Góp phần tìm hiểu về danh nhân lịch sử văn hoá la sơn phu tử nguyễn thiếp

Trờng Đại học Vinh
Khoa lịch sử
========

Nguyễn Thị Thu Hằng

Khóa luận tốt nghiệp đại học

Góp phần tìm hiểu về danh nhân lịch sử - văn
hóa la sơn phu tử nguyễn thiếp

Chuyên ngành: lịch sử văn hóa
Khóa: 44, lớp B

Giáo viên hớngdẫn: THs. Nguyễn Thị hà

==== Vinh - 2007 ===

1


Lời cảm ơn
Để hoàn thành đề tài này tôi nhận đợc sự giúp đỡ nhiệt tình của cô giáo
thạc sỹ Nguyễn Thị Hà. Tôi xin chân thành gửi tới cô lời cảm ơn.
Xin gửi lời cảm ơn tới UBND xà Nam Kim - Nam Đàn - Nghệ An,
UBND xà Kim Lộc - Can Lộc - Hà Tĩnh đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài
liệu.
Cùng với sự quan tâm của các thầy cô trong khoa Lịch sử, gia đình, ngời thân, bạn bè đà động viên tôi rất nhiều trong qúa trình hoàn thành khóa luận
này.
Xin ghi nhận những đóng góp của quý thầy cô và các bạn.

Vinh, ngày 12 tháng 05 năm 2007
Tác giả

Nguyễn Thị Thu Hằng

2


Mục lục
Phần 1. Mở đầu đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài1
Phần 2. Nội dung đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài.7
Chơng1. Khái quát về quê hơng, gia đình và thời đại của Nguyễn Thiếp 7
1.1. Quê hơng đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài.7
1.2. Gốc tích gia thế đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài...16
1.3. Thời đại đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài...22
Chơng 2. Đóng góp của La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp với lịch sử - văn hóa
dân tộc đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài. đà giúp tôi trong viƯc thu thËp tµi.31
2.1. Vµi nÐt vỊ tiĨu sư và sự nghiệp của La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp đà giúp tôi trong việc thu thập tài.31
2.1.1. Con đờng học vấn đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài.31
2.1.2. Chặng đờng làm quan đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài...34
2.1.3. Thời gian ở ẩn đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài. đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài36
2.2. Những đóng góp của La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp đối với lịch sử và
văn hóa dân tộc đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài. đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài44
2.2.1. Những đóng góp của La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp đối với lịch
sử đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài.. đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài.. đà giúp tôi trong việc thu thập tài. đà giúp tôi trong việc thu thập tài.44
2.2.2. Những đóng góp của La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp đối với văn
hóa dân tộc đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài. đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài..52
Chơng 3. Những hoạt động tởng nhớ danh nhân La Sơn phu tử
Nguyễn Thiếp đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài.77
3.1. Nhà thờ Nguyễn Thiếp đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài.. đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài77

3.2. Mộ Nguyễn Thiếp đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài.. đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài...80
3.3. Hoạt động thờ cúng đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài...82
Kết luận đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài..85
Tài liệu tham khảo đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thập tài đà giúp tôi trong việc thu thËp tµi.88

3


Phần 1. Mở đầu
1. Lý do chọn đề tài.
Dân tộc ta trải qua hàng ngàn năm dựng nớc và giữ nớc với những chiến
công rất hào hùng. Đó là thành quả của lớp lớp cha ông đi trớc.Trong vô vàn
những thế hệ ấy nổi lên những nhân vật lịch sử, danh nhân văn hóa ảnh hởng
sâu sắc đến từng chặng đờng lịch sử nhất định. Tài năng và đức độ của mỗi
nhân vật lịch sử và danh nhân văn hóa đợc sử sách ghi nhận và ngợi ca. Tên
tuổi của họ trở thành những tấm gơng mẫu mực trong sự nghiệp giáo dục
truyền thống dân tộc cho thế hệ trẻ.
Để vinh danh những con ngời đà có cống hiến to lớn trong lịch sử dân
tộc, Đảng và Nhà nớc ta đà đầu t không nhỏ vào việc tìm hiểu những đóng góp
của họ đối đất nớc, tôn tạo phần mộ, lập tợng đài, xây dựng nhà tởng niệm,
đền thờ, bảo tàng, tổ chức ngày kỷ niệm long trọng. Đó cũng chÝnh lµ biĨu
hiƯn trun thèng “ng níc nhí ngn” tèt đẹp của dân tộc ta.
Bên cạnh đó vẫn có một số những nhân vật lịch sử, danh nhân văn hoá
lúc sinh thời có nhiều đóng góp cho lịch sử dân tộc. Thế nhng ngày hôm nay
lại cha đợc nhìn nhận, đánh giá một cách xứng tầm, có rất ít các đề tài nghiên
cứu về họ. Thậm chí tên tuổi họ đang dần bị quên lÃng. Một trong số đó chúng
tôi muốn nhắc đến là La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp (1723-1804).Ông là ngời
học rộng tài cao,thi đỗ Hơng giải năm 1743, làm quan dới thời vua Lê chúa
Trịnh. Nhng trớc cảnh đen bạc của nhân tình thế thái ông từ quan về ở ẩn trên
núi Thiên Nhẫn dù trong lòng vẫn canh cánh nỗi niềm trớc thời cuộc.

Vốn là ngời có thực tài, khí khái và đức độ, uy tín của Nguyễn Thiếp nổi
tiếng trong giới nho sĩ Bắc Hà đơng thời. Tiếng tăm của Nguyễn Thiếp đến tai
Nguyễn Huệ, Nguyễn Huệ đà ba lần sai ngời thân tín mang th và lễ vật lên núi
cầu cầu hiền và còn tìm cách gặp mặt. Cuối cùng cảm phục trớc sự nghiệp cứu
nớc, cứu dân cao cả của Nguyễn Huệ, Nguyễn Thiếp đà đồng ý cộng tác với
chính quyền Quang Trung. Chính ông đà quân s cho Quang Trung Nguyễn
Huệ nhiều ý kiến sắc sảo, về quân sự, chính trị, giáo dục, tìm đất đóng đô. Dới
thời Quang Trung, La Sơn phu tử là một nhà giáo lớn, một danh sĩ tài cao đức
trọng. Đóng góp của Nguyễn Thiếp thực sự là một phần sự nghiệp của Tây
Sơn.

1


Bên cạnh đó, Nguyễn Thiếp còn để lại cho kho tàng văn học dân tộc
nhiều tác phẩm thơ văn có giá trị. Trong đó ông đà ký thác tâm sự, nỗi niềm
của mình về một giai đoạn lịch sử đầy biến động của dân tộc.
Với những đóng góp trên cho thấy La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp là một
danh nhân lịch sử văn hóa lỗi lạc của dân tộc ta ở thế kỷ XVIII. Tên tuổi của
ông là niềm tự hào của những ngời con xứ Nghệ nói riêng và của dân tộc nói
chung. Thế nhng hiện nay những đóng góp của ông lại cha đợc nhiều ngời biết
đến. Các hoạt động tởng nhớ đến ông chỉ mang tính địa phơng, nội bộ dòng
họ, cha xứng với một bậc danh nhân.
Là một ngời con xứ Nghệ đồng thời là một sinh viên chuyên ngành lịch
sử văn hóa thực hiện đề tài này, tôi muốn bày tỏ lòng thành kính trớc những
cống hiến to lớn của ông. Qua đó muốn mọi ngời hiểu rõ hơn về ông, một con
ngời có cá tính đặc biệt, mang cuộc đời sóng gió mà vẫn giữ trọn khí tiết của
một bậc danh nho.
Đồng thời thông qua việc tìm hiểu quê hơng cuộc đời, sự nghiệp và t tởng
của La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp sẽ giúp chúng ta hiểu hơn về lịch sử dân tộc

trong giai đoạn đầy biến động, về một thế hệ nhà nho trởng thành trong thời
đại ấy cũng nh về những nét đẹp ở vùng đất nơi ông từng gắn bó.
Với những lý do trên chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài Góp phần tìm hiểu
danh nhân lịch sử văn hóa La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp làm luận văn tốt
nghiệp cđa m×nh.

2


2. Lịch sử vấn đề.
Có thể nói việc tìm hiểu về các danh nhân lịch sử văn hóa góp phần rất
thiết thực trong việc giáo dục cho thế hệ trẻ bề dày về truyền thống của dân
tộc. Qua đó sẽ giúp cho hậu thế biết đợc rõ ràng hơn về những danh nhân lỗi
lạc. Họ sống thời gian nào, có những đóng góp cụ thể ra sao cho đất nớc, dân
tộc. Mảng đề tài tìm hiểu về danh nhân văn hóa đà đợc khai thác khá sâu rộng.
Tuy nhiên có một số danh nhân vẫn cha đợc tìm hiểu một cách thấu đáo, xứng
tầm với những cống hiến lớn lao của họ.
Trong quá trình thu thập và su
tầm tài liệu chúng tôi thấy rằng vấn đề mà đề tài đặt ra ít nhiều đợc đề cập
trong một số công trình nghiên cứu. Đó là tiền đề quan trọng góp phần phục
vụ cho đề tài nghiên cứu về danh nhân Nguyễn Thiếp của chúng tôi.
Trong số các công trình nghiên cứu về Nguyễn Thiếp, đầu tiên phải kể
đến, đó là tác phẩm "La Sơn phu tử" của tác giả Hoàng Xuân HÃn (Nxb Khoa
học xà hội, Hà Nội, 2003) đó là một công trình lớn nghiên cứu khá đầy đủ, tỉ
mỉ, về thân thế và sự nghiệp của Nguyễn Thiếp. Đặc biệt tác giả đà tiếp cận đợc với nhiều nguồn sử liệu gốc có giá trị về tính xác thực, đồng thời tác giả đÃ
dịch nhiều tác phẩm thơ văn từ chữ Hán . Tuy nhiên cách bố cục và sắp xếp
thời gian lại gây khó hiểu đối với lớp trẻ hiện nay. Dù vậy đây cũng là công
trình có giá trị nhất, là căn cứ cho nhiều đề tài sau này khi nghiên cứu về
Nguyễn Thiếp.
Cuốn "Thơ La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp" của tác giả Nguyễn Sỹ Cẩn

(Nxb NghƯ An, 1998) ®· ®Ị cËp chđ u ®Õn sù nghiệp thơ ca Nguyễn Thiếp,
qua đó bổ sung một số nguồn tài liệu mới đợc phát hiện.Với tác phẩm "Chu
Văn An, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Thiếp ba bậc thầy của nền giáo dục
Việt Nam" của tác giả Trần Lê Sáng (Nxb Giáo dục, 1990) nêu lên những
đóng góp của Nguyễn Thiếp trên lĩnh vực giáo dục cùng những bổ sung về các
truyền thuyết trong dân gian về Nguyễn Thiếp còn lu lại đến ngày nay. Tác
phẩm là sự tôn vinh một số nhà giáo xuất sắc trong lịch sử giáo dục Việt Nam
thời kỳ phong kiến.
Tác giả Phạm Hồng Phong chủ biên cuốn "Lịch sử xà Nam Kim" NXB
Nghệ An(xuất bản 2003) đà viết về điều kiện địa lý tự nhiên, truyền thống lịch
sử văn hóa, đời sống của nhân dân xà Nam Kim, vùng đất Nguyễn Thiếp dành
phần lớn cuộc đời mình nơi đây, có thể nói nơi đây là quê hơng thứ hai gắn bó

3


với Nguyễn Thiếp cho đến những năm tháng cuối đời và là nơi ông yên nghỉ
muôn đời.
Bên cạnh các tác phẩm nêu trên thì việc tìm hiểu về danh nhân La Sơn
phu tử Nguyễn Thiếp còn đợc đề cập trong một số công trình nghiên cứu khác,
hay một số sách báo, tạp chí.
Tuy vậy, cho đến nay vẫn cha có một công trình nghiên cứu nào đề cập
đến danh nhân La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp một cách đầy đủ, trọn vẹn, có hệ
thống. Đây là một vấn đề khá phức tạp bởi nó liên quan đến nhiều cách hiểu
và đánh giá khác nhau. Mặt khác khi tìm hiểu về vấn đề này lại gặp nhiều khó
khăn về sự hạn chế của nguồn tài liệu. Dù vậy các công trình trên là cơ sở hết
sức quan trọng cho chúng tôi tập hợp, tìm hiểu và hoàn thành đề tài nghiên
cứu khoa học của mình.
3. Đối tợng và phạm vi nghiên cứu của đề tài .
3.1. Đối tợng nghiên cứu

Đối tợng của đề tài là góp phần tìm hiểu về danh nhân lịch sử văn hóa
La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp. Mục đích chính là nêu lên những đóng góp của
ông đối với lịch sử và nền văn hóa, giáo dục của dân tộc.Qua đó tìm hiểu về
hoạt động tởng nhớ ông tại quê hơng Kim Lộc - Can Lộc và Nam Kim - Nam
Đàn nơi ông đà sống phần lớn thời gian của cuộc đời và yên nghỉ vĩnh hằng.

4


3.2. Phạm vi nghiên cứu
Với mục đích nêu trên của đề tài nghiên cứu, khóa luận trớc hết đề cập
một cách khái quát về những vùng đất sinh quán, sinh sống của Nguyễn
Thiếp. Cùng với bối cảnh lịch sử đất nớc lúc bấy giờ là những nhân tố sau này
sẽ tác động trực tiếp tới con đờng sự nghiệp của ông.
Trên cơ sở tìm hiểu về cuộc đời của Nguyễn Thiếp sẽ đi sâu tìm hiểu
những công hiến của ông đối với lịch sử đất nớc và nền văn hóa dân tộc. Qua
đó làm nổi bật tài năng và đức hạnh của một danh nhân u tú.
Trong phạm vi nghiên cứu nêu trên, chúng tôi có điều kiện thâm nhập
thực tế tìm hiểu về thực trạng của những hoạt động tởng nhớ đến danh nhân,
qua đó thấy đợc tình hình bảo tồn những giá trị văn hóa ở làng xÃ. Đó là một
trong những mục đích mà đề tài cần đạt tới.
4. Nguồn tài liệu và phơng pháp nghiên cứu
4.1. Nguồn t liệu
Để phục vụ nghiên cứu đề tài này chúng tôi đà su tầm tập hợp các
nguồn t liệu có liên quan đến La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp cùng với đền thờ,
khu mộ của ông.
Nguồn t liêu quan trọng phải kể đến đầu tiên là những tác phẩm có đề
cập đến vấn đề nghiên cứu; các hồ sơ công nhận di tích của Sở Văn hóa Thông
tin các tØnh NghƯ An, Hµ TÜnh cïng mét sè bµi viÕt trong các tờ tạp chí văn
hóa tỉnh nhà, Báo địa phơng.

Ngoài ra chúng tôi còn kết hợp với công tác ®i thùc tÕ d·, trùc tiÕp tham
quan, ghi chÐp vÒ ®Ịn thê, khu mé Ngun ThiÕp, tham dù ho¹t ®éng thờ
cúng. Đồng thời trong quá trình đó chúng tôi gặp gì téc trëng cđa dßng hä
Ngun ë Kim Léc, tiÕp cận gia phả, ghi chép những lời giới thiệu, lời kể của
cụ tộc trởng cũng chính là ngời quản lý ®Ịn thêi Ngun ThiÕp.

5


4.2. Phơng pháp nghiên cứu
Nguồn t liệu viết khóa luận này có phần hạn chế và phức tạp nên việc
lựa chọn phơng pháp nghiên cứu là một vấn đề rất quan trọng. Thực hiện đề
tài này, quan triệt quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, T tởng Hồ Chí Minh
và quan điểm Macxit của Đảng ta trong lĩnh vực lịch sử văn hóa, chúng tôi đÃ
lựa chọn phơng pháp xác minh phê phán t liệu lịch sử và phơng pháp điền dÃ
su tầm lịch sử địa phơng.
Dựa vào nguồn tài liệu đà thu thập đợc, đặc biệt là các nguồn t liệu có
liên quan tới phạm vi đề tài, chúng tôi bổ sung thêm những hiểu biết của mình
nhằm giải quyết những nội dung cụ thể của đề tài. Nguồn t liệu mà chúng tôi
thu thập đợc là cơ sở để hoàn thành đề tài nghiên cứu này.
5. Bố cục của đề tài
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung
của khóa luận này đợc trình bày trong 3 chơng
Chơng 1. Khái quát về quê hơng, gia đình, thời đại Nguyễn Thiếp
Chơng 2. Đóng góp của La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp với lịch sử văn
hóa dân tộc
Chơng 3. Những hoạt động trong lĩnh vực tởng nhớ danh nhân La Sơn
phu tử Nguyễn Thiếp

6

Phần 2. Nội dung
Chơng 1. Khái quát về quê hơng, gia đình, thời đại
Nguyễn Thiếp.
1.1. Quê hơng.
1.1.1. Vùng đất sinh quán (Can Lộc - Hà Tĩnh)
1.1.1.1. Điều kiện tự nhiên của huyện Can Lộc
Can Lộc là một huyện thuộc địa phận tỉnh Hà Tĩnh có diện tích 373km 2,
năm từ 18,2 đến 18,3 vĩ độ Bắc, 105,37 đến 105,44 kinh độ Đông. Phía Bắc
giáp huyện Nghi Xuân, phía Tây giáp huyện Đức Thọ, phía Tây Nam giáp
huyện Hơng Khê, phía Đông Nam giáp huyện Thạch Hà, phía Đông giáp Biển
Đông.
Đồng b»ng Can Léc cã hai vïng râ rƯt: vïng thỵng Can Lộc đợc phù sa
Sông La, Sông Lam bồi tích, nay có hệ thống đê điều và các công trình thuỷ
lợi đảm bảo nguồn nớc cho cây trồng. Vùng hạ Can Lộc đất cát pha thích hợp
với nhiều loại hoa màu và cây công nghiệp ngắn ngày. "Khoai ích Hậu, gấu
(gạo) Đồng Huề", câu ngạn ngữ này thể hiện rõ tính chất đất đai của hai vùng
và tập quán canh tác khác nhau.
Tiếp cận với vùng đồng bằng là vùng bán sơn địa Trà Sơn - Hồng Lĩnh
đây là hai hệ thống núi chính. Hệ thống núi Trà Sơn nằm trên 7 xÃ: Nga Lộc,
Phú Lộc, Nhân Lộc, Thơng Lộc, Đồng Lộc, Mỹ Lộc, Sơn Lộc ngày nay. Dáng
núi ở đây thoai thoải, các ngọn đồi hình bát úp nên dân gian gọi là núi Trà.
Núi Trà Sơn là vị trí khá hiểm yếu và cơ động trong kháng chiến chống xâm lợc qua các thời kỳ lịch sử. Hệ thống núi Hồng Lĩnh có quy mô đồ sộ, trùng
điệp nằm trên địa bàn 8 xà thuộc Can Lộc: Vợng Léc, TiÕn Léc, Phơc Léc,
Tïng Léc, Hång Léc, T©n Léc, An Lộc, Thịnh Lộc.
Núi Can Lộc chia thành hai nhóm chính gồm cụm Hơng Tích và cụm
Tiên Am là nơi gắn với các truyền thuyết phật thoại với những di tích lịch sử
văn hóa nổi tiếng nh Chùa Hơng, Chùa Chân Tiên, các khe suối xuất phát từ
hai hệ thống nói lín dån níc xng s«ng, khiÕn cho giao th«ng đờng thủy

thuận tiện, dễ dàng.
Ngoài đồng bằng, núi có thêm đờng bờ biển. Ven biển ở đây thích hợp
cho việc trồng cây phi lao, chăn nuôi gia súc có sừng, phát triển nghề nuôi
trồng, đánh bắt hải sản. Kiến tạo tự nhiên của huyện tạo ra khả năng phát triển
kinh tế nông - lâm - ng nghiệp, du lịch và mở rộng giao lu văn hóa.
7


Về khí hậu: thời tiết ở đây rất phức tạp, gió Tây Nam nóng thờng thổi
vào lúc lúa chiêm Xuân đang trổ, lũ tiểu mạn thờng xảy ra vào thời kỳ thu
hoạch lúa mùa vụ Đông Xuân gây thiệt hại đáng kể cho mùa màng, nắng hạn
kéo dài vào đầu mïa vơ, ma lị giã b·o vµo ci vơ lµm cho sản xuất bấp bênh.
1.1.1.2. Dân c.
C dân ở đây đà có mặt trong lịch sử dân tộc ngay từ những ngày đầu
dựng nớc. Qua khảo sát bớc đầu những công cụ đồ đá mới cách đây 4000 năm
đến 5000 năm tìm ở làng Thổ Sơn, núi Nghèn, Hồng Lĩnh đều có niên đại tơng ứng với hiện vật đồ đá mới ở di chỉ Bàu Tró (Quảng Bình). Dân số toàn
huyện năm 1930 là 59.000 ngời, tuyệt đại đa số là nông dân, sinh sống chủ
yếu bằng nghề làm ruộng. Cho đến nay theo báo cáo của Tổng cục thống kê
Hà Tĩnh số dân Can Lộc là 175.996 ngời, phân bố không đều.
Qua các thời kỳ lịch sử huyện Can Lộc mang nhiều tên gọi khác nhau.
Xa Can Lộc thuộc huyện Hàm Hoan, quận Cửu Chân. Về sau lần lợt đổi là
Phù Lĩnh (217) huyện Việt Thờng (679) huyện Phi Lộc (1010), huyện Thiên
Lộc (1469). Đầu năm Tự Đức thứ 15 (1862) đổi thành huyện Can Lộc nh tên
gọi ngµy nay.
NỊn kinh tÕ chÝnh cđa Can Léc chđ u là nông nghiệp trồng lúa, sau là
khoai lang kết hợp với chăn nuôi trâu bò phục vụ sức kéo cho trồng trọt. Chăn
nuôi gà vịt cũng đang đợc đẩy mạnh, tiêu biểu là nghề ấp trứng vịt.
Để đáp ứng cho nhu cầu sản xuất vừa tranh thủ thời gian nông nhàn, đa
số nông dân đều thành thạo các nghề thủ công khác nhau: đan lát, dệt chiếu,
đúc lỡi cày đà giúp tôi trong việc thu thập tài

Với đờng ven biển dài, thoải, đáy biển có lớp bùn mỏng nên ở Can Lộc
có hai nghề đánh cá và nuôi trồng thủy sản nớc lợ, nớc ngọt. Tuy không phát
triển mạnh nh các huyện khác trong tỉnh song nghề biển đà làm tăng thu nhập
cho số dân trong xà nh Thịnh Lộc.
Can Lộc cũng là vùng nơi hội đủ những dòng họ lớn tiếng tăm: Họ Mai
ở làng Phù Lu Thợng (nay thuộc xà Hồng Lộc), họ Ngô ở Trảo Nha, họ Đặng
ở xà Tùng Lộc, họ Bùi ở xà Đậu Liêu, họ Nguyễn ở xà Kim Lộc đà giúp tôi trong việc thu thập tài và một số
họ khác. Mỗi dòng họ từ các nơi về đây sinh sống, hội tụ, đều mang theo
những tinh hoa văn hóa, những phong tục lễ nghi riêng. Khi quần tụ trên một
vùng đất cái riêng đó hòa đồng kết hợp tạo nên văn hóa Can Lộc ngày nay.
1.1.1.3. Truyền thống văn hóa
8


Nhân dân Can Lộc có sẵn bề dày truyền thông văn hóa. Can Lộc là tiểu
vùng văn hóa đậm sắc thái riêng của văn hóa xứ Nghệ. Nơi đây lu dữ những
huyền thoại, truyền thuyết, về các vị thần linh, các câu chuyện về các danh
nhân văn hóa hay võ tớng đại tài.
Can Lộc có truyền thống lâu đời về học hành khoa cử, đà sản sinh ra
nhiều nhà khoa bảng, nhiều quan lại có t chất, tài năng, đóng góp lớn lao cho
sự nghiệp phát triển văn hóa dân tộc, xây dựng và bảo vệ đất nớc. Vì vậy, thời
xa đây đợc xem là mảnh đất hiếu học của xứ Nghệ. Trong chế độ khoa cử Hán
học bắt đầu tõ nhµ Lý (1075) kÕt thóc díi nhµ Ngun (1919) nớc ta có tổng
số 187 khoa thi hội, thi đình và lấy đỗ 2291 tiến sĩ. Kể từ khoa thi thế kỷ thứ
XIII thời Trần đến 1919 thì Can Lộc có 42 ngời đỗ đại khoa. Năm ất Hợi
(1275) đời Trần Thánh Tông có Đào Tiêu đỗ trạng nguyên khai khoa. Tiếp đó
đất Thiên Lộc có hai ông trạng họ Sử ở ấp Ngọc Sơn là Sử Hy Nhan (? - 1421)
đỗ trạng nguyên khoa Quý MÃo (1363) và Sử Đức Hy (1363 1430 đỗ khoa
Tân Dậu (1381). Đỗ Thám Hoa đời Trần còn có Đặng Bá Tĩnh, Đặng Dung.
Đến đời Lê, Thiên Lộc là đất học nổi tiếng không những ở xứ Nghệ mà

còn cả Kinh Kỳ. Ngời Thăng Long thờng có câu cửa miệng "Bút cấm chỉ, sĩ
Thiên Lộc" (bút tốt bán ở Cấm Chỉ, học trò giỏi phải là học trò Thiên Lộc) đời
Nguyễn, Thiên Lộc có "tứ hổ" là Lu Công Đạo, Mai Thế Chuẩn, Phan Quý,
Lê Hồng Hàn.
Các nhà nho xa dốc lòng "nấu sử sôi kinh" là cốt để thi đỗ làm quan.
Hầu hết các nhà khoa bảng ở Can Lộc từ tiến sĩ đến cử nhân đều ra làm quan.
Các vị đại khoa và một số vị hơng khoa (hơng cống) đều giữ chức cao trong
triều đình: Phan Đình Tá ngời xà Phù Lu làm thừa chính xứ Nghệ An khoảng
1522 - 1527, làm đến lại bộ thợng th. Dơng Trí Dục, Võ Toại, Mai Thế Quý,
Trần Quang Hiển, Hoàng Dật là những ngời có công lao lớn trong sự nghiệp
xây dựng giữ gìn nhà nớc phong kiến qua các triều đại.
Bên cạnh đó nhân dân Can Lộc còn có truyền thống yêu nớc. Qua các
thời kỳ dựng nớc và giữ nớc Can Lộc có nhiều danh thần, danh tớng. Quá trình
đấu tranh lâu dài đà hun đúc lên lòng yêu nớc nồng nàn, tinh thần tơng thân, tơng ái cho con ngời nơi đây. Trong công cuộc bảo vệ đất nớc, sử sách ghi tên
nhiều anh hùng hào kiệt đợc các triều đại phong kiến cho lập đền thờ, phòng
sắc thần, dựng bia đá. Tiêu biểu: cha con Sử Hy Nhan - Sử Đức Hy; cha con
Đặng Tất, Đặng Dung. Tinh thần quật khởi có sẵn trong mọi ngời dân Can
9


Lộc, nhiều nghĩa sĩ trong đám quần chúng bình dân đà tự chiêu mộ thủ hạ
phất cờ khởi nghĩa: Nguyễn Biên, Nguyễn Xí.
Những năm đầu thế kỷ XX là những năm sôi nổi của lịch sử đấu tranh
của nhân dân Can Lộc, để lại những dấu ấn khó phai trong lịch sử Việt Nam.
Trong phong trào Cần Vơng, Can Lộc là địa bàn luôn luôn sôi động. Trong vụ
chống thuế ë Trung Kú, nỉi lªn mét sè tªn ti xt sắc: Trịnh Khắc Lập,
Nguyễn Hàng Chi. Trong phong trào Duy Tân theo đờng lối bạo động có
Nguyễn Canh, Nguyễn Trạch tham gia sôi nổi. Khi phong trào Đông Du đợc
phát động đà thôi thúc nhiều thanh niên Can Lộc hăng hái lên đờng: Nguyễn
Quỳnh Lâm ở Nguyệt Ao theo Phan Bội Châu sang Nhật tiếp đó nhiều thanh

niên khác tìm ®êng sang Th¸i Lan häc tËp chiÕn ®Êu díi sù chỉ đạo của Đặng
Thúc Hứa. Từ 1925 trở đi ở Can Lộc xuất hiện những tổ chức cách mạng tiền
thân của Đảng Cộng Sản. Trong phong trào Xô Viết đạt ®Ønh cao lµ ë ®Ønh Lù
sau ®ã giµnh chÝnh qun sớm hơn ba ngày so với các địa phơng khác trên
toàn quốc (16/08/1945). Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, Can Lộc nổi
tiếng với chiến thắng Ngà Ba Đồng Lộc. Nhân dân Can Lộc tự hào về những
năm tháng lịch sử truyền thống văn hóa của mình.
Quê hơng Can Lộc với những giá trị tốt đẹp của một vùng đất hiếu học,
giàu truyền thống,đời sống ngời dân lam lũ chất phác sẽ la khởi thuỷ hình
thành nhân cách của mỗi danh nhân trong đó có Nguyễn Thiếp.
1.1.2. Vùng đất sinh sống (Nam Kim - Nam Đàn - Nghệ An)
1.1.2.1. Điều kiện tự nhiên
Mặc dù sinh ra ở Can Lộc - Hà Tĩnh nhng cuộc đời của Nguyễn Thiếp
lại gắn bó bền chặt với mảnh đất Nam Kim - một xà nhỏ bé nằm khiêm tốn
phía Nam, cuối huyện Nam Đàn.
Nam Kim nằm gọn trong một vùng đất tơng đối hiểm trở, là một bộ
phận của mảnh đất Nam Đàn xa nay vốn nổi tiếng là vùng địa linh nhân kiệt.
Về vị trí địa lí xà Nam Kim phía Bắc giáp xà Nam Phúc, Khánh Sơn
(Nam Đàn); phía Tây có dÃy núi Thiên Nhẫn ngăn cách với huyện Hơng Sơn
(Hà Tĩnh), huyện Thanh Chơng (Nghệ An); phía Nam giáp xà Đức Trờng,
Đức Tân; phía Đông giáp xà Đức Châu (Đức Thọ) và xà Nam Cờng (Nam
Đàn).

10


Xa kia Nam Kim vốn nổi tiếng bởi các địa danh núi Thiên Nhẫn, suối
Ngũ Hoa, Vực Nàng, mỗi địa danh đều ẩn chứa trong mình biết bao điều kỳ
bí.
DÃy núi Thiên Nhẫn xuất phát từ huyện Tơng Dơng chạy qua Anh Sơn,

Đô Lơng, Thanh Chơng vòng xuống xà Nam Kim và dừng lại ở Tuần Tam Sa
bờ tả ngạn Sông La. Núi Thiên Nhẫn nằm trên địa phận xà Nam Kim cã ®é
cao 287m so víi mùc níc biĨn còn gọi là Động Chủ (đỉnh núi cao nhất) Thiên
Nhẫn xa là nơi rừng sâu nớc hiểm vừa có nhiều gỗ quý lại có nhiều động vật
hoang dà nh hổ, voi, lợn rừng đà giúp tôi trong việc thu thập tài là vị trí yếu địa chiến l ợc quân sự của vùng
Nghệ Tĩnh cũng là là nơi danh lam thắng cảnh đẹp trong vùng. Rung động trớc vẻ đẹp hùng vĩ của thiên nhiên, tiến sĩ Bùi Dơng Lịch đà có bài vịnh:
"Đất giáp ba sông hiểm
Núi hình vạn ngựa phi
Chơng, Hơng chia hai ngÃ
Lam phố hợp ba chi
Hoan Đức khoe trấn hiểm
Trà cao giữ biên thùy
Bình Ngô ngày thửa nọ
Phế giặc hng quốc ky" {23,5]
Suối Ngũ Hoa bắt nguồn từ năm ngọn khe thuộc dÃy núi Thiên Nhẫn
gồm khe Su, khe Cạn, khe Lau, khe Nu, khe Truông Thành. Nguồn nớc năm
khe đổ về hội tụ ở Vực Nàng. Đầu nguồn của suối Ngũ Hoa uốn lợn vòng
quanh địa phận Nam Kim theo hớng Tây Đông tiếp tục chảy qua xà Khánh
Sơn, Nam Phúc, Nam Cờng (Nam Đàn) xuống Đức Châu, Đức Tùng (Đức
Thọ) đổ ra Sông Lam.
Trớc kia hai bên bờ Vực Nàng cây cối rậm rạp, là môi trờng sinh sống
thuận lợi của các loại trăn, rắn, kì đà, cá đà giúp tôi trong việc thu thập tài n ớc ở đây bốn mùa trong xanh có
nơi sâu tới 4 - 5m. Truyền thuyết xa kể lại nơi đây có Diêm Vơng Phủ Thủy ở
chẳng ai dám đến đây đánh bắt cá, do đó có những con nheo, con chép sống
lâu to nặng đến vài chục cân. Qua một quá trình lâu dài con ngời đến sinh
sống đà biến núi rừng thành đồi trọc, nhiều cơn lũ bồi đắp không còn Vực
Nàng nh xa nữa.
Khí hậu thời tiết Nam Kim cũng giống Can Lộc mang đặc thï kiĨu khÝ
hËu B¾c Trung Bé víi mïa hÌ n¾ng nóng, gió Tây Nam (gió Lào) thổi mạnh,
11

nhiệt độ có khi lên cao đến 39 - 40 0C. Mùa Đông chịu ảnh hởng của gió mùa
Đông Bắc nhiệt độ có khi hạ xuống 9 - 10 0C. Nói về cái khắc nghiệt của khí
hậu xứ Nghệ, Hoàng Giáp Bùi Huy Bích (1744 - 1818) đà viết bài thơ Tứ tuyệt
đặc sắc:
Hạ lại phong tự hóa
Thu thứ vũ nh ma
Thập nguyệt giang hoàn lÃo
Trùng cửu cúc vị hoa
Dịch thơ:
Hạ đến gió Lào nh lửa đốt
Thu qua ma phùn lấm tấm sa
Tháng mời sông còn tràn nớc lũ
Mồng chín tháng chín cúc cha nở hoa [23, 6]
1.1.2.2. Dân c
C dân Nam Kim có từ bao giờ? Từ xa đến nay cha có nhà khảo cổ hay
dân tộc học nào đến đây nghiên cứu. Tuy nhiên các nguồn tài liệu lịch sử địa
phơng đều thống nhất ghi: năm 1041 Lý Thái Tổ (Lý Công Uẩn) đà cử con
trai thứ tám là Lý Nhật Quang vào trấn thủ đất Hoan Châu (Nghệ An) lúc bấy
giờ Thiên Nhẫn còn là vùng núi hoang vu cha có dân c khai khẩn. Để khắc
phục thiên tai, phát triển kinh tế nông nghiệp, Lý Nhật Quang chủ trơng chiêu
tập dân ở đây từ vùng ngoài Qnh Lu, DiƠn Ch©u (NghƯ An) sau nói Hång
LÜnh, Nghi Xuân (Hà Tĩnh) ra. Họ đến đây đắp đê hai bên sông Lam và khai
phá ruộng lập nghiệp tại tổng Nam Hoa. Năm 1910 vua Thành Thái hoạch
định lại địa giới hành chính cắt tổng Nam Hoa về thuộc huyện Nam Đàn, đặt
tên là xà Nam Kim, huyện Nam Đàn, phủ Anh Sơn, tỉnh Nghệ An.
Trớc năm 1945 ở Nam Kim có 14 họ, đông nhất là họ Nguyễn, hiện nay
có 3 họ con cháu đông nhất: họ Võ, họ Phạm, họ Đặng. Dân số Nam Kim
theo thống kê 01/04/1999 có 9287 nhân khẩu.

Nam Kim xa chia thành hai giáp: giáp Đông và giáp Đoài. Mỗi giáp có
một đền thờ riêng nhng cùng thờ cúng một vị thành hoàng: Cao Sơn, Cao Cát
Thợng, Thợng Đẳng thần uy linh vơng Lý Nhật Quang, ngời có công khai lập
vùng quê này. Ngoài ra ở đây còn có các tổ chức tập hợp ngời theo từng lĩnh
vực hội văn, hội võ, hội xà binh.

12


Về sản xuất: từ lâu đời, ngời dân nơi đây chủ yếu sống bằng nghề nông.
Ngời dân Nam Kim bản chất cần cù, chịu khó và năng động trong lao động
sản xuất, biết khắc phục những khó khăn của điều kiện tự nhiên để ổn định
sản xuất, nâng cao đời sống, ngoài sản xuất lúa mỗi năm hai vụ c dân còn
trồng thêm nhiều loại hoa màu: khoai lang, sắn nứa dong, khoai từ, khoai vạc,
ngô, lạc, đậu. Ngời nông dân ở đây cũng rất chú trọng chăn nuôi gia súc chủ
yếu để khai thác sức kéo, lấy phân bón cho cây trồng. Ngoài ra còn có nhiều
nghề phụ: kéo sợi, dệt vải góp phần tạo nên truyền thống hát phờng vải:
Đêm thanh vắng vải tơ xớng hát
Tiếng xôn xao phe nữ, phe nam. [23,11]
Ngoài ra còn có nghề rèn, nghề mộc khá phổ biến. Ngời thợ mộc Nam
Kim nổi tiếng tài hoa không chỉ làm nên những ngôi nhà đẹp cho dân trong xÃ
mà còn là tác giả của các loại nhà tứ trụ bằng lim ở các xà lân cận. Ngoài ra
có nhiều nhóm thợ nề khéo tay xây đắp những đền đài lăng miếu đẹp. Để cải
thiện cuộc sống một số ngời làm thêm nghề đào đá ong, đốt than, cắt củi đà giúp tôi trong việc thu thập tài
Bản chất cần cù, chịu khó của con ngời Nam Kim vẫn đợc giữ gìn, phát huy
cho đến tận ngày nay.
1.1.2.3. Truyền thống văn hóa giáo dục
Nghệ An xa nay vốn nổi tiếng là đất hiếu học trong đó có ngời dân tổng
Nam Hoa, đất Hoa Thợng (Trung Cần, Dơng Liễu, Hoành Sơn) đà có nhiều
ngời thi đỗ đạt cao. Thời Hán học, xà Nam Kim cũng nằm trong mảnh đất

truyền thống ấy, tuy điều kiện giao thông không thuận lợi nhng có nhiều ngời
thi đậu cử nhân tú tài. Trong gia phả các dòng họ có ghi dới triều vua Lê
Thánh Tông (Hồng Đức) xà có 10 vị tham gia học trờng Quốc Tử Giám thi
đậu, có ngời làm đến bậc quan Đại thần trong triều nh Binh Bộ Thợng Th
kiêm hành khiểm Nguyễn Tớng Công, tri phủ Thiên Vĩnh Nam. Các vị trên đÃ
đợc ghi vào sử vàng quê nhà hiếu học làm vẻ vang cho truyền thống quê hơng.
Nam Kim xa rất coi trọng việc giáo dục cho thế hệ trẻ, có nhiều nhà
Nho dạy học hành chục năm với những tên gọi giản dị dễ nhớ : cụ học Hoanh,
học Lợi, học Thuần.Nghề dạy học xa đợc xà hội coi là nghề cao quý thanh
bạch đợc mọi ngời tôn kính "Tôn s trọng đạo". Nhân dân Nam Kim xa dù đời
sống có nhiều khó khăn nhng nhiều gia đình vẫn cố gắng cho con đi học để
biết "Đạo làm ngời" vì "Nhân bất học, bất tri lý". Đến thời nhà Nguyễn còn có

13


một số cụ đi thi hơng đậu cử nhân: cụ Đặng Uẩn - niên khóa 1866, đậu tú tài
có Đặng Nh Mai (1846), cụ Trần Văn Vinh đà giúp tôi trong việc thu thập tài
Nam Kim vốn là đất giàu về sinh hoạt văn hóa văn nghệ dân gian nh ví
phờng vải, phờng bát ân, kể chuyện vè và phờng trống kèn, phờng hát tuồng.
Một số ngời dân đà bỏ tiền mua nhạc cụ, trang phục, phông màn mời thầy về
dạy tuồng cho những ngời có năng khiếu ở địa phơng. Cứ tối đến khi nghe
tiếng trống nối lên báo hiệu giờ tập đà đến nhân dân tập trung đông đảo vừa
vui chơi, vừa biểu diễn các vở tuồng Kim Trọng Thúy Kiều, Lu Bình Dơng Lễ,
Tống Trân Cúc Hoa, Trng Trắc, Trng Nhị đà giúp tôi trong việc thu thập tài qua đó giúp cho con ng ời hiểu đợc tình yêu thủy chung đôi lứa, tình mẹ chồng nàng dâu, đạo lý làm ngời, lòng
yêu nớc đồng thời xua tan mệt nhọc sau những giờ phút lao động, tạo không
khí vui vẻ phấn chấn để ngày mai lại tiÕp tơc s¶n xt.
Nh vËy ta thÊy Nam Kim mang vẻ đẹp của một vùng đất có thiên nhiên
kỳ vĩ hoang sơ, con ngời gắn bó với nhau bằng nếp sinh hoạt văn hoá đơn sơ,
bình dị. Qua đó ta phần nào lý giải đợc vì sao Nguyễn Thiếp đà chọn mảnh đất

này làm nơi ẩn c lâu dài và sống thanh thản cho đến cuối đời.
1. 2. Gốc tích gia thế
1.2.1. Tên gọi
La Sơn phu tử họ Nguyễn, húy Minh, tự Quang Thiếp. Nhng đến đời
chúa Trịnh Doanh chữ Quang là quốc húy cho nên lúc đi thi phải bỏ chữ đệm
(chữ lót) ấy và lấy tên Nguyễn Thiếp.
Sau đó lại lấy một tên tự khác là Khải Xuyên tên gọi này đợc Nguyễn
Thiếp tự xng trong các th trả lời cho Quang Trung đời Nguyễn - Tây Sơn.
Nguyễn Thiếp có nhiều hiệu (hiệu: là một lối xng hô tự mình đặt hoặc
ngời khác tự đặt tặng) có đến 10 hiƯu kh¸c nhau.
Sau khi tõ quan vỊ ë Èn gần núi Lạp Phong, ông lấy hiệu Lạp Phong c
sĩ. Am ông trú đặt trên núi Bùi Phong, vì vậy Ngun ThiÕp cã hiƯu lµ Bïi
Phong c sÜ.
Sinh thêi Ngun Thiếp từng bị bệnh cuồng (tức là bệnh điên) nên khi
từ quan về ở ẩn. Ông tự gọi mình là Cuồng ẩn hay Điên ẩn. Đó là cách xng hô
khiêm tốn để dấu đi thân phận thật của mình.
Am Nguyễn Thiếp làm trên núi đợc tên là Hạnh Am cho nên hiệu của
Nguyễn Thiếp còn có tên Hạnh Am. Tập thi văn của Nguyễn Thiếp đợc gọi
"Hạnh Am thi cảo" và ngời ta gọi ông là Hạnh Am tiên sinh.
14


Trên đây là những hiệu mà Nguyễn Thiếp tự đặt. Ngoài ra ngời đời vì
lòng kính trọng nên tặng Nguyễn Thiếp nhiều danh hiệu khác nh Hầu nghĩa là
quan; hoặc Tiên sinh nghĩa là thầy, Phu tử: bậc hiền triết.
Núi Nguyễn Thiếp ở ẩn bên cạnh thành Lục Niên của Lê Lợi đắp để
chống quân Minh. Vì vậy ngời ta thờng gọi ông là Lục Niên tiên sinh, gọi tắt
là Hầu Lục Niên.
Đến khi tiếng tăm Nguyễn Thiếp đà nỗi khắp thiên hạ thì ngời ta lại
tặng hiệu La Giang Phu tử (La Giang là tên huyện của quê Nguyễn Thiếp đời

chúa Trịnh Giang). Khi Nguyễn Huệ viết th mời Nguyễn Thiếp ra giúp mình
gọi là La Sơn Phu tử (La Sơn là tên quê quán huyện La Sơn) Nguyễn Huệ
chính thức tặng Nguyễn Thiếp hiệu La Sơn tiên sinh. Ngoài ra còn có nhiều
ngời lại lấy tên làng ông ở mà tặng hiệu Nguyệt Ao tiên sinh. Dù với tên gọi
nào cũng đều thể hiện sự tôn kính ngỡng mộ của ngời đơng thời đối với một
danh nhân lỗi lạc nh ông.
1.2.2. Quê hơng
XÃ Nguyệt Ao ở giữa một vùng đồng bằng, thuộc triền Sông Lam cách
về phơng Nam chừng 10km. Là một vùng đất phù sa phì nhiêu, màu mỡ dân c
tập trung đông đúc.
Đứng ở làng trông xa bốn phơng đều có núi bao bọc. Gần nhất là núi
Nhạc Sạc, ở phía Đông Nam cách làng khoảng 1km. Nhạc Sạc là con phợng
con. Đứng xa từ phía Bắc trông tới thấy núi hình hai cánh chim đang bay. Vì
vậy mà đặt tên là núi Phợng. Nhng núi thấp, chỉ cao chừng 70m Phợng Hoàng
này chỉ là phợng con, núi Nhạc Sạc tiêu biểu cho làng Nguyễn Thiếp
Phía Đông Bắc có núi Hồng Lĩnh, cách đó chừng 6km. Đây không chỉ
là một dÃy núi cao mà còn tiêu biểu cho cả vùng Hoan Châu. Trên núi có
nhiều danh thắng, cũng nh các tao nhân mặc khách, Nguyễn Thiếp nhiều lần
lên thăm núi này.
Xa về phía Bắc là ngọn Nghĩa Liệt mà Nguyễn Thiếp gọi là Liệt Sơn.
Núi này ở Bắc ngạn Sông Lam (còn gọi Sông Rum nên cũng có tên là rú Rum)
hay là Lam Thành Sơn. Vì trên núi có thành Quân Minh đắp. Núi không cao
lắm, ở cánh làng chừng 12km. Trông lên thấy 1 dÃy xinh xinh nh một con vật
dài, đầu cao, đuôi nhọn. Núi Liệt Sơn có nhiều duyện nợ với Nguyễn Thiếp.
Nhng ngọn núi có duyên nợ gắn bó với Nguyễn Thiếp hơn hết là dÃy
Thiên Nhẫn ở xế về phía Tây Bắc, cách xà Nguyệt Ao 20km. Đứng ở làng
15


Nguyễn Thiếp trông lên, ta còn thấy nhấp nhô những đỉnh đầu tròn, màu vàng

buổi sáng, khi ánh mặt trời soi thẳng tới, màu tím lục bên chiều khi mặt trời
dần khuất sau dÃy núi Giăng Màn. Núi Giăng Màn còn có tên Khai Trờng chia
ngăn đất Hoan Châu và Lào. Núi cao, án sau dẫy núi Thiên Nhẫn, chạy dọc
theo chân trời từ Nam đến Bắc. Lúc nào sắc cũng xanh, nh 1 bức màn xanh, trơng ra để làm nổi màu vàng hay tím của Thiên Nhẫn. Sau khi Ngun ThiÕp
tõ quan vỊ ë Èn ë nói Thiªn Nhẫn trong hơn 40 năm, biết bao phen cụ đà trông
về góc trời Nam, nhìn mây vàng trên núi Nhạc Sạc mà nhớ mẹ già làng cũ.
Gần làng Nguyễn Thiếp cũng có những dÃy núi rừng, cây cối um tùm.
Đó là Trà Sơn và Bột Sơn. Lớp trong lớp ngoài nh bức bình phong án ngự phía
Tây Nam. Bột Sơn thấp ở trớc. Trà Sơn cao ở sau, Trà Sơn có đỉnh bằng ngang
trông nh hình chữ nhất. Theo các nhà phong thủy thì các núi Phợng, núi Hồng,
núi Trà, núi Bột đều là những yếu tố thiêng liêng làm cho nhiều nhân vật trong
các làng ở đây nh Vĩnh Gia, Trờng Lu, Nguyệt Ao đều rất thịnh.
Thời thơ ấu đến niên thiếu của La Sơn phu tử đà đợc mục kính biết bao
sự hiểm phát trên chính mảnh đất quê mình.
Trong họ, chú là Nguyễn Hành đậu tiến sĩ (1733). Bên hai làng cạnh
trong khoảng 5 năm trúng hai vị thám hoa. Phan Kinh ở Vĩnh Gia, đậu năm
Quý Hợi (1743), Nguyễn Huy Oanh ở Trờng Lu đậu khoa Mậu Thìn (1748).
Hai ông đều đình nguyên cả.
Làng bên cạnh có Nguyễn Huy Oách năm năm sau (1748) cũng đậu
đình nguyên thám hoa. Em ông là Nguyễn Huy Quýnh năm 1772 đậu tiến sĩ.
Con ông là Nguyễn Huy Tự đậu tiến triều.
Họ Nguyễn Huy đậu đạt rất nhiều, cha con anh em làm quan đồng
triều. Thiên hạ ai cũng cho là một họ thịnh. Mẹ La Sơn phu tử là con gái họ
Nguyễn Huy.
Hai huyện ở kề tổng là huyện Thiên Lộc (1862 đổi ra Can Lộc) và
huyện Nghi Xuân cũng có nhiều cự tộc đơng hồi phát khoa cử.
ở Nghi Xuân họ Nguyễn Tiên Điền đứng vào bậc nhất trong nớc.
Nguyễn Nghiễm đậu hoàng giáp khoa Tân Hợi (1731) làm đến chức tả tớng
(ngời cầm tất cả quyền chính), tớc quận công. Anh là Nguyễn Huệ đậu đến
tiến sĩ khoa Quý Sửu (1733) con là Nguyễn Khản đậu tiến sĩ khoa Canh Thìn

(1760) làm quan đồng triều với cha và sau cũng vào hàng tả tớng, tớc quận

16


công. Nguyễn Nghiễm là bạn học ông nghè Nguyễn Hành và cũng là thầy học
La Sơn phu tử, còn Nguyễn Khản với La Sơn phu tử lại là anh em rĨ.
Hä Phan Huy ë hun Thiªn Léc cã Phan CÈn đậu tiến sĩ năm Cảnh Hng thứ 15 (1754) sinh Phan Huy ích đậu tiến sĩ khoa Cảnh Hng thứ 36 (1775)
và Phan Huy Ôn đậu tiến sĩ năm Cảnh Hng thø 40 (1779). Ba cha con anh em
lµm quan đồng triều.

ở

huyện La Sơn bấy giờ về tổng Yên Việt (Việt Yên bây giờ) cũng
nhiều ngời đậu đại khoa, nh Phan Nh Khuê đậu tiến sĩ khoa Quý Sửu (1733)
Phan Khiêm Thụ tiến sĩ khoa Đinh Sửu (1757). Cuối Lê có Bùi Dơng Lịch
hoàng giáp khoa Chiêu Thống định vị (1787) và Phan Bảo Định cũng tiến sĩ
năm ấy. Các vị kể trên sinh đồng thời với La Sơn phu tử, đều có liên quan ít
nhiều đến ông.
ở huyện Quỳnh Lu họ Hồ lại là một họ nhiều đời hiểu đạt: Từ thời Trần
đà có Hồ Tông Thốc nỗi tiếng cự nho. Đời Lê có Hồ Sĩ Dơng, Hồ Phi Tích,
Hồ Tần đều đậu tiến sĩ Hồ Sĩ Đống đậu hoàng giáp khoa Nhâm Thìn (1772).
ở huyện Châu Phúc (Nghi Lộc bây giờ) có Phạm Nguyễn Du đậu
hoàng giáp khoa Kỷ Hợi (1779) và Nguyễn Khuê đậu tiến sĩ khoa cuối cùng
Đinh Vị (1789). Trong khi La Sơn phu tử bị chúa Trịnh Sâm mời tới Thăng
Long, các vị này đều có thơ tặng đáp.
Về phía Nam ở phủ Thạch Hà, Trần Danh Tố bạn học với chú phu tử là
Hiển Phát, sau đậu tiến sĩ khoa Bính Dần (1746) và Ngô Phúc Lâm đậu tiến sĩ
khoa Bính Tuất (1766) là bạn La Sơn phu tử.
Ngoài các nhà đại khoa, trong hạt Hoan Châu còn nhiều danh nho khác,

tuy không ®Ëu th¸m hoa tiÕn sÜ nhng bÊy giê cịng rÊt có danh vọng ở trong
châu quận nh Hoàng Dật ngời làng Bình Lộ, huyện La Sơn dòng dõi Hoàng
Trừng hoàng giáp đời Cảnh Thống kỷ vị (1499). Ông đậu hơng cống (1699)
sau vào ẩn ở Bào Khê gần làng La Sơn phu tử. Ông nỗi tiếng giỏi thiên văn,
địa lý, nghề thuốc, nghề bói. La Sơn phu tử chịu ảnh hởng của ông rất sâu và
sau này gần nh sống lại đời ông.
Ngoài ra còn có các nhân vật nh Lê Hữu Trác hiệu Hải Thợng LÃn Ông
ngời Hải Dơng đậu hơng cống vào ẩn tại núi ở huyện Hơng Sơn. Bùi Bật Trực
ngời huyện La Sơn, đậu hơng cống, sau vì đánh Tây Sơn mà tử tiết.
1.2.3. Gia thế

17