TÍNH TOÁN HỆ SỐ CƯỜNG ĐỘ ỨNG SUẤT TẠI ĐỈNH VẾT NỨT XẢY RA TRÊN ỐNG TRAO ĐỔI NHIỆT CỦA BÌNH SINH HƠI NHÀ MÁY ĐIỆN HẠT NHÂN VVER-1000 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP KỸ SƯ HẠT NHÂN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT
KHOA KỸ THUẬT HẠT NHÂN

TRẦN MINH HÙNG – 1310525

TÍNH TỐN HỆ SỐ CƯỜNG ĐỘ ỨNG SUẤT TẠI ĐỈNH VẾT
NỨT XẢY RA TRÊN ỐNG TRAO ĐỔI NHIỆT CỦA BÌNH
SINH HƠI NHÀ MÁY ĐIỆN HẠT NHÂN VVER-1000

GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN
TS. NGUYỄN THỊ NGUYỆT HÀ

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP KỸ SƯ HẠT NHÂN
KHÓA 2013-2018


NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................

...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
i


NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................

...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
ii


LỜI CẢM ƠN
Lời đầu tiên, em xin cảm ơn Quý thầy cô trong khoa Kỹ Thuật Hạt Nhân và
Quý thầy cô trường Đại học Đà Lạt mà em đã từng học qua các mơn đại cương đã
nhiệt tình truyền dạy kiến thức và tạo môi trường học tập thuận lợi cho em trong
suốt 4.5 năm học tập tại trường Đại học Đà Lạt cũng như trong q trình thực hiện
khóa luận tốt nghiệp này.
Em xin cảm ơn bạn cùng lớp HNK37 và gia định đã hỗ trợ và đồng hành
cùng em trong suốt thời gian học tập tại trường Đại học Đà Lạt.
Và cuối cùng, em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến GV.TS Nguyễn Thị
Nguyệt Hà, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ hồn thành khóa luận này.
Lâm Đồng, tháng 12, năm 2017

TRẦN MINH HÙNG

iii


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... iii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................ vi
DANH MỤC HÌNH VÀ BIỂU ĐỒ ....................................................................viii
MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1
CHƯƠNG I: TỔNG QUAN VỀ LÒ PHẢN ỨNG HẠT NHÂN VVER-1000 .... 2

1.1.

Lị phản ứng hạt nhân VVER-1000 ............................................................ 2

1.2.

Bình sinh hơi .............................................................................................. 3

1.3.

Mơi trường làm của bình sinh hơi ............................................................... 6

1.4.

Vật liệu bình sinh hơi ................................................................................. 7

1.5.

Kết luận chương I ....................................................................................... 9

CHƯƠNG II: CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ CƠ HỌC VẬT LIỆU............. 10
2.1.

Liên kết .................................................................................................... 10

2.2.

Khuyết tật................................................................................................. 11

2.3.

Khuếch tán ............................................................................................... 13

2.4.

Biến vị...................................................................................................... 14

2.5.

Ứng suất, biến dạng .................................................................................. 15

2.6.

Định luật Hooke ....................................................................................... 18

2.7.

Ứng suất mặt và biết dạng mặt ................................................................. 20

2.8.

Nứt ........................................................................................................... 21

2.9.

Biểu thị ứng suất trong hệ tọa độ Đề Các.................................................. 22

2.10. Kết luận chương II ................................................................................... 28
CHƯƠNG III: SỰ NỨT DO MƠI TRƯỜNG ĂN MỊN VÀ ỨNG SUẤT XẢY
RA TRONG NHÀ MÁY ĐIỆN HẠT NHÂN ..................................................... 29

3.1.

Tổng quan về nứt do mơi trường ăn mịn và ứng suất ............................... 30

3.2.

Khởi tạo SCC ........................................................................................... 32

3.3.

Lan truyền SCC ........................................................................................ 33

3.3.1.

Cơ chế hịa tan ................................................................................... 35

3.3.2.

Vết nứt do mơi trường ăn mòn và ứng suất giữa các liên kết hạt ........ 36

3.3.3.

Mơ hình hịa tan trượt hoặc mơ hình phá vỡ lớp màng ....................... 37

iv


3.3.4.

Các mơ hình cơ học gãy ..................................................................... 41

3.4.

Ảnh hưởng của hydro đến thép không gỉ .................................................. 46

3.4.

Hệ số cường độ ứng suất .......................................................................... 49

3.5.

Kết luận chương III .................................................................................. 53

CHƯƠNG IV: KẾT QUẢ TÍNH TỐN SỰ TÍCH TỤ CỦA HYDRO TRONG
THÉP KHƠNG GỈ VÀ KẾT QUẢ TÍNH TỐN HỆ SỐ CƯỜNG ĐỘ ỨNG
SUẤT .................................................................................................................... 54
4.1.

Kết quả tính tốn sự tích tụ của hydro trong thép không gỉ ....................... 54

4.2.

Kết quả hệ số cường độ ứng suất theo công thức bán thực nghiệm ........... 58

4.3.

Kết quả mô phỏng trên phần mềm ANSYS WORKBENCH 15.0 ............. 61

4.4.

Kết quả tính bài tốn Westergaard ............................................................ 65

4.5.

Kết luận chương IV .................................................................................. 66

KẾT LUẬN .......................................................................................................... 68
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 70

v


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
Chữ viết tắt

Tiếng Anh

Tiếng Việt

SIF

Stress Intensity Factor

Hệ số cường độ ứng suất

FEA

Finite Element Analysis

Phương pháp phân tích mặt phẳng hữu

hạn

SCC

Stress Corrosion
Cracking

Nứt trong mơi trường ăn mịn và có ứng
suất áp vào
Nhà máy điện hạt nhân

NMĐHN
IGSCC

Intergranular Stress
Corrosion Cracking

Gãy liên kết giữa các hạt nguyên tử do
SCC

FCC

Face-Centered Cubic

Lập phương tâm diện

KL

Kim loại

vi


DANH MỤC BẢNG
Bảng 1. Các thông tin cơ bản về lị VVER-1000 [2] ................................................ 2
Bảng 2. Các thơng số chính của bình sinh hơi [4] .................................................... 6
Bảng 3. Thành phần của các loại thép không gỉ [5] .................................................. 7
Bảng 4. Các thơng số để tính nồng độ CH2 trong thép không gỉ [15]...................... 54
Bảng 5. Nồng độ hydro theo thời gian trong thép không gỉ .................................... 55
Bảng 6. Các thông số dùng để tính sự ảnh hưởng hydro tới hệ số cường độ ứng suất
của thép không gỉ [15] ........................................................................................... 58
Bảng 7. Quan hệ giữa hệ số cường độ ứng suất và nồng độ hydro trong thép không
gỉ theo thời gian..................................................................................................... 59
Bảng 8. Bảng kết quả của các phương pháp tính hệ số cường độ ứng suất khác nhau
.............................................................................................................................. 66

vii


DANH MỤC HÌNH VÀ BIỂU ĐỒ
Hình 1. Sơ đồ minh họa NMĐHN loại lị VVER-1000 [4]....................................... 2
Hình 2. Bình sinh hơi [4] ......................................................................................... 4
Hình 3. Mặt cắt dọc bình sinh hơi [4] ...................................................................... 5
Hình 4. Ảnh hưởng của hàm lượng Cr tới tốc độ ăn mịn [5] ................................... 8
Hình 5. Ứng dụng của các loại thép không gỉ trong nhà máy điện hạt nhân [6] ........ 8
Hình 6. Thế năng L-J[8] ........................................................................................ 11
Hình 7. (a) Kiểu khuyết tật Frenkel, (b) kiểu khuyết tật Schottky [8] ..................... 12
Hình 8. (a) Biến vị, (b) Sự di chuyển của biến vị [7] .............................................. 14
Hình 9. Lực P được áp lên thanh nằm ngang với tiết diện A’ [7] ........................... 15
Hình 10. Lực P được áp lên thanh nằm ngang gây biến dạng chiều dài  [7] ......... 15

Hình 11. Lực P được áp lên thanh với tiết diện A’ [7] ........................................... 17
Hình 12. Lực P được áp lên một bề mặt của khối hình chữ nhật [7] ....................... 17
Hình 13. Mơ tả quan hệ ứng suất và biến dạng của vật liệu [7] .............................. 18
Hình 14. Mối quan hệ giữa ứng suất và độ biến dạng của vật liệu [9] .................... 21
Hình 15. Ba dạng nứt gãy cơ bản [10] ................................................................... 22
Hình 16. Khe nứt hình elip trong mặt phẳng vơ hạn [11] ....................................... 22
Hình 17. Tấm phẳng hữu hạn với một vết nứt ở biên [11] ...................................... 25
Hình 18. Tấm phẳng hữu hạn với hai vết nứt ở biên [11] ....................................... 26
Hình 19. Tấm phẳng hữu hạn với vết nứt bên trong [11]........................................ 26
Hình 20. Tấm phẳng hữu hạn với một vết nứt nghiêng bên trong [11] ................... 27
Hình 21. Tấm phẳng với vết nứt biên chịu tải tập trung ở giữa và hai gối .............. 27
Hình 22. a, Vết nứt SCC giữa các hạt; b, Vết nứt SCC bên trong các hạt [13] ....... 29
Hình 23. Sơ đồ các quá trình diễn ra tại đỉnh vết nứt[12] ....................................... 31
Hình 24. Sơ đồ mơ tả ba giai đoạn q trình nứt SCC [13] .................................... 34
Hình 25. Mơi trường ảnh hưởng đến sự phân bố của Crom [13] ............................ 37
Hình 26. Quan hệ giữa tốc độ lan truyền vết nứt và dòng giải phóng từ anod [13] . 38
Hình 27. Mơ hình rạng vỡ lớp màng [13] .............................................................. 38
Hình 28. Sơ đồ thể hiện tỷ lệ mật độ điện tích oxy hóa / thời gian đối với sự biến
dạng một đỉnh nứt và các mặt bên không biến dạng của vết nứt [13] ..................... 40
viii


Hình 29. Mối liên hệ giữa các thơng số kiểm sốt cơ bản và sự hình thành vết nứt
SCC[13] ................................................................................................................ 40
Hình 30. Quan hệ giữa tốc độ biến dạng và tốc độ lan truyền vết nứt trong mơ hình
hịa tan trượt [13] ................................................................................................... 42
Hình 31. Sơ đồ biểu diễn mơ hình hấp phụ [13] ..................................................... 44
Hình 32. Sơ đồ vỡ hóa học gây ra rạng nứt liên kết [13] ........................................ 45
Hình 33. Phân tử nước và phân tử hydroni [15] ..................................................... 47
Hình 34. Các q trình lý hóa diễn ra tại đỉnh vết nứt [15]..................................... 47

Hình 35. Mơ tả trạng thái hydro trong thép khơng gỉ [15] ...................................... 48
Hình 36. Vùng đàn hồi trên vật liệu ....................................................................... 50
Hình 37. Sự phụ thuộc nồng độ hydro trong thép không gỉ theo thời gian.............. 57
Hình 38. Sự phụ thuộc của hệ số cường độ ứng suất và nồng độ hydro trong kim
loại theo thời gian .................................................................................................. 60
Hình 39. Giao diện khởi động của phần mềm ANSYS WORKBENCH 15.0 ......... 61
Hình 40. Giao diện ANSYS WORKBENCH 15.0 ................................................. 62
Hình 41. Cách bước tiến hành tính tốn mơ phỏng ................................................ 63
Hình 42. Meshing trên tồn bộ mơ hình ................................................................. 63
Hình 43. Meshing tại vết nứt ................................................................................. 64
Hình 44. Sự thay đổi ứng suất trên mơ hình vết nứt ............................................... 64
Hình 45. Giá trị hệ số cường độ suất K1 tại đỉnh vết nứt........................................ 65

ix


MỞ ĐẦU
Một trong những thành phần quan trọng của nhà máy điện hạt nhân là bình
sinh hơi (Stream Generators). Chức năng của bình sinh hơi là lấy nhiệt từ vịng sơ
cấp để đun nước ở vòng thứ cấp tạo hơi với áp suất cao làm quay tua bin phát điện.
Các ống trao đổi nhiệt (tubes) của bình sinh hơi phải làm việc trong môi trường
khắc nghiệt và chịu ảnh hưởng của các tác nhân như: chênh lệch nhiệt độ, áp suất,
các tương tác hóa học và phóng xạ cao… Các tác nhân này ảnh hưởng mạnh đến
các thành phần cuả NMĐHN nói chung và các ống trong bình sinh hơi nói riêng, từ
đó có khuynh hướng phát triển những khuyết tật và các vết nứt trên chúng, làm
giảm tuổi thọ của chúng. Vấn đề đảm bảo sự an toàn và độ tin cậy của các thiết bị
trong NMĐHN là vấn đề được chú ý của ngành kỹ thuật hạt nhân. Do đó, sự hiểu
biết về sự hình thành và phát triển của vết nứt là kiến thức thiết yếu để đảm bảo tính
tồn vẹn về cấu trúc của thành phần và thiết bị trong NMĐHN.
Nhiều nghiên cứu đã đề cập đến tác động của các môi trường làm việc trong

nhà máy tới các thiết bị. Ví dụ như: phóng xạ gây ra sự ăn mòn của thép [1], hay
ảnh hưởng boron đến tính chất cơ học thép 60SiCr7 [2]. Tuy nhiên, mục đích của
khóa luận này là nghiên cứu về ảnh hưởng của hydro đến vật liệu của bình sinh hơi
thơng qua việc tính tốn hệ số cường độ ứng suất trên ống trao đổi nhiệt.
Một trong những công cụ để tính hệ số cường độ ứng suất (SIF) hiệu quả và
phổ biến nhất hiện nay là phần mềm ANSYS. ANSYS là hãng phần mềm mô phỏng
kỹ thuật hạng đầu trên thế giới hiện nay. ANSYS được thành lập năm 1970, có hơn
3,000 chun gia trong lĩnh vực phân tích phần tử hữu hạn (FEA), động lực học
chất lưu, điện tử, bán dẫn, phần mềm nhúng và thiết kế tối ưu. Với 40 năm hình
thành và phát triển, ANSYS là công ty phần mềm mô phỏng kỹ thuật lớn nhất thế
giới, có hơn 45,000 khách hàng, bao gồm 96 cơng ty trong 100 cơng ty cơng nghiệp
theo tập chí FORTURE 500 đánh giá [3]. Và vì thế, trong bài khóa luận này đã sử
dụng phần mềm ANSYS phiên bản 15.0 của hãng ANSYS để tính hệ số cường ứng
suất (SIF) với phương pháp phân tích phần tử hữu hạn (FEA).
Việc dùng phần mềm ANSYS WORKBENCH phiên bản 15.0 để mô phỏng
và tính tốn hệ số cường độ ứng suất (SIF) có ý nghĩa là: giúp giảm chi phí thực
nghiệm và có kết quả thực nghiệm để so sánh với kết quả tính tốn lý thuyết.

1


CHƯƠNG I: TỔNG QUAN VỀ LÒ PHẢN ỨNG HẠT NHÂN
VVER-1000
1.1. Lò phản ứng hạt nhân VVER-1000
Nhà máy điện hạt nhân là một hệ thống thiết bị điều khiển và kiểm soát phản
ứng hạt nhân dây chuyền ở trạng thái dừng nhằm sinh năng lượng dưới dạng nhiệt,
sau đó năng lượng nhiệt này được chuyển hóa thành cơ năng quay tua bin thơng qua
các thiết bị của nhà máy. Hình 1 mơ tả sơ đồ mình họa nhà máy điện hạt nhân loại
lị VVER-1000.

Hình 1. Sơ đồ minh họa NMĐHN loại lị VVER-1000 [4]
Các thơng tin cơ bản của NMĐHN loại lị VVER-1000 được cho ở bảng 1.
Bảng 1. Các thơng tin cơ bản về lò VVER-1000 [2]
Tên đầy đủ

VVER-1000

Loại lò phản ứng

Lò áp suất

Chất làm mát

Nước nhẹ

Chất làm chậm

Nước nhẹ

Phổ neutron

Neutron nhiệt

Công suất nhiệt

3000.00 MWth

Tổng công suất điện

1060.00 MWe

2


Nhà máy điện hạt nhân loại lò VVER-1000 là lò áp suất nên lị sẽ có hai
vịng làm mát tách biệt nhau, điều này giảm thiểu khả năng rò rỉ phóng xạ ra mơi
trường bên ngồi. Cụ thể sẽ được trình bày ở phần dưới đây [4]:
-

-

-

-

Nhiệt được tạo ra trong lõi lò phản ứng từ các phản ứng phân hạch nhiên
liệu hạt nhân, sau đó nhiệt này được loại bỏ khỏi lõi lò bằng chất làm mát
(nước). Chất làm mát được vận chuyển tới bình sinh hơi thơng qua ống
dẫn gọi là “hot leg”.
Bình sinh hơi là một bộ trao đổi nhiệt, tại đây nhiệt từ vòng sơ cấp truyền
qua vòng thứ cấp bằng cách đun nước vòng thứ cấp tạo thành hơi nước
quay tua bin.
Sau khi trao đổi nhiệt trong bình sinh hơi, chất làm mát lại được đưa trở
ngược lại lị phản ứng thơng qua đường ống gọi là “cold leg”.
Có bốn chu trình nhỏ trong vịng sơ cấp. Ở mỗi chu trình, chất làm mát
được bơm bởi bơm áp lực cao (được đặt ở mỗi góc) tới bình sinh hơi.
Trong vịng sơ cấp, hơi nước được hình thành trong bình sinh hơi và
được đưa tới hệ thống cân bằng (balance of plat systems). Phần lớn hơi
nước sinh ra trong bình sinh hơi được đưa tới tua bin để làm quay tua bin
phát điện.

Sau khi làm quay tua bin, hơi nước được bơm tới hệ thống ngưng tụ và
được ngưng tụ. Từ hệ thống ngưng tụ nước được chuyển tới hệ thống hạ
áp và nhiệt rồi qua hệ thống khử để loại bỏ những khí khơng ngưng tụ
được. Từ hệ thống khử, nước được đưa qua hệ thống tăng áp và nhiệt rồi
tới bình sinh hơi.

1.2. Bình sinh hơi
Bình sinh hơi trong nhà máy điện hạt nhân loại VVER-1000 là một thiết bị
trao đổi nhiệt một chiều với bề mặt trao đổi nhiệt chìm [4]. Tổng quan của bình sinh
hơi này được thể hiện ở hình 2.

3


Hình 2. Bình sinh hơi [4]
Thùng bình sinh hơi được thiết kế để đặt trong tịa nhà lị (containment
building). Bình sinh hơi bao gồm vỏ bình đã qua tơi luyện, đáy đúc hình elip và các
vịi được hàn vào. Vỏ bình được thiết kế thuận tiện cho việc cho việc kiểm tra bên
trong từ vòng sơ cấp [4].
Bề mặt trao đổi nhiệt bao gồm 10978 ống với đường kính 16x1.5 cm mỗi
ống được bố trí theo chiều ngang trong như trong hình 2. Các bó ống được kết nối
với bộ thu vòng sơ cấp (collectors) và các mép ống được hàn hồ quang điện argon
trên bề bên trong của bộ thu. Vật liệu ống trao đổi nhiệt là thép không gỉ austenitic.
Các bộ thu vòng sơ cấp được thế kế để chất làm mát phân phối nhiệt cho ống
trao đổi nhiệt. Bề mặt trong của bộ thu được phủ hai lớp chống ăn mòn. Tấm phân
phối hơi được lắp đặt ở phần trên của bình sinh hơi. Tấm có lỗ được bố trí dưới mực
nước của bình sinh hơi để phục vụ cho việc cân bằng lượng hơi.
Bên trong bình sinh hơi, gần đáy thùng, do sự sắp xếp thích hợp của bộ nước
cấp và bộ thổi của bình sinh hơi nên tạo ra các điều kiện cho sự tích tụ nước với
muối và các tạp chất khác (được gọi là vùng muối “salt cell”).

Bình sinh hơi dự trữ một lượng lớn nước nhằm cung cấp các đặc tính động
năng tốt cho tồn bộ nhà lị trong các trường hợp mất nước cấp [4].
Bảng 2 cho biết các thông số chính của bình sinh hơi của nhà NMĐHN loại
VVER-1000
4


Hình 3. Mặt cắt dọc bình sinh hơi [4]
1.
2.
3.
4.

Ống dẫn hơi chính
Lớp bọc nắp đậy vịng thứ cấp
Hạt đậu
Nắp đậy vịng sơ cấp

7. Ống dẫn chất tải nhiệt chính
8. Các ống trao đổi nhiệt
9. Bộ cân bằng áp suất hơi
10. Ống cấp nước

5. Nắp đậy thứ cấp
6. Nắp đậy sơ cấp

11. Bộ tách hơi
12. Ống dẫn hơi

5

Bảng 2. Các thơng số chính của bình sinh hơi [4]
Thông số

Giá trị

Công suất hơi, t/h

1470

Áp suất tại lối ra SG, MPa

6.27

Nhiệt độ chất làm mát vòng sơ cấp tại lối vào SG, 0C

321

Nhiệt độ chất làm mát vòng sơ cấp tại lối ra SG, 0C

291

Nhiệt độ nước cấp, 0C

220

Nhiệt độ nước cấp khi bộ gia nhiệt áp suất cao tắt, 0C

164

Độ ẩm hơi tại lối ra SG, %

0.20

1.3. Môi trường làm của bình sinh hơi
-

Mơi trường nhiệt độ cao, áp suất cao

Trong bình sinh hơi nước ở nhiệt độ rất cao: trong vòng sơ cấp, nhiệt độ ở
đầu vào chân nóng (inlet) là 593.15  3.50 K, áp suất khoảng 15.7  0.3 MPa nên
nước ở thể lỏng. Ở vòng thứ cấp, nhiệt độ dòng hơi là 552 K tại áp suất 6.28  0.20
MPa nước tồn tại ở dạng hơi. Nước ở vòng thứ cấp khi tiếp xúc với bề mặt ống trao
đổi nhiệt thì xảy ra sự sơi của nước [4].
-

Mơi trường phóng xạ lớn

Neutron, các hạt nhân phóng xạ và các hạt nhân ở trạng thái kích thích được
sản sinh ra từ phản ứng phân hạch hạt nhân U-235 tạo ra mơi trường trong lị có
hoạt độ phóng xạ rất cao (các tia phóng xạ là n,  ,  ,  ). Các tia phóng xạ có tác
động mạnh vào cấu trúc vật liệu làm giảm độ bền, gây biến đổi cấu trúc trong vật
liệu [1].
-

Các chất hóa học
Do trong lị có hoạt độ phóng xạ cao, khi nước bị chiếu xạ sẽ bị phân hủy

thành ion và chất oxy hóa nguy hiểm như OH ,H2O2, O2, H2, O2eaq , H. Các ion

và chất này phản ứng lẫn nhau và tương tác với môi trường xung quanh theo các
phương trình sau:
O2 + 2H+ + 2e-  H2O2

(1)

H2O2 + 2H+ + 2e-  2H2O

(2)

6


H2  H2+(ads) + e-

(3)

H2+(ads)  2H+ +e-

(4)

H2O2 là chất oxy hóa mạnh, chất này tạo ra mơi trường oxy hóa dẫn đến sự
ăn mịn vật liệu trong nước khi tiếp xúc với phóng xạ [1].
1.4. Vật liệu bình sinh hơi
Một trong những loại vật liệu dùng để chế tạo thành phần của bình sinh hơi
(võ bình, ống trao đổi nhiệt…) là thép không gỉ. Thép không gỉ là hợp kim của sắt
chứa hơn 11% kim loại Crom và vì thế có khả năng hình thành một lớp màng bảo
vệ như một lớp chống oxi hóa thụ động. Lớp vỏ bảo vệ thụ động này được hình
thành chủ yếu bởi kim loại Crom. Thép không rỉ thường được chia thành nhiều loại
dựa trên cấu trúc vi mô của chúng. Theo đó, sẽ có bốn loại thép khơng gỉ là thép

khơng rỉ ferritic, austenitic, martensitic và duplex (bảng 3).
Bảng 3. Thành phần của các loại thép khơng gỉ [5]
Loại

Thành phần (%)

Tính
cứng

Tính từ

có

có

có

có

Ti

khơng

có

C

Cr

Ni

Mo

khác

>0.10

11-14

0-1

-

V

>0.17

16-18

0-2

0-2

<0.10

12-18

4-6

1-2

<0.08

12-19

0-5

<5

<0.25

24-28

-

-

duplex

<0.05

18-27

4-7

1-4

N, W

khơng

có

austenitic

<0.08

16-30

8-35

0-7

N,Cu,Ti,Nb

khơng

khơng

martensitic

martensiticaustenitic
ferritic

-

Lớp màng thụ động

Lý do cho khả năng chống ăn mịn tốt của thép khơng gỉ là chúng tạo một
lớp màng rất mỏng khơng nhìn thấy được trong mơi trường oxy hóa. Lớp màng này

là một lớp oxit bảo vệ thép khỏi sự tấn công của môi trường. Khi Cr được thêm vào
thép, tốc độ ăn mòn giảm xuống khoảng 10% bởi vì sự hình thành lớp bảo vệ hay
lớp màng thụ động. Để mà đạt được một lớp màng thụ động chắc chắn và liên tục
thì hàm lượng Cr cần thiết phải ít nhất là 11%. Sự bảo vệ thụ động này tăng rất
7


nhanh với hàm lượng Cr tăng lên khoảng 17%. Đây là lý do tại sao nhiều loại thép
không rỉ chứa từ 17-18% Cr [5].

Hình 4. Ảnh hưởng của hàm lượng Cr tới tốc độ ăn mòn [5]
-

Ứng dụng của thép khơng gỉ trong nhà máy điện hạt nhân

Hình 5. Ứng dụng của các loại thép không gỉ trong nhà máy điện hạt nhân [6]

8


Ngoài những ưu điểm về độ bền, độ cứng, độ dẻo, đơ dai va đập cao hơn
thép cacbon thì thép khơng gỉ có những tính chất như tính chịu nhiệt, chịu ăn mòn
tốt [5] do vậy ứng dụng của thép trong MĐHN là vô cùng đa dạng và phong phú. Ví
dụ, trong hình 5 có thể thấy thép khơng gỉ được ứng dụng để làm ống trao đổi nhiệt
trong bình sinh hơi (gồm các hợp kim 600MA, 600TT, 690TT, 800) hay vỏ bình
sinh hơi…
1.5. Kết luận chương I
 Trong chương I đã tìm hiểu được các vấn đề như sau:
- Các thông số cơ bản và nguyên lý hoạt động của NMĐHN loại
VVER-1000.

-

Cấu trúc tổng quan và các thông số cơ bản của bình sinh hơi trong
NMĐHN loại lị VVER-1000.

-

Phân tích và tìm hiểu mơi trường làm việc của các thiết bị cụ thể của
bình sinh hơi.

-

Tìm hiểu về thép không gỉ và các ứng dụng của thép không gỉ trong
NMĐHN.

9


CHƯƠNG II: CÁC KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ CƠ HỌC
VẬT LIỆU
Cơ học vật liệu là một phân ngành của cơ học nghiên cứu về ứng xử của vật
liệu rắn chịu lực. Mục tiêu chính trong lĩnh vực này là mơ hình hóa sự biến dạng
của một vật liệu cụ thể dưới tác dụng của nhiều loại tải khác nhau. Chương này sẽ
cung cấp kiến thức tổng quan về những phần liên quan đến chương sau về cơ học
hành vi vật liệu và sự phát triển của vết nứt do môi trường ăn mòn và ứng suất
(SCC), cũng như giới thiệu các khái niệm về các loại liên kết, các loại khuyết tật,
ứng suất, sự biến dạng, định luật Hooke, hệ số cường độ ứng suất của vật liệu. Vật
liệu quan tâm ở đây là thép không gỉ.
2.1. Liên kết
Các loại liên kết giữa hai nguyên tử gồm: liên kết ion, liên kết cộng hóa trị,

liên kết kim loại. Các loại liên kết này được xem là các liên kết mạnh hay cịn gọi là
các liên kết sơ cấp. Trong đó, bản chất của liên kết ion là lực hút tĩnh điện giữa hai
ion mang điện tích trái dấu. Liên kết cộng hóa trị là liên kết được hình thành giữa
các nguyên tử bằng một hay nhiều cặp điện tử góp chung và liên kết kim loại là liên
kết bên trong các kim loại, là sự chia sẻ các điện tử tự do giữa các nguyên tử kim
loại trong mạng lưới tinh thể. Ngoài các lực liên kết sơ cấp được kể ở trên, trong
liên kết giữa hai nguyên tử còn có loại liên kết yếu hay liên kết thứ cấp Van der
Waals là liên kết do hiệu ứng hút nhau giữa các nguyên tử bị phân cực. Thế năng
Lennard-Jones (L-J) mơ tả những liên kết này của ngun tử hình cầu (khí trơ). Do
các liên kết sơ cấp này có hành vi tương tự về mặt mơ tả tốn học của thế năng
trong một số hình thức, thế năng L-J cũng được dùng để mô tả liên kết của kim loại,
mặc dù nó khơng hồn tồn chính xác cho liên kết kim loại [6]. Một phiên bản khái
quát cho thế năng L-J được cho bởi:
V r   

A B

rn rm

(5)

Với loại thế năng L-J với n=6, m=12, A=2 và B=1 có thể xem hình 6, như đã
nhắc ở trên, thế năng L-J cho thế năng của hai nguyên tử tương tác với nhau. Trong
đó r là khoảng cách giữa nguyên tử A và B. Lực tác dụng lên nguyên tử
F r   

dV  r 
. Do đó,
dr

10


F  r   n

A
r

m

n 1

B
r

(6)

m 1

Các nguyên tử ở trạng thái cân bằng khi lực tác dụng lên chúng giảm xuống

 F  r   0
0

tại khoảng cách r0 . Phương trình trên sẽ bằng 0 khi khoảng cách là:
1

F  r0    n

A

r0n 1

m

B
r0m1

 mB  m  n
 0  r0  

 nA 

(7)

Để sử dụng cho các phần tiếp theo, chú ý phương trình (8):
dF0  r 
dr


r r0

nA
 m  n
r0n 2

(8)

Trong đó F0  r   F  r  là ngoại lực cần thiết để giữ các nguyên tử ở khoảng
cách r.

Hình 6. Thế năng L-J[8]
Để ý, thế năng cực tiểu mô tả khoảng cách mà các nguyên tử đang ở trạng
thái nghỉ.
2.2. Khuyết tật

11


Một trong những kiểu khuyết tật phổ biến ở mạng tinh thể là khuyết tật
Schottky [8]. Khuyết tật Schottky được tạo thành khi một nguyên tử rời khỏi mạng
lưới tinh thể ra ngồi và xuất hiện một lỗ trong hình 7b. Để quá trình xảy ra cần
phải cấp năng lượng Es cho nguyên tử bức ra. Theo các định luật nhiệt động lực học
thì ln có sự chuyển động hỗn loạn giữa các nguyên tử vì thế xác suất để trong
mạng lưới tinh thể có một lỗ trống tỷ lệ với hệ số Boltzmann. Nó phụ thuộc vào
năng lượng cần thiết để tạo ra vị trí các lỗ trống và nhiệt độ trong tinh thể ở trạng
thái cân bằng nhiệt. Với n là số lượng lỗ trống, N là số lượng nguyên tử trong mạng
tinh thể lý tưởng thì phương trình quan hệ giữa số lượng lỗ trống và số lượng
nguyên tử trong tinh thể lý tưởng được cho như sau [8]:

Hình 7. (a) Kiểu khuyết tật Frenkel, (b) kiểu khuyết tật Schottky [8]

=e

(9)

Trong đó:
kB là hằng số Boltzmann
n là số lỗ trống trong mạng tinh thể
N tổng số nguyên tử trong mạng tinh thể lý tưởng.
Kiểu khuyết tật Frenkel là một kiểu khuyết tật biến thể được thêm vào, được

biết đến khi một nguyên tử rời khỏi vị trí để lại một lỗ trống và chuyển sang vị trí
xen kẽ trong mạng tinh thể (xem hình 7a). Kiểu khuyết tật Frenkel cũng theo các
định luật nhiệt động lực học, do vậy số lượng khuyết kiểu Frenkel tỷ lệ với hệ số
Boltzmann [8].

12


Từ phương trình (9) có thể nhận ra rằng, một tinh thể được hình thành ở
nhiệt độ cao hơn sẽ có số lượng các lỗ trống cao hơn. Nếu tinh thể được làm nguội
một cách đột ngột hay tốc độ giảm nhiệt độ lớn thì tinh thể sẽ duy trì số lượng lớn
các vị trí lỗ trống so với tinh thể ở nhiệt độ ban đầu. Số lượng lỗ trống tồn tại trong
tinh thể lớn hơn mức bình thường sẽ bị tiêu hủy bằng tính chất khuếch tán theo thời
gian. Phương trình khuếch tán sẽ được trình bày ở phần 2.3.
Một tinh thể thường có lẫn tạp chất. Các tạp chất là các nguyên tử khác hoàn
toàn và hiện diện trong tinh thể chính hoặc một nguyên tử xếp nhầm vào tinh thể
chính làm phá vỡ tính tuần hồn cục bộ. Các tạp chất chiếm những vị trí mạng bên
trong tinh thể. Những tính chất quan trọng của tạp chất trong tinh thể là tăng cường
độ cứng của vật liệu, ví dụ các nguyên tử carbon được thêm vào như một nguyên tố
hợp kim, nguyên tử carbon sẽ cản trở chuyển động sự rối loạn của các nguyên tử
tinh thể làm giảm độ yếu và tăng độ bền kéo của hợp kim. Các tạp chất cũng có khả
năng khuếch tán bên trong vật liệu [8].
2.3. Khuếch tán
Lý thuyết khuếch tán dựa trên định luật Fick, ban đầu định luật này được sử
dụng trong khuếch tán hóa học. Nếu nồng độ của một chất tan trong một vùng của
dung dịch lớn hơn một vùng khác, thì chất tan khuếch tán từ vùng có nồng độ cao
hơn sang vùng có nồng độ thấp hơn. Hơn nữa, tốc độ của dòng chất tan tỷ lệ với
gradient của nồng độ chất tan. Đây là phát biểu gốc của định luật Fick [8].
Với nồng độ gradient của khuyết tật hiện diện bên trong vật liệu, những điểm
khuyết tật này bắt đầu khuyết tán là kết quả của định luật 2 nhiệt động lực học dưới

sự ràng buộc của kiểu khuếch tán cần có đủ năng lượng để vượt quá rào cản thế
năng phát sinh từ môi trường xung quanh. Do vậy sự khuếch tán phụ thuộc vào
nhiệt độ vật liệu và năng lượng cần thiết (gọi là năng lượng kích hoạt để tạo ra một
sự chuyển đổi của hạt từ một vị trí bên trong tinh thể sang một vị trí khác). Dịng hạt

J N d của hạt được cho bởi định luật Fick [8].


J N d   DN d
Trong đó:
D là hệ số khuếch tán; Nd là nồng độ hạt.
Hệ số khuếch tán có biểu thức như sau:

13

(10)


D  D0 e

 Ed
kBT

(11)

Trong đó Ed là năng lượng kích hoạt và D0 là một hằng số.
2.4. Biến vị
Khi mô tả (lý thuyết) lực cần thiết tác động làm biết dạng vật liệu vĩnh viễn
và các giá trị lực này thường được dự đốn thơng qua đo đạt thực nghiệm. Trong
thực tế thì độ bền của các tinh thể yếu hơn lý thuyết. Sự biến dạng của vật liệu chủ

yếu xảy ra bởi biên độ trượt của các bề mặt kề nhau và các giá trị lực thấp hơn được
giải thích là do sự khơng hồn hảo bên trong các tinh thể hình thành các biến vị.
Một biến vị góc có thể được giải thích bằng cách chèn thêm một nửa mặt phẳng bên
trong tinh thể, được thể hiện ở hình 8a. Nếu biến vị góc hiện diện trong tinh thể,
ứng suất cần thiết để tạo sự trượt xảy ra sẽ thấp hơn, điều này xảy ra do sự di
chuyển của các biến vị góc. Sự di chuyển của biến vị được thể hiện qua hình 8b.
Như đã quan sát, chỉ có những phần của mặt phẳng liền kề thay đổi các vị trí ràng
buộc. Cuối cùng, sau vài bước tương tự, kết quả cuối cùng sẽ giống nhau nếu tồn
bộ mặt liền kề bị trượt trong một bước.

Hình 8. (a) Biến vị, (b) Sự di chuyển của biến vị [7]

14


Hình 8a mơ tả một mặt phẳng biến mất hình thành nên một biến vị và hình
8b mơ tả sự di chuyển của biến vị.
2.5. Ứng suất, biến dạng
Xét một thanh đơn trục làm bằng vật liệu bất kỳ đang chịu tải với cường độ
lực P kéo ở hai đầu về hai hướng khác nhau (xem hình 9). Trong thanh sẽ sinh ra
một nội lực với cường độ P tại bất kỳ tiết A’ trong thanh đơn trục. Lực trên một đơn
vị diện tích được gọi là ứng suất, ký hiệu là  , dùng để mô tả nội lực bên trong tại
mỗi điểm. Nếu nội lực được phân bố đều trên tiết diện, thì ứng suất ở mỗi điểm có
thể được mơ tả bằng ứng suất trung bình đối với tiết diện này [9]. Vì vậy:
 

P
A'

(12)

Theo quy ước dấu “-“ thể hiện cho việc áp dụng lực nén trên thanh.

Hình 9. Lực P được áp lên thanh nằm ngang với tiết diện A’ [7]

Hình 10. Lực P được áp lên thanh nằm ngang gây biến dạng chiều dài  [7]
Ứng suất gây ra sự biến dạng của vật liệu. Khi áp dụng lực (và đó cũng là
ứng suất) dọc theo trục của thanh, thanh sẽ bị kéo (nén) dài ra (co lại) như hình 10.
Khoảng kéo dài  phụ thuộc vào chiều dài ban đầu L0 của thanh [9]. Độ biến dạng
 được cho bởi:




(13)

L0

Giả thiết rằng sự biến dạng là đồng nhất dọc theo thanh. Do đó, độ biến dạng
sẽ bằng với biến dạng trung bình dọc theo thanh. Độ biến dạng có ý nghĩa là phần
15