mën bûúác; phđa trûúác àậ ct àûúâng vêåy, khưng ài
túái àûúåc nûäa, bên thoấi lui, ngoẫnh lẩi ài vïì phđa sau.
Têm hưìn cûá phống ra cho thêåt xa, cho thêåt vu vú, cho
thêåt viïỵn vổng... Xa, vâ Xûa! Nhiïìu thi sơ mú mưång thã
nhûäng ưng nghê vinh quy cûúäi ngûåa, Qn hêìu reo
chuín àêët, Tung cấn lổng vûâa quay
(1)
; chng tưi cûá ài
ngûúåc thúâi gian, búái tòm nhûäng gò bi bùåm àêu àêu trong
ngây thấng c. Chïë Lan Viïn, nhâ thú 16 tíi, àậ diïỵn
tẫ rêët tâi tònh cấi têm trẩng àố:
Àûúâng vïì thu trûúác xa lùm lù’m,
Mâ kễ ài vïì chó mưåt tưi...
Nïëu u mưåt ngûúâi, thò cûá mën chiïëm lêëy têët cẫ
ngûúâi ta, bù’t ngûúâi u phẫi ph thåc vâo cấi tưi ca
mònh, truy lơnh mưåt cấch àau ưëm cẫ tíi nhỗ ca ngûúâi
ta, cho nïn rêët àưång lông khi tòm thêëy cấi trûúâng xûa,
ngûúâi u hổc tûâ lc côn bế xđu! Ưi! con àûúâng trưn ưëc,
câng ài câng rt mậi vâo chưỵ thy têån sún cng!
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 181
(1) Thú Nguỵn Nhûúåc Phấp.
ÚÃ chưỵ têån cng cheo veo àố, Chiïëc àẫo hưìn tưi rúån
bưën bïì; cấi tưi thu lẩi chó bùçng àêìu mưåt mi kim, vâ qua
vẩn trng àẩi dûúng, lïn tiïëng gổi kïu cûáu tuåt vổng:
Giú tay ta vêỵy ngoâi vư têån,
Chùèng biïët xa lông cố nhûäng ai!
(1)

Àưëi vúái cấi xậ hưåi trấi ngûúåc, tân nhêỵn quanh mònh,
tưi chó biïët lêëy mưåt lông thûúng mïnh mang, àau àúán;
ln ln nghơ àïën vêën àïì àau khưí ca con ngûúâi, tưi
khưng cố cấch gò giẫi quët àûúåc, àânh rẫi ài nhûäng
Phêën thưng vâng, mong xoa dõu nhûäng nưỵi khưí mưåt phêìn
nâo!... Tưi àậ diïỵn tẫ àng cấi hoang mang trûúác xậ hưåi
bùçng hònh ẫnh:
Thuìn tưi khưng lấi cng khưng neo,
Trïn biïín àau thûúng dẩo cấnh bêo;
Trïn biïín àau thûúng ài lùång lệ,
Thuìn tưi khưng lấi cng khưng chêo...
Àưëi vúái nghïå thåt, tưi say mï, qu trổng, nhûng tẩi
sao tưi thêëy ngoâi xậ hưåi coi thûúâng, coi khinh. Ngay tûâ
bế, àûáng nghe mưåt ngûúâi m dù’t em con gấi nhỗ, gêíy
chiïëc àân bêìu, hất nhûäng bâi ca Hụë rêët mûåc lâ hay vâ
xin tûâng àưìng xu, tưi àậ chẩnh lông nghơ àïën thên tưi:
“Nghïå thåt nghêo hên, hay lâ Ngûúâi m hất dẩo”. Mưåt
ngûúâi thi sơ, trong xậ hưåi Phấp thåc, ai qu trổng? Cố
tâi nhû Tẫn Àâ, cng àïën nưỵi phẫi bối sưë Hâ Lẩc àïí sinh
nhai. Anphưngxú Àưàï (Alphonse Daudet)
(2)
vệ mưåt ngûúâi
cố ốc vâng, phẫi nẩo ốc ra mâ bấn; tưi nghơ truån mưåt
“Ngûúâi lïå ngổc”, khốc nûúác mù’t ra thânh ngổc àïí àưå
182 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) Thú Phẩm Hêìu.
(2) Nhâ vùn Phấp (1840-1897).
nhêåt, àïën lc lïå cẩn, phẫi chêm gai vâo mù’t cho lïå ngổc
cưë rúi ra! Búãi thêëy nhûäng ngûúâi tâi tònh úã trong àúâi bõ
thiïíu sưë vâ bõ khinh thûúâng, tưi nghơ mưåt bâi vùn àïí

“Chiïu tâi tûã”, gổi nhau tûâ xûa àïën nay lẩi, àùång tri êm
vúái nhau, thûúng lêëy nhau. Khi nghïå thåt khưng cố l
lån cấch mẩng soi àûúâng, khưng cố qìn chng ni
dûúäng, nố cêìu bú cêìu bêët nhû thïë àêëy!
Àïën khi ấch Nhêåt thåc quâng thïm vâo cưí, tû tûúãng
tưi câng ngây câng bđ. Tưi cưë bấm lêëy lêåp trûúâng tiïíu tû
sẫn àûáng giûäa ca tưi: mưåt mùåt khưng hïì chõu ài thi tri
huån lâm quan, ghết sûå bn bấn, sûå “lâm giâu”, lấnh
xa bổn ùn trïn ngưìi trưëc ca xậ hưåi; phẫn àưëi nhûäng
ngûúâi lâm thú try lẩc, viïët vùn ca tng thëc phiïån; àôi
hỗi sûå lânh mẩnh, sûå sấng sa trong vùn hổc; mưåt mùåt
khưng biïët, khưng dấm ài vúái qìn chng cêìn lao, nghêo
khưí; tưi àûáng giûäa, giûä mưåt thûá “trong sẩch” tiïu cûåc, ca
nhûäng kễ “tâi tònh lâ ly mn àúâi”. Tûâ trûúác, chó biïët
bìn àau, chûá chûa hïì viïët mưåt cêu khinh bẩc àưëi vúái
cåc àúâi, nhûng àïën nùm 1942-43, tưi àậ cûúâi móa tẩo
vêåt cûá lùåp ài lùåp lẩi mậi, ngûúâi con gấi lêëy chưìng, àễ con,
lẩi lùåp lẩi cấi sûå u con... Nùm 1943-44, úã trïn cấi gấc
Hâng Bưng, tưi chẩy bn chúå àen thò khưng bn àûúåc,
viïët vùn thò cûá nối mậi cấi bìn cng hïët chuån, tưi
ngưìi giúã qìn ấo c ra vấ giûäa mưåt bống chiïìu thu àưng
lẩnh vâ hếo xấm nhû hoa khư. Àêëy, thûa nhûäng ai hiïån
nay côn cao àẩo vâ côn tûå cho cấi tưi ca mònh lâ ưng
trúâi, cấi tưi c nố vinh quang nhû thïë àêëy!
Ưm mậi cấi tưi mâ lùån ngp trêìm ln mậi vúái nố,
tưi ài àïën chiïm ngûúäng n cûúâi ca àûác Phêåt, súâ soẩng
mưåt cấch giẫi quët nâo àố trong “sù’c sù’c, khưng
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 183
khưng”. Tẩi vò, múái bûúác vâo tíi thanh niïn, tưi àậ àổc
nhâ thú lúán Ba Tû Ưma Khayam (Omar Khayam): - Cấi

bònh thon thon kia, xûa lâ mưåt ngûúâi àân bâ cố lûng ong
rêët àểp; hóåc: Ta àûâng dêỵm hôn àêët nhỗ nổ, xûa àố lâ
con mù’t ca mưåt ngûúâi... Nhûäng hònh ẫnh nghïå thåt
quấ hay àố lùån sêu vâo thêm têm tưi, bêy giúâ lẩi nưíi lïn.
Tẩi vò, trûúác tưi, mưåt ngûúâi rêët tâi hoa, rêët thưng minh,
mâ tưi rêët phc, nhû Thấnh Thấn, viïët vùn phï bònh Têy
sûúng k cố khđ, cố thïë nhû vêåy, mâ cëi têåp Mấi Têy,
lẩi thêëy kinh nhâ Phêåt àïí ch cấc cêu thú; tưi àổc
chûúng Kinh mưång cëi cng, chưỵ Qn Thy ài ra kinh
àïí thi, nùçm mú thêëy Oanh Oanh chẩy dội theo mònh, mâ
Thấnh Thấn bònh lån, nối cấi giấc ngưå vïì sûå “chiïm
bao”, bưỵng nhiïn tưi lẩnh rng cẫ linh hưìn: thò ra cẫ cấi
tònh u kia àậ lâm mònh mï mïåt tûâ àêìu sấch àïën giúâ,
vưën chó lâ mưång mõ, mưång mõ!...
Khưng cố con àûúâng àïí giẫi quët thỗa àấng cấi tưi,
tưi bên tûâ chưỵ mâi nhổn sù’c cấi tưi nhû nûä thi sơ Anna
àúâ Nưay (Anna de No
äi
lles)
(1)
mën tûå tẩo mònh thânh
“sinh vêåt àưåc nhêët vư song, khưng gò thay thïë àûúåc”, tûâ
chưỵ quấ khđch nây, tưi sang chưỵ quấ khđch khấc, - hai
thûá àïìu duy têm cẫ - lâ tưi rêët cẫm ún nhâ tưn giấo ÊËn
Àưå Cúritnamucti (Khrisnamurti)
(2)
trỗ cho tưi con àûúâng
hy diïåt cấi tưi.
“Mưåt àïm sao”,
(3)

nùçm nhòn lïn trúâi, tưi diïỵn tẫ cấi
cẫm giấc cư àún cng cûåc: “... Tìng nhû tưi àậ trưi giẩt
trong khưng rưång, vâ hai mù’t tưi àậ rúâi ra xa cấch tưi;
184 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) Nûä thi sơ Phấp nưíi tiïëng (1876-1933).
(2) Khrisnamurti, Ramakhrisna, Vivekananda: nhûäng nhâ tưn giấo
ÊËn Àưå cëi thïë k 19, àêìu thïë k 20.
(3) Àùng tẩp chđ Thanh Nghõ 1944.
vâ chđnh hai mù’t cng rệ nhau khưng song song nûäa,
lûu li thêët lẩc mưỵi chiïëc mưåt àûúâng.” Cëi bâi, tưi kïët
thc: “Ta nguån thânh mưåt àúåt sống úã giûäa àẩi dûúng,
mưåt hẩt bi trong bậi cất, mưåt bấnh xe khi trúâi chuín
phấp ln. Khi giố giêëy lïn, khi nûúác cån, ta lùn quay
trong tay ca cha àúâi. Lâm gò cố cấi ”ta"! Àố lâ ẫo ẫnh
ca tíi trễ; àố lâ nhêìm lêỵn ca chng sinh ham sưëng..."
Thïë lâ tû tûúãng ca tưi, cëi mưåt con àûúâng dâi mûúâi
lùm nùm ài tòm chên l, àậ àïën cêu ca vổng cưí rễ tiïìn:
- “Thâ rùçng thânh chim hốa àấ, vêín vú núi ni Súã sưng
Têìn...”
Trong khi qìn chng câng úã dûúái ấch Phấp Nhêåt
câng cng khưí vâ àậ bù’t àêìu chïët àối, thò ngûúâi trđ thûác,
ngûúâi nghïå sơ úã tưi sa lêìy trêìm trổng vâo cẫ mưåt hïå
thưëng tû tûúãng c nhû vêåy, nố lâ mưåt tẩp pđ l tû tûúãng
ca phong kiïën, tû sẫn vâ tiïíu tû sẫn; tưi cûá ngưìi vấ ấo
vâ phất ra nhûäng tiïëng kïu àau àúán xế råt xế gan. Tưi
câng nghơ suy, câng va àêìu vâo mêu thỵn. Têm hưìn, trđ
tụå tưi lâ mưåt con chim lưìng mâ khưng tûå biïët, thêëy
mònh cố àưång cấnh, thò tûúãng mònh bay; cûá lêëy trấi tim
àêåp vâo cûãa ca “vơnh viïỵn”, ca “vư cng”, kïu khốc:
“Múã ra! múã ra cho tưi”, nhûng nố khưng múã ra bao giúâ,

vò lâm gò cố thûá cûãa cưë àõnh, siïu hònh êëy mâ múã!
TRONG KHI ÊM CÛÅC, DÛÚNG HƯÌI...
Àïën hiïån nay, mâ côn cố nhûäng ngûúâi tûå gổi lâ suy
nghơ, lẩi dûåa vâo cúá nây, cúá nổ àïí dê bóu Liïn Xư, dê bóu
Cấch mẩng do giai cêëp vư sẫn dêỵn àûúâng, tưi lâ mưåt
ngûúâi àậ nhiïìu àau khưí bẫn thên, tưi thêëy nhûäng kễ êëy
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 185
khưng biïët àiïìu thấi quấ! Nïëu khưng cố Cấch mẩng
thấng Tấm àïën lưi bêåt tưi ra khỗi cấi vng lêìy qúçn
quẩi, thò sau 1945, chù’c tưi khưng côn cố thïí tiïëp tc
ngưìi xỗ kim vấ ấo mưåt cấch “trong sẩch” nhû thïë mậi;
mâ mưåt nûäa lâ tưi ài vâo try lẩc, bấn vùn bn chûä, sa
àổa thânh bưìi bt chđnh trõ; hai nûäa lâ tưi hốa àiïn; chûá
thïë têët sûå lûãng lú khưng thïí kếo dâi quấ mưåt mûác nâo
àố àûúåc.
Nhûäng thiïn tâi vùn hổc c, d sûå nghiïåp trûúác tấc
rúä râng lâm giâu têm hưìn tưi vư hẩn, vâ dẩy cho tưi
nhiïìu vư cng vïì con ngûúâi vâ cåc sưëng, nhûng têët cẫ
nhûäng trang rêët mûåc tâi tònh àố àïìu khưng àêåp phấ gò
hưå tưi àûúåc cấi nhâ t tû tûúãng siïu hònh, vò chđnh hổ
cng khưng tûå phấ nưíi cho hổ.
C Vộ Liïm Sún, tấc giẫ thiïn tiïíu thuët àêìy tưët
nhûng bi quan Cư lêu mưång
(1)
, àậ xua tay rêët àng, “lẩy
cẫ nốn” cấi xậ hưåi c:
Thưi thấnh hiïìn,
Thưi tiïn phêåt,
Thưi hâo kiïåt,
Thưi anh hng!

Nhûäng bâi ca cẫm khấi ca c thiïëu hùèn mưåt nûãa.
Vêng, êm cûåc thò dûúng hưìi, têët cẫ nhûäng võ trïn àêy
khưng cûáu gò cho tû tûúãng tưi àûúåc; duy ngây 19 thấng 8
nùm 1945, cố qìn chng, cố Àẫng Cưång sẫn, cố ch
nghơa Mấc - Lïnin ấp dng vâo hoân cẫnh mưåt nûúác nưng
nghiïåp thåc àõa, cố Cấch mẩng thấng Tấm, em ca Cấch
186 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) Vộ Liïm Sún (1888-1949) viïët Cư lêu mưång nùm 1928, xët bẫn
nùm 1934.
mẩng thấng Mûúâi, àậ cûáu tưi vâ cûáu tû tûúãng ca tưi. Rộ
râng lâ tûâ trûúác, tưi mù’c kểt nûãa ngûúâi vâo mưåt cấnh cûãa
múã àống lûâng khûâng, cûãa cûá nghiïën, tưi cûá kïu vư đch vâ
thêët thanh, cêìu cûáu khù’p cấc thûá sấch vúã trïn àúâi ngoâi
sấch vúã Mấc - Lïnin, nïn khưng ài àïën àêu cẫ. Qìn
chng lao khưí, rấch rûúái, chïët àối àậ àûáng lïn theo Àẫng
ca giai cêëp vư sẫn, lưi cën cẫ toân dên tưåc, àẩp tung
cấnh cûãa lûâng khûâng ca lõch sûã, tûå cûáu mònh vâ cûáu
hâng vẩn nhûäng nghïå sơ, trđ thûác chïët kểt nhû tưi. Nhû
vêåy mâ bẫo tưi qụn ún, thò qụn lâm sao àûúåc?
Nhûäng vêën àïì mêu thỵn tđch ly hâng trùm, ngân
nùm, qìn chng vûúåt bêåc giẫi quët, Àẫng ca giai cêëp
vư sẫn giẫi quët. Trûúác hïët chûa giẫi quët nhûäng àau
ngûáa phiïìn toấi ca tưi, mâ hậy kếo tưi àûáng lïn, gổi tïn
thêåt ca tưi lâ mưåt Con Ngûúâi, xốa trïn trấn tưi cấi vïët
sù’t nung ca thúâi nư lïå, trẫ cho tưi mưåt Tưí qëc mưåt dên
tưåc, cho tưi mưåt nghơa cåc àúâi. Tûâ trûúác, hổc têåp mưåt
nïìn vùn hổc Êu chêu vâo hâng rûåc rúä lâ vùn hổc Phấp,
tưi àậ nhêån thêëy àẩi khấi trong àố, trïn nết lúán, thúâi k
cưí àiïín thò tòm chång lệ phẫi (la raison) thúâi k lậng
mẩn thò tòm chång tònh cẫm (le sentiment), àïën thúâi k

sa àổa tiïëp theo, nhiïìu trûúâng phấi vùn hổc lẩi tòm
chång cấi phêìn thêëp ca con ngûúâi, lâ cẫm giấc (la
sensation). Cëi thïë k mûúâi chđn, vâ nhêët lâ sang thïë
k hai mûúi, nhûäng “nhâ vùn” tû sẫn Phấp à cấc cúä ài
xc vâo cấi mi ngûãi, cấi lûúäi nïëm, cấi mù’t nhòn àûúâng
nết sù’c mâu, coi ngûúâi ta lâ mưåt cấi ti àïí àûång cấc thûá
sûúáng vui, àêåp vâo nhûäng phêìn sú àùèng nhêët, con vêåt
nhêët ca thùçng ngûúâi; vâ hổ àêìu tû nhiïìu nhêët lâ vâo
nhûäng xc cẫm sinh dc! Cëi thúâi k thûá ba nây, vùn
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 187
hổc tû sẫn Phấp khưng cố thúâi k thûá tû nâo àïí mâ ài
nûäa. Cấi bđ àûúâng ca nố nhêåp cẫng sang Viïåt Nam,
“nhâ vùn” khưng côn thïí thưëng gò sưët, lùn vâo bân àên
lâm mưåt con thiïu thên chấn chûúâng vâ ấc khêíu; vùn hổc
khưng côn cố tû tûúãng, mưåt sưë “nhâ vùn” ba hoa bấn trúâi
khưng vùn tûå, nhûng thûåc chêët lâ mën ùn ngon, chúi
sûúáng mâ lẩi rêët nhấc lûúâi! Nhûäng ngûúâi côn biïët tûå
trổng vâ tiïëp tc tòm chên l ca cåc àúâi, thò loay hoay
mậi cng khưng thïí nâo giẫi quët bùçng “tinh thêìn”
àûúåc.
Cấch mẩng àïën! Cấch mẩng Viïåt Nam mang túái cấi mâ
vùn hổc tû sẫn Phấp khưng cố nưíi, lâ sûå hânh àưång
(l’action). Khưng phẫi cấi thûá “hânh àưång àïí mâ hânh
àưång” (acte gratuit) ca Øngàúrï Git (Andrế Gide), mâ
hânh àưång cấch mẩng, hânh àưång cng vúái qìn chng,
hânh àưång cố mc àđch vâ cố hiïåu quẫ. Nhûäng ngây Cấch
mẩng thấng Tấm, tưi cng bao nghïå sơ, trđ thûác khấc say
sûa mưỵi ngûúâi mưåt viïåc, ngây àïm cưng tấc. Hoẩt àưång,
cưng tấc cấch mẩng àậ giẫi quët sûå hoang mang vư bưí
ca trđ tụå tưi, nhng trđ tụå tưi trúã lẩi trong cấi nghơa

cú bẫn ca sûå lao àưång. Thûåc dên Phấp àấnh Nam Bưå, rưìi
toân qëc Khấng chiïën, Àẫng trao nhiïåm v giïët giùåc cûáu
nûúác cho ngôi bt tưi. Tưi rưång múã bûúác vâo Khấng chiïën
trûúâng k, vâ tû tûúãng ca tưi côn gùåp gúä, trẫi vûúåt nhiïìu
chùång àûúâng xëng lïn khưng phẫi lâ àún giẫn...
CÂNG SÊU NGHƠA BÏÍ, CÂNG DÂI TỊNH SƯNG
Mën tûå cưng bùçng vúái mònh, tưi phẫi tûå nhêån cấi ûu
àiïím cố hïå thưëng ca tưi, lâ ngay tûâ nhỗ, do lâ con mưåt
188 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
ưng àưì nho nghêo mêëy àúâi, lẩi lâ con ca mấ tưi lâ mưåt
ngûúâi vúå bế, do súám bõ ấp bûác trong gia àònh vâ súám àûúåc
biïët cấi nghêo tng, vâ do cưë gù’ng suy nghơ bẫn thên,
tưi cố mưåt lông thûúng ngûúâi, u ngûúâi trân ngêåp, - mùåc
dêìu cố àûúåm mưåt mâu sù’c khưng tûúãng. Khưí bìn tûâ bế,
tưi ln ln nghơ àïën vêën àïì àau khưí ca con ngûúâi; tưi
dấm cẫ gan viïët nhûäng cêu nhû:
Cho tưi àau mâ búát khưí loâi ngûúâi,
Tưi nguån sệ chïët trïn cêy thấnh giấ...
(1938)
Nhûäng khi tưëi àen bïë tù’c, cư àún àïën ghï lẩnh, tưi
vêỵn thêëy mưåt àiïìu mâ tưi khưng thïí tûâ chưëi àûúåc, lâ
chung quanh tưi, vêỵn côn cố nhûäng con ngûúâi: “Tưi nhû
chiïëc lấ lo chuån lòa rûâng, bìn àúâi bế nhể; nghơ àïën
mn nghòn ûác triïåu lấ bẩn, mâ lẩi phe phêët vúái àúâi...”
(1)
Cấi tưi ca tưi hụnh hoang tûå àẩi nhû mưåt thùçng bế
con, nhûng nố vêỵn côn úã trong hưìn mưåt àiïím sưëng, mưåt
àiïím sấng khưng tù’t: “Vïì àïm, ta trêo ngưìi trïn àêìu
Trấi Àêët; thuìn ta nhõp, búi qua cấc sao. Biïín trúâi xanh
àen, khưng thêëy àêìu ài, trïn dûúái. Ta bìn quấ, mën

khốc; ta sêìu cấi sêìu ca v tr, ta hêån cấi hêån khưng
gian... Trong cấi àẩi dûúng vư liïu nây, thưi chó lâ hû vư,
lâ sûác mẩnh to lúán, gưì ghïì, vư tri; bổn tinh àêíu lâm gò
mâ xoay nhû thïë? - Tưi quay àêìu lẩi nhòn cấc bẩn vư sưë
ca tưi; chấn nghơ chuån trúâi, tưi nghơ chuån ngûúâi, vâ
tûå nhiïn lông tưi thêëm thđa u mïën”
(2)
(1939). Ln
ln trong tưi cố mưåt sûå dùçng co nhû vêåy; mưåt mùåt tû
tûúãng tưi hổc phẫi mưåt nïìn vùn hốa siïu hònh, bõ nố lưi
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 189
(1) (2) Rt úã bâi An i giûäa loâi ngûúâi (1939).
theo xëng dưëc vâ vâo h nt; nhûng mùåt khấc, tưi vêỵn
àêìy lông thûúng u, vâ cậi lẩi: khưng thïí chïët hïët,
khưng thïí mêët hïët àûúåc! àúâi vêỵn cûá côn àêy kia mâ! Cëi
Nhêåt thåc, hai triïåu nhên dên chïët àối, tưi àậ bõ ngêåp
àïën têån cưí, nhûng nhêët àõnh tưi khưng chòm, tưi vêỵn thúã,
tưi cưë búi, vâ tưi àậ búi àïën vúái Cấch mẩng. Khi qìn
chng cêìm cúâ àỗ sao vâng ài cûúáp lêëy chđnh quìn vâo
trong tay, tưi thêëy àố lâ àiïìu tưi vêỵn chúâ àúåi, thêëy cåc
Cấch mẩng nây lâ ca tưi, khưng thïí khấc, khưng thïí
khấc àûúåc!
Tuy nhiïn, cng trong ấi tònh, u nhau rưìi, nhûng
khưng phẫi nhêët àấn àậ hiïíu nhau têët cẫ; câng u câng
hiïíu, câng hiïíu câng u, bao gưìm cẫ nhûäng lc húân giêån
khưng hiïíu nhau, thêåm chđ cố lc “bùçng mùåt chùèng bùçng
lông”, tïå hún nûäa, cố lc tûúãng nhû ly dõ nhau àûúåc! Mưåt
sưë ngûúâi u Cấch mẩng, àïën vúái Cấch mẩng, nhiïìu khi
cng thïë.
Tưi hùng hấi vâo Cấch mẩng, vui sưëng vúái cưng tấc,

nhûng thûåc ra, àậ úã vúái nhau, mâ tưi múái khấm phấ ra
Cấch mẩng dêìn dêìn... Vâo lâm Vùn hốa Khấng chiïën úã
Thanh, àêìu nùm 1947, tưi bưỵng múã quín Lõch sûã k
diïåu ca loâi ngûúâi
(1)
ra àổc. Quín sấch chûa phẫi àậ
lâ khưng cố khuët àiïím, nhûng tưi àổc nố nhû ngûúâi
àûúåc bấc sơ mưí lêëy cấi mâng che núi hai con mù’t. Tưi
sûúáng quấ! Tưi àễ ra àậ lâm mưåt tïn nư lïå nhỗ, sët àúâi
sưëng trong gưng cm, dûúái châ àẩp, thêëy toân chuån
xêëu xa tân ngûúåc, nïn chi tưi àậ cho àố lâ têët cẫ lõch sûã
ca loâi ngûúâi. Nhûng khưng, loâi ngûúâi búi qua biïín
mấu, trêo qua ni xûúng, bõ cấc giai cêëp thưëng trõ kïë tc
190 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) L‘Histoire prodigieuse de l’Humanitế ca Andrế Ribard.
nhau coi lâ cấi rấc, cûåc nhc quấ lù’m, nhûng mưỵi thïë k
àïìu cố tiïën thïm trïn àûúâng giẫi phống, àïìu cố sấng
thïm mậi ra, àïìu cố nưíi dêåy qåt cho bổn ấp bûác bốc lưåt
ngậ chỗng gổng, rúi xëng ùn bn, vâ lêëy mấu trẫ àïìn
núå mấu! Tế ra nghòn triïåu ngûúâi nghêo khưí bõ chïët bao
nhiïu lêu nay khưng phẫi lâ cỗ cêy mc nất vư đch, mâ
lâ àưång lûåc cùn bẫn ca cåc vûún lïn vơ àẩi. ÛÂ, dêìu cho
chïë àưå tû bẫn, khi nố rêỵy chïët, khi nố thânh ch nghơa
àïë qëc vâ ch nghơa phất xđt, nố tân ấc bùçng mêëy
nhûäng ngây cëi cng ca chïë àưå phong kiïën, Hđtle àưët
hâng vẩn ngûúâi Êu chêu trong lô, M thẫ bom ngun
tûã giïët dên Nhêåt, nhûng nố nhêët àõnh cấo chung, àố lâ
thù’ng lúåi ghï gúám ca loâi ngûúâi. ÚÃ cëi quín sấch
dây, cố cấi chûúng lúán vïì ch nghơa xậ hưåi. Cấi chûúng
k diïåu nhêët, àúm hoa kïët quẫ ca lõch sûã k diïåu loâi

ngûúâi! Thò ra tûâ nhỗ àïën bêy giúâ, tưi bi quan tù’c tõ vò vư
minh, lâ vò dưët, vò khưng àûúåc hiïíu, vâ cẫ khưng mën
hiïíu! Chûá Mấc, Lïnin, Cấch mẩng thấng Mûúâi vâ Liïn
bang Xư Viïët vêỵn rúâ rúä chối lổi trûúác tưi; nhûng cấi nghïì
àúâi lâ nhû vêåy, phẫi cố Hưìng qn Liïn Xư àấnh tan àưåi
binh Quan Àưng ca Nhêåt úã Mận Chêu, Cấch mẩng
thấng Tấm v bậo lay cẫ ngûúâi tưi, thò múái chổc thng
àûúåc con àûúâng cho chên l àïën vúái tưi àûúåc!
K diïåu thêåt! Tưi nhû vúä lệ ra hiïíu têët cẫ! Tûâ trûúác
túái nay, cấc tấc giẫ lúán, bế kïu khốc àúâi bìn, cåc sưëng
vư nghơa, thïë giúái suy tân... Pưn Mưrùng (Paul Morand)
xấch va ly dấn à cấc thûá giêëy nhâ ga ài chúi lù’m nûúác
vïì, thúã hù’t húi ra, kïu: Chó trú cố trấi àêët!
(1)
Nhâ vùn
Pie Lưti (Pierre Loti)
(2)
àưìng thúâi lâ sơ quan thy qn
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 191
(1) Rien que la terre, tïn mưåt quín sấch ca Paul Morand.
(2) Nhâ vùn Phấp (1850-1923).
Phấp, cûúäi têìu ài chu du hêìu khù’p thïë giúái, mâ vùn ca
ưng cûá nhû mưåt bíi hoâng hưn xấm dâi dùåc, bìn thêëm
thđa nhûác xûúng; mưåt con bô trïn têìu ca ưng chúâ ngây
àem ra lâm thõt, tiïëng kïu thẫm àẩm; ưng thûúng xốt nố,
trúã nïn àay nghiïën: - Thưi mâ, nhûäng kễ sệ ùn ngûúi, rưìi
hổ cng sệ chïët àêëy mâ! Sau chiïën tranh 1914-18, Pưn
Valïri (Paul Valếry)
(1)
nối mưåt cêu trûá danh: “Chng tưi

àêy, nhûäng nïìn vùn minh, chng tưi biïët rùçng chng tưi
cố thïí chïët.”
Cấc nhâ vùn tû sẫn Phấp trûúác chiïën tranh 1914-18
vâ tûâ chiïën tranh àố àïën cåc àẩi chiïën 1939-45, kếo dâi
úã trong thú vùn hổ mưåt thûá bìn têån thïë nhû vêåy. Hổ
diïỵn tẫ rêët àng cấi mưëc meo c rđch ca thïë giúái tû bẫn
vâ àïë qëc ch nghơa; cấi thïë giúái àố thò côn cấi gò múái
àem àïën cho loâi ngûúâi nûäa? nố chó tư hư ra mưåt cấi chấn
chûúâng to lúán. Nhûng hổ cng diïỵn tẫ rêët sai - tưi chù’c
phêìn lúán hổ lâ nhûäng àưì àïå vư têm ca ch nghơa “thânh
thêåt”, cûá cố gò viïët nêëy theo cẫm tđnh, chûá khưng phẫi
hổ bấn mònh cho bổn cấ mêåp tâi chđnh - hổ diïỵn tẫ rêët
sai khi hổ vú àa cẫ nù’m, cho rùçng thïë giúái tû bẫn lâ
têët cẫ thïë gian, khi hổ lêëy cấi bìn têån thïë ca tû bẫn
ch nghơa àiïu tân mâ phống rưång bao trm lïn cẫ trấi
àêët vâ v tr. Cố têån thïë thêåt, nhûng chó lâ thïë giúái c
têån thïë; chûá côn thïë giúái múái àậ xët hiïån lưì lưå úã Liïn
bang Xư Viïët rưìi! Chó nhêìm lêỵn - vúái mưåt sưë ngûúâi, thò
lâ gian lêån - cố mưåt cht xđu àố thưi: tûâ ngây 25 thấng
10 nùm 1917, cố àïën hai hïå thưëng xậ hưåi úã trïn thïë gian,
nhûng vùn hốa tû sẫn cûá lâm nhû lâ vơnh viïỵn duy nhêët
chó cố mưåt.
192 TOÂN TÊÅP XN DIÏÅU
(1) Thi sơ Phấp, nùång vïì hònh thûác cêu thú.
Thïë mâ khốc lốc rïn kïu thẫm thiïët, lâm cho sưë nhâ
vùn Viïåt Nam, sinh trong nûúác thåc àõa ca àïë qëc
Phấp, cng nhêìm, khốc theo. Tẫn Àâ nối: Bấc àậ vïì thưi,
àúâi àấng chấn. Thïë Lûä nối: Nhûng àïën nay cư êëy àậ
phong trêìn, Vò trưng thêëy cåc àúâi thư rộ quấ. Huy Cêån
nối: Àúâi nghêo thïë, chùèng dânh tưi cht lẩ. Tưi cng nối:

Cåc àúâi cng àòu hiu nhû dùåm khấch,v.v... Khi than
“àúâi bìn, àúâi lâ bïí khưí”, chng tưi chó mën vẩch cấi
cåc àúâi mâ chng tưi àang sưëng, nghơa lâ cåc àúâi tû
bẫn ch nghơa mâ thưi; nhûng chng tưi vư minh, dưët,
nïn àem têët cẫ cåc àúâi ra mâ chûãi mưåt thïí. Chó nhêìm
cố mưåt cht xđu àố, chó qụn hai dêëu ngóåc àún, àấng lệ
phẫi ch thđch: (àúâi àêy chó lâ àúâi tû bẫn ch nghơa) mâ
hâng trùm nhâ vùn Viïåt Nam ùn sêìu nët hêån, phao phđ
rêët nhiïìu têm huët ca mònh. Chûá nïëu súám biïët ch
nghơa Mấc - Lïnin, thò xậ hưåi tû bẫn chïët ài, chng tưi
chó cố vưỵ tay mûâng, chúá lâm sao lẩi ài khốc àưëng mưëi!
Sûác mẩnh ca mưåt quín sấch nhû Lõch sûã k diïåu
loâi ngûúâi àưëi vúái tưi nhû vêåy. Cëi nùm 1947, lâm úã
Tiïëng nối Viïåt Nam, tẩi ngoẩi ư thõ xậ Bù’c Cẩn, tưi lẩi
àûúåc hiïíu Cấch mẩng thïm mưåt bûúác dâi nûäa, vâ cùn
bẫn. Tưi àûúåc àổc Nhûäng ngun l cú bẫn vïì triïët hổc
ca Pưlitde (Politzer)
(1)
. Tûâ Cấch mẩng thấng Tấm trúã ài,
dêìn dêìn quan sất nhûäng sûå viïåc quanh tưi, tưi cẫm thêëy
mưåt thïë giúái múái, mưåt tû tûúãng múái, mưåt hânh àưång múái,
nhûng lưån xưån, chù’p vấ. Quín Pưlitde àậ cho trđ tụå tưi
mưåt cấi xûúng sưëng. Nố vẩch cho tưi thêëy cấi “tưåi tưí tưng”
ca tû tûúãng tưi trûúác àêy, lâ phûúng phấp siïu hònh,
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CA TƯI 193
(1) Mưåt nhâ triïët hổc trễ tíi Phấp, àẫng viïn Cưång sẫn, bõ Àûác
Hđtle giïët.