Đóng góp của lực lượng dân quân huyện ý yên nam định trong cuộc kháng chiến chống thực dân pháp xâm lược (1946 1954) luận văn tốt nghiệp đại học

TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH
KHOA LỊCH SỬ
===  ===

TRỊNH THỊ QUYÊN

KHÓA LUN TT NGHIP I HC
đóng góp của lực lợng dân quân
huyện ý yên - nam định trong cuộc kháng chiến
chống thực dân pháp xâm lợc (1946 - 1954)

CHUYấN NGNH LCH SỬ VIỆT NAM


VINH - 2011

2


TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH
KHOA LỊCH SỬ
===  ===

TRỊNH THỊ QUYÊN

KHÓA LUN TT NGHIP I HC
đóng góp của lực lợng dân quân
huyện ý yên - nam định trong cuộc kháng chiến
chống thực dân pháp xâm lợc (1946 - 1954)

CHUYấN NGNH LCH SỬ VIỆT NAM

Lớp 48B1 - Sử (2007 - 2011)

Giáo viên hướng dẫn: PGS. TS. NGUYỄN QUANG HỒNG


VINH - 2011

4


LỜI CẢM ƠN
Để hồn thành đề tài này, chúng tơi xin chân thành cảm thầy giáo
PGS. TS. Nguyễn Quang Hồng cùng các thầy cô khác trong khoa Lịch sử
trường Đại học Vinh đã nhiệt tình hướng dẫn và tạo mọi điều kiện giúp đỡ tơi
trong q trình thực hiện đề tài.
Tôi cũng xin chân thành cảm ơn UBND huyện Ý Yên, Ban chỉ huy quân
sự huyện Ý Yên cùng UBND các xã, thị trấn trên địa bàn đã giúp đỡ, tạo điều
kiện cho tơi trong q trình điền dã và sưu tầm tài liệu tại địa phương.
Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè đã ln giúp đỡ,
động viên tơi trong q trình học tập cũng như thực hiện đề tài.
Đây là lần đầu tiên làm đề tài, cho nên dù đã rất cố gắng song khơng
thể tránh khỏi thiếu sót, kính mong nhận được các ý kiến đóng góp của các
thầy, cơ giáo và các bạn sinh viên.
Vinh, tháng 5 năm 2011
Sinh viên
Trịnh Thị Quyên


MỤC LỤC
Trang

A. MỞ ĐẦU...............................................................................................................................8
1. Lí do chọn đề tài.....................................................................................................................8
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề......................................................................................................9
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................................................11
4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu.........................................................................11
5. Bố cục của tiểu luận..............................................................................................................12
B. NỘI DUNG..........................................................................................................................13
Chương 1
ĐÓNG GÓP CỦA LỰC LƯỢNG DÂN QUÂN HUYỆN Ý YÊN
TỪ NĂM 1946 ĐẾN NĂM 1950............................................................................................13
1.1. Khái quát chung.................................................................................................................13
1.1.1. Vài nét về địa lí tự nhiên................................................................................................13
1.1.2 Đặc điểm lịch sử - xã hội và con người..........................................................................14
1.2. Lực Lượng dân quân huyện Ý Yên trong những năm đầu sau Cách mạng Tháng Tám
(1945 - 1947).............................................................................................................................19
1.2.1. Ý Yên những năm đầu sau Cách mạng Tháng Tám......................................................19
1.2.2. Đóng góp của lực lượng dân quân Huyện Ý Yên từ năm 1945 đến năm 1947............22
1.3. Lực lượng dân quân huyện Ý Yên trong giai đoạn 1947 - 1950......................................28
1.3.1. Bối cảnh lịch sử..............................................................................................................28
1.3.2 Những hoạt động của lực lượng dân quân huyện Ý Yên trong giai đoạn 1947 - 1950. 31
Chương 2
ĐÓNG GÓP CỦA LỰC LƯỢNG DÂN QUÂN HUYỆN Ý YÊN
TỪ NĂM 1950 ĐẾN NĂM 1952............................................................................................40
2.1. Bối cảnh lịch sử.................................................................................................................40
2.2. Lực lượng dân quân huyện Ý Yên góp phần đánh bại âm mưu bình định, thơn tính hậu
phương của Pháp.......................................................................................................................43
2.2.1. Trên mặt trận quân sự.....................................................................................................43
2.2.2. Trên mặt trận binh vận....................................................................................................54
2.2.3. Trong cơng tác phục vụ chiến đấu ................................................................................56
Chương 3

ĐĨNG GĨP CỦA LỰC LƯỢNG DÂN QUÂN HUYỆN
TRONG CHIẾN CUỘC ĐÔNG - XUÂN 1953 -1954............................................................60
3.1. Bối cảnh lịch sử.................................................................................................................60
3.2. Lực lượng dân quân huyện Ý Yên góp phần cùng dân quân cả nước đạp tan kế hoạch
quân sự của Navar (1953 - 1954).............................................................................................64
3.2.1. Trên lĩnh vực quân sự.....................................................................................................64
3.2.2. Thắng lợi trên mặt trận binh vận, địch vận....................................................................74
3.3.3. Trong nhiệm vụ chi viện sức người, sức của cho kháng chiến.....................................77
C. KẾT LUẬN..........................................................................................................................81
E. TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................................85
E. PHỤ LỤC.............................................................................................................................81


7


A. MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đã trôi qua cách đây hơn nửa
thế kỷ, nhưng cái khơng khí hào hùng sơi nổi của cuộc chiến chín năm chống
Pháp của dân tộc ta vẫn luôn là niềm tự hào kiêu hãnh của bao thế hệ người
con đất Việt. Trong chín năm ấy, cả dân tộc đã trải qua bao hy sinh gian khổ
để rồi làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ “chấn động địa cầu” tạo nên “vành
hoa đỏ, thiên sử vàng” trong lịch sử dân tộc oai hùng. Có được thành quả to
lớn đó, chúng ta khơng thể qn cơng lao và sự hy sinh cao cả của đồng bào
và chiến sĩ nơi xa trường, trong vùng địch hậu, nơi mặt trận tiền phương hay
nơi hậu phương kháng chiến. Và trong số đó, một trong những nhân tố đảm
bảo cho cuộc kháng chiến đi đến thắng lợi đó là nhân dân ta dưới sự lãnh đạo
của Đảng đã thực hiện thắng lợi cuộc kháng chiến tồn dân, tồn diện, trường
kì và tự lực cánh sinh, trên cơ sở hình thành thế trận ba măt: chính trị, quân sự

và ngoại giao; cùng sự phát triển của lực lượng ba thứ quân: bộ đội chủ lực,
bộ đội địa phương và dân quân du kích. Đó là một đường lối chỉ đạo đúng
đắn, có sự sáng tạo và vận dụng vào tình hình cụ thể của đất nước. Góp phần
làm phong phú thêm kho tàng nghệ thuật quân sự Việt Nam.
Bộ đội địa phương và dân quân du kích được xác định là những nhân tố
góp phần quan trọng cùng với bộ đội chủ lực để dành thắng lợi của cuộc chiến
tranh cách mạng. Không những là lực lượng đi đầu trong chiến đấu, lực lượng
dân qn cịn góp phần tích cực trong cơng tác phục vụ chiến đấu và bảo vệ
quê hương.
Nhân dân Ý Yên - Nam Định từ trong lịch sử, vốn có truyền thống đấu
tranh chống giặc ngoại xâm bảo vệ quê hương. Truyền thống ấy càng được
phát huy cao độ trong cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp bảo vệ nền độc
lập dân tộc trong giai đoạn 1946 - 1954. Trong thời gian ấy, Ý Yên có khi
8


thực hiện vai trò của một hậu phương lớn của vùng đồng bằng Bắc bộ, có khi
phải ngoan cường đấu tranh kinh tế, chính trị, qn sự để bảo tồn lực lượng,
giữ đất, giữ làng. Nhưng dù trong thời gian nào Ý n cũng thực hiện tốt vai
trị của mình. Đặc biệt là dưới sự hoạt động tích cực của lực lượng dân quân
Huyện đã huy động đến mức cao nhất nguồn nhân tài vật lực cho cuộc kháng
chiến: hàng ngàn thanh niên xung phong lên đường nhập ngũ bổ sung cho các
đơn vị chủ lực, hàng trăm cán bộ đảng viên cho quân đội, cùng hàng ngàn
lượt người đi dân công, cung cấp hàng ngàn tấn lương thực, thực phẩm cho
các chiến dịch… Với những hoạt động tích cực đó, dân quân Ý Yên cùng
nhân dân cả nước đã làm nên thắng lợi to lớn cho cuộc kháng chiến thần
thánh của dân tộc bằng cuộc quyết chiến chiến lược Điên Biên Phủ năm 1954
- kết thúc chín năm kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.
Với những ý nghĩa nêu trên, tơi chọn đề tài “Đóng góp của lực lượng
dân quân huyện Ý Yên - Nam Định trong cuộc kháng chiến chống thực dân

Pháp xâm lược 1946 - 1954” làm đề tài cho khóa luận tốt nghiệp của mình,
với hy vọng góp một phần nhỏ vào việc giúp mọi người hiểu thêm về mảnh
đất và con người Ý Yên, đặc biệt là lực lượng dân quân Huyện trong cuộc
kháng chiến tồn dân, tồn diện của dân tộc. Góp phần giáo dục truyền thống
yêu nước và tinh thần tự cường cho thế hệ trẻ trong giai đoạn hiện nay.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Đề cập đến những chiến công của dân tộc ta đã có nhiều sách báo, bài
viết, các bài nghiên cứu, các giáo trình… đã làm sống lại quá khứ hào hùng
của dân tộc trong những năm tháng kháng chiến chống thực dân Pháp xâm
lược. Tuy vậy, để viết riêng về “đóng góp của lực lượng dân quân Ý Yên Nam Định trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược 1946
-1954” thì những sách báo, tài liệu chỉ viết một cách chung chung hay đề cập
một cách sơ lược, chưa đi sâu vào nghiên cứu vấn đề trên những mặt cụ thể;
9


nguyên nhân, điều kiện để tạo nên những thắng lợi to lớn của quá trình chiến
đấu và phục vụ chiến đấu của lực lượng dân quân Huyện… Một số công trình
đã cơng bố có đề cập đến vấn đề chúng tơi nghiên cứu từ những góc độ khác
nhau như:
Cuốn “Lịch sử Đảng bộ Huyện Ý Yên” - trình bày một cách khái quát
về cuộc chiến đấu cũng như hoạt động sản xuất của nhân dân Huyện trong
chiến tranh chống Pháp. Đó chỉ là những trình bày một cách khái qt, chung
chung nên chưa làm nổi bật được vai trò của lực lượng dân quân Huyện trong
quá trình chiến đấu và sản xuất thời kỳ này.
Cuốn “Lịch sử Đảng bộ tỉnh Nam Định” - đề cập đến thành tích trong
chiến đấu của nhân dân huyện Ý Yên trong kháng chiến chống Pháp mà chưa
đề cập một cách cụ thể, sâu sắc chiến tích của lực lượng dân quân Huyện đã
đạt được trong cuộc chiến đấu chống kẻ thù xâm lược.
Cuốn “40 năm vẻ vang” - của Bộ chỉ huy quân sự Hà Nam Ninh. Trình
bày một cách khái quát về những chiến công của quân và dân Hà Nam Ninh

và những gương mặt anh hùng tiêu biểu của 2 cuộc kháng chiến chống Pháp
và chống Mỹ của dân tộc, trong đó có đề cập đến một số trận đánh tiêu biểu
diễn ra trên địa bàn huyện Ý Yên tiến hành, nhưng ở mức độ chung, chưa đi
sâu làm nổi bật chiến cơng riêng của lực lượng dân qn huyện Ý n.
Ngồi những cuốn sách đó ra cịn có một số tư liệu khác đề cập đến vấn
đề mà chúng tôi nghiên cứu như các bài báo cáo, bài viết ca ngợi những chiến
công của nhân dân huyện Ý Yên đã đạt được trên cả lĩnh vực sản xuất và
chiến đấu, viết về những trận đánh tiêu biểu diễn ra trên địa bàn huyện, đó là
các bản báo cáo thành tích của các địa phương… Tất cả những tài liệu đó,
một là trình bày một cách sơ lược chưa có hệ thống hoặc lại thiên về báo cáo
thành tích của riêng từng xã, từng địa phương… Chưa có một cơng trình
nghiên cứu riêng về những đóng góp của lực lượng dân quân Huyện một cách
toàn diện và đầy đủ. Nghiên cứu hệ thống và chuyên sâu về “đóng góp của
10


lực lượng dân quân huyện Ý Yên trong kháng chiến chống Pháp” vẫn còn là
một vấn đề còn bỏ ngỏ.
Trong phạm vi một khóa luận tốt nghiệp đại học, cơng trình khoa học
đầu tiên của mình, tơi nghiêm túc nghiên cứu, tìm tịi những tư liệu để hệ
thống lại những thành tích mà lực lượng dân quân huyện Ý Yên đã đạt được
trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp nhằm dựng lại trang sử hào
hùng của lực lượng dân qn Ý n nói riêng và góp phần tìm hiểu cuộc
kháng chiến chống Pháp của nhân dân ta nói chung.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đề tài tập trung nghiên cứu về những đóng góp của lực lượng dân quân
tự vệ ở huyện Ý Yên - Nam Định trong cuộc kháng chiến chống thực dân
Pháp từ 1946 - 1954
Để làm rõ nội dung chính đó, chúng tơi có dành một phần nội dung để
trình bày về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội và truyền thống lịch sử oai

hùng của nhân dân Ý Yên - Nam Định trong dòng chảy lịch sử của dân tộc.
4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu
- Đề tài này được thực hiện dựa trên những nguồn tài liệu sau:
Đó là các tài liệu thành văn, những cơng trình, bài viết có liên quan đến
những hoạt động của lực lượng dân quân huyện Ý n trong giai đoạn 1946 1954. Đó cịn là các bài báo cáo thành tích, những bài nghiên cứu trên các tạp
chí. Lời kể của các cụ lão thành cách mạng trực tiếp tham gia kháng chiến và
phục vụ kháng chiến trong giai đoạn này
- Phương pháp nghiên cứu:
Đề tài dựa vào chủ nghĩa duy vật lịch sử, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan
điểm đường lối của Đảng làm nên nền tảng phương pháp luận cho quá trình
nghiên cứu. Trình bày sự kiện một cách trung thực, có sự liên hệ giữa các sự
kiện trên cơ sở xem xét chúng trong một mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Đề
11


tài sử dụng phương pháp lịch sử, phương pháp logic trên cơ sở thực hiện
phương pháp điền dã khoa học, phỏng vấn… để thu thập thơng tin trong q
trình thực hiện đề tài.
5. Bố cục của tiểu luận
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục. Nội dung
đề tài được trình bày trong ba chương với những nội dung cụ thể sau:
Chương 1: Đóng góp của lực lượng dân quân huyện Ý Yên từ năm
1946 đến năm 1950
Chương 2: Đóng góp của lực lượng dân quân huyện Ý Yên từ năm
1950 - 1952
Chương 3: Đóng góp của lực lượng dân quân huyện Ý Yên trong
chiến cuộc đông xuân 1953 - 1954

12

B. NỘI DUNG
Chương 1
ĐÓNG GÓP CỦA LỰC LƯỢNG DÂN QUÂN HUYỆN Ý YÊN
TỪ NĂM 1946 ĐẾN NĂM 1950
1.1. Khái quát chung
1.1.1. Vài nét về địa lí tự nhiên
Ý Yên là miền đất cổ nằm ở phía Tây - Tây Bắc tỉnh Nam Định, diện
tích tự nhiên hơn 234 km2, dân số trên 25 vạn người.
- Phía Bắc giáp huyện Bình Lục, Thanh Liêm (thuộc tỉnh Hà Nam)
- Phía Đơng giáp huyện Vụ Bản tỉnh Nam Định
- Phía Tây và phía Nam có sơng Đáy, sơng Đào là địa giới tự nhiên với
các huyện Gia Viễn, Hoa Lư, thành phố Ninh Bình (thuộc tỉnh Ninh Bình) và
huyện Nghĩa Hưng của Nam Định
Nơi đây được bao bọc bởi 2 dịng sơng: sơng Đáy và sơng Đào với
những mảnh đất cịn sót lại như núi Phượng Hồng, Bảo Đài, đồn Phương
Nhị, Ngơ Xá. Những yếu tố tự nhiên đó một mặt tạo điều kiện thuận lợi cho Ý
Yên phát triển giao thông, kinh tế, xã hội đồng thời cũng tạo cho Ý Yên địa
thế quan trọng trong chiến tranh.
Ý Yên được biết đến là một vùng thuộc đồng bằng châu thổ sông
Hồng, với hệ thống kênh rạch khá dày đặc, chủ yếu theo địi nghề nơng. Tuy
nhiên đó là vùng đồng chiêm trũng, đồng ruộng chỉ cấy được một vụ, việc
giao lưu giữa các thôn làng trong huyện thường phải dùng thuyền mảng.Thời
kỳ đó khi nói đến Ý Yên nhân dân trong vùng ai cũng biết đến câu nói:
“Bẩy tổng dân đen người cũ kỹ
Ba bề đồng trắng nước trong veo”
Lại nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa ẩm, nắng lắm mưa nhiều
có nhiều thuận lợi nhưng cũng lắm khó khăn, nên trong quá trình lao động sản
13

xuất để khắc phục chế ngự tự nhiên, cư dân Ý Yên đã tạo dựng được những
truyền thống tốt đẹp như: đức tính cần cù chịu khó, tính cấu kết cộng đồng và
biết giữ gìn q trọng những phong tục tập quán tốt đẹp của quê hương.
Ngay từ trong lịch sử, Ý Yên nằm trên con đường thiên lý từ Hoa Lư ra
Thăng Long, với sự ưu ái của Lý Nhân Tơng mà sau đó là triều Trần, Ý n
được xây dựng thành trung tâm tơn giáo văn hóa - chính trị thời đó.
Ngày nay, huyện Ý n nằm vắt qua con đường chiến lược vùng duyên
hải - quốc lộ 10 - đoạn từ thành phố Nam Định đi thành phố Ninh Bình, đó
cũng là đoạn đường xe lửa chạy qua. Huyện Ý n có mạng lưới giao thơng
đường bộ tương đối thuận tiện, đặc biệt có những con đường tỉnh lộ chạy dọc
và ngang Huyện như: đường 12, 57, 56 và 64. Ý Yên trở thành nơi có vị trí
đặc biệt quan trọng cả về kinh tế, chính trị, quân sự của tỉnh và của khu vực.
Như vậy, với tất cả hệ thống đường bộ, đường thủy, đường sắt đã góp
thêm tiềm lực cho Huyện phát triển sản xuất kinh doanh và bảo đảm an ninh
quốc phòng theo tiến trình phát triển của tỉnh Nam Định.
1.1.2 Đặc điểm lịch sử - xã hội và con người
1.1.2.1. Lịch sử xã hội
Theo dịng lịch sử Ý n có sự thay đổi về địa giới hành chính, trải qua
nhiều lần chia tách cắt nhập.
Phần đất Ý Yên nay bao gồm đất đai của hai huyện Ý Yên và Phong
Doanh và tám tổng phía Bắc huyện Đại An xưa, thời Lý - Trấn thuộc phủ
Kiến Hưng.
Năm 1875 (Tự Đức thứ 28) Ý Yên thuộc vào Phủ Yên Khánh tỉnh
Ninh Bình.
Năm 1878 huyện Phong Doanh hợp vào với huyện Ý Yên
Năm 1890 (Thành Thái thứ 2) Ý Yên lại trở về với tỉnh Nam Định và
đặt là Phân phủ
Năm 1913 (đời Duy Tân thứ 7) được đổi là huyện Ý Yên.
14

Đầu thế kỷ XX, Ý Yên được chia thành 14 tổng, bao gồm 96 thôn
Vào những tháng cuối năm 1947 Ủy ban kháng chiến hành chính Tỉnh
Nam Định cho Ý Yên hợp nhất từ gần 100 xã nhỏ thành 20 xã.
Đến tháng 5 - 1953 sát nhập 7 xã Bắc sông Đào (thuộc miền thượng
Nghĩa Hưng) vào huyện Ý Yên. Tổng số xã trong Huyện lúc này là 27 xã,
đồng thời huyện Ý Yên lúc này thuộc tỉnh Hà Nam.
Đến sau 1956, sau cải cách Ý Yên chuyển về Nam Định sau đó thành
lập các xã theo đơn vị hành chính mới: từ 27 xã cũ trong kháng chiến được
tách ra thành 34 xã mới. Đến 1967 từ 34 xã này, lại được sát nhập còn 31 xã.
Năm 1985, Ý Yên thành lập thị trấn Lâm. Từ đó đến nay Ý n hiện
có 32 đơn vị hành chính bao gồm 31 xã và 1 thị trấn.
1.1.2.2. Về con người
Ý Yên là vùng đất văn hóa phát triển lâu đời, cùng với quá trình tụ cư
đấu tranh và cải tạo tự nhiên và nhờ vào vị thế địa lý nên nơi đây trở thành
một khu vực đông đúc dân cư qua từng thời gian và tạo nên những giá trị văn
hóa vật chất và tinh thần phong phú.
Đây là mảnh đất sản sinh ra nhiều bậc hiền tài về chính trị, quân sự và
đặc biệt là truyền thống hiếu học của quê hương:
Nhân dân Ý Yên có quyền tự hào về q hương mình với 18 vị tiến sỹ,
Hồng giáp, Phó bảng. Nhiều người được xếp vào danh sách danh nhân văn
hóa của tỉnh nhà như: Hồng giáp Phạm Văn Nghị, Tiến sỹ Khiếu Năng Tĩnh
và Lã Xuân Oai.
Trong quá trình lao động sản xuất, cư dân Ý Yên chính là những chủ
thể tạo nên những nét đẹp văn hóa truyền thống mang đậm dấu ấn của quê
hương, dân tộc. Nhân dân Ý Yên cần cù, sáng tạo hình thành những làng nghề
truyền thống qua hàng chục thế kỷ như: đúc đồng Tống Xá, mộc La Xuyên,
sơn mài Cát Đằng, dệt dũi ở Thượng Đồng… Đó khơng chỉ là những bước
phát triển về kinh tế mà người dân nơi đây gây dựng nên mà qua những sản

15


phẩm của mình cư dân Ý Yên thể hiện những nét đẹp văn hóa, sự tự do tư
tưởng, tự do con người trong bản thân mỗi cư dân Ý Yên: đầy tinh thần yêu
quê hương, yêu đất nước và yêu cuộc sống.
Ý Yên mang trong mình truyền thống kiên cường trung dũng, ý chí
kiên cường quả cảm khi lập nên bao chiến công hiển hách trong đấu tranh
dựng nước và giữ nước của dân tộc ngay từ buổi đầu của thời dựng nước:
Nhân dân Ý Yên giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân để lập
nên nước Đại Cồ Việt.
Trong kháng chiến chống quân Minh: Ý Yên trở thành địa bàn chiến
lược, nhân dân Ý Yên góp phần tích cực cùng vua tơi nhà Lê chiến đấu chống
qn Minh xâm lược, với những tên tuổi như: Ngô Quý Duật, Ngô Ái
Thường, Ngô Thế Lưu - được Lê Thánh Tông phong làm “Chương Đức Đại
Vương”; bà Lương Thị Minh Nguyệt và chồng là Đinh Tuấn trong cuộc hạ
thành Cổ Lộng: Thành cổ lộng được nhà Minh xây dựng từ thế kỷ XV trên
đất của ba làng Bình Thượng, Bình Hạ và Thọ Cách (nay thuộc địa bàn xã
Yên Thọ huyện Ý Yên) để án ngữ con đường Thiên lý từ Hoan Diễn ra Bắc
Hà. Hàng ngày Bà cùng chồng chứng kiến những tội ác man rợn của giặc
Minh. Bà bàn với chồng mở một quán rượu bên thành Cổ Lộng để dị xét tình
hình qn giặc, cịn chồng bà bí mật chiêu mộ dân binh đứng lên khởi nghĩa.
Mùa hạ năm Bính Ngọ (1427) theo kế sách của Bà, chủ tướng Lê Lợi cử các
tướng Đinh Lễ, Bùi Di và Lưu Ái đem ba ngàn quân tinh nhuệ chia làm 4 đạo
bí mật vây thành Cổ Lộng. Đêm đó, trong thành Cổ Lộng mở hội, bà cùng
người nhà phục vụ tận tình các tướng lĩnh quân Minh. Nửa đêm, quân giặc
say mềm, chúng chui vào bao tải ngủ (để tránh muỗi). Bà Lương cho người
thắt chặt các đầu bao và cho mở cổng thành. Nhận được ám hiệu, quân ta
đồng loạt xông vào bắt sống quân giặc. Thành Cổ Lộng bị triệt hạ. Bà được
triều Lê phong là “Kiến Quốc Phu Nhân” và nhân dân xây dựng đình thờ vợ

chồng bà cho tới ngày nay.
16


Vào giữa thế kỷ XIX, khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, tiến hành
đánh chiếm Đà Nẵng, Đốc học Phạm Văn Nghị đã kêu gọi học trò và nhân
dân theo ơng vào triều đình Huế, xin vua Tự Đức được đi đánh giặc, thể hiện
nghĩa dũng của những người con Ý Yên giàu truyền thống cách mạng. Cùng
với đó là những tên tuổi của các vị anh hùng như: Phạm Nhân Lý, Phạm Chí
Nhân, Trịnh Đình Hồi, Lã Xn Oai…
Truyền thống anh dũng kiên cường bất khuất quật khởi trong đấu tranh
giữ nước của quá trình lịch sử được các thế hệ người dân Ý Yên phát huy
giành những thắng lợi vẻ vang ở những chặng đường sau này, nhất là từ khi
có Đảng lãnh đạo.
Năm 1930 Đảng Cộng Sản Việt Nam ra đời lãnh đạo phong trào cách
mạng Việt Nam. Tại Nam Định, công tác xây dựng cơ sở và phát triển Đảng ở
nhiều địa phương diễn ra sơi nổi, trong đó Ý n là Huyện dẫn đầu phong
trào toàn tỉnh. Trong thời gian này, nhân dân Ý Yên chứng kiến sự hoạt động
không mệt mỏi của người con ưu tú của quê hương - Tống Văn Trân. Ông đã
hăng hái tham gia hoạt động cách mạng, tổ chức tuyên truyền giáo dục nhiều
người hướng theo cách mạng. Cũng chính vì thế mà phong trào xây dựng cơ
sở Đảng ở Ý Yên phát triển mạnh mẽ. Tháng 11 - 1930 Ý Yên đã thành lập
được Ban cán sự Đảng lâm thời, lãnh đạo phong trào cách mạng trong huyện.
Trên cơ sở Mặt trận Việt Minh phát triển sâu rộng, cùng các tổ chức
cứu quốc thành lập, các đội tự vệ ở Ý Yên cũng được xây dựng và hăng hái
luyện tập quân sự, mua sắm vũ khí. Khi cao trào kháng Nhật cứu nước được
phát động trong cả nước, được sự lãnh đạo của Ban cán sự Đảng Hà Nam,
phong trào cách mạng ở Ý Yên phát triển mạnh mẽ. Cùng với việc mở rộng
mặt trận Việt Minh, phát triển các tổ chức cứu quốc như: Thanh niên cứu
quốc, Phụ nữ cứu quốc, Phụ lão cứu quốc… Các chi bộ Đảng thành lập các

đội tuyên truyền vũ trang, xây dựng các đội tự vệ, sắm sửa vũ khí luyện tập
quân sự. Tại địa phương, đã diễn ra nhiều hoạt động thiết thực để phát động
17


phong trào cách mạng như: diễn thuyết, mở lớp huấn luyện chương trình của
mặt trận Việt Minh, xây dựng lực lượng vũ trang cơ sở thành các tiểu đội,
trung đội và thường xuyên luyện tập quân sự vào ban đêm.
Khi Cách mạng Tháng Tám bùng nổ, phong trào cách mạng Ý Yên đã
rất phát triển. Các lực lượng chính trị, lực lượng vũ trang và quần chúng cách
mạng ở huyện dưới sự lãnh đạo của cán bộ đảng đã vùng dậy mạnh mẽ, áp
đảo kẻ thù, tiến công địch giành chính quyền một cách nhanh chóng. Ngày 22
- 8 - 1945, chính quyền cách mạng lâm thời được thành lập ở Ý Yên.
Như vậy, dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ huyện Ý Yên những trang sử
chói lọi của truyền thống quê hương lại càng đậm nét và rực rỡ hơn. Nhân
dân Ý Yên nhất tề đứng lên chiến đấu giành chính quyền từ tay phát xít Nhật
và thực dân Pháp; sau đó lại anh dũng cùng cả nước tiến hành hai cuộc
kháng chiến thần thánh chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược giành
độc lập, tự do, thống nhất Tổ quốc, tiếp tục xây dựng quê hương đi lên Chủ
Nghĩa xã hội.
Từ những làng quê nghèo khó xưa kia, ngày nay nhân dân Ý Yên đã
phát huy những truyền thống tốt đẹp của ông cha, phấn đấu không mệt mỏi
cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ quê hương đất nước ngày một giàu đẹp,
văn minh, ấm no hạnh phúc.
Cùng với cả nước, Ý Yên đang đẩy mạnh cơng cuộc cơng nghiệp hóa hiện đại hóa, quyết tâm xây dựng quê hương ngày càng phát triển vì mục tiêu
“Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”.
Quê hương Ý Yên đang cùng cả dân tộc đứng trước những thuận lợi to
lớn cần được khai thác và những khó khăn thách thức cần phải vượt qua để
phát triển.

18


1.2. Lực Lượng dân quân huyện Ý Yên trong những năm đầu sau Cách
mạng Tháng Tám (1945 - 1947)
1.2.1. Ý Yên những năm đầu sau Cách mạng Tháng Tám
1.2.1.1. Khó khăn
Sau Cách mạng Tháng Tám, đất nước ta lại đứng trước những thử thách
mới, cùng một lúc phải chống giặc đói, giặc dốt, giặc dốt, giặc ngoại xâm:
Kinh tế kiệt quệ do hậu quả của nạn đói năm 1945 chưa khắc phục
được, bệnh tật cịn đang hồnh hành, làng xóm tiêu điêu, đồng ruộng hoang
hóa. Thiên tai liên tiếp xảy ra, vùng sông Đào, sông Đáy nước dâng cao chưa
từng thấy, nhiều khúc đê bị sụt lở đe dọa tính mạng và tài sản nhân dân. Hết
lụt lại đến hạn hán làm cho đời sống nhân dân vơ cùng khó khăn. Ý Yên là
Huyện nghèo nhất tỉnh nên khó khăn về kinh tế lại càng khó giải quyết hơn.
Một khó khăn bao trùm là đại bộ phận nông dân huyện Ý Yên chưa có
ruộng đất, tư liệu sản xuất để cày cấy. Lúc này ruộng đất và tư liệu sản xuất
vẫn nằm trong tay giai cấp địa chủ. Vì vậy, vấn đề đưa ruộng đất về tay nhân
dân trở thành yêu cầu bức thiết lúc này.
Xã hội thiếu ổn định: hiện tượng người dân tha phương cầu thực chưa
về hết, các hiện tượng tiêu cực trong xã hội vẫn chưa được giải quyết: nạn cờ
bạc rượu chè, bói tốn mê tín dị đoan vẫn cịn đang rất phổ biến, các lực
lượng chống phá cách mạng, chống phá chính quyền vẫn cịn đang ẩn náu
dưới nhiều hình thức chờ cơ hội ngóc đầu dậy.
Hơn thế nữa, tồn Huyện lúc này có khoảng 10 vạn dân nhưng lại được
phân bố trên 100 xã. Tình hình đó làm cho việc quản lí và ổn định tình hình
càng trở nên khó khăn hơn.
Trong tình hình khó khăn về kinh tế, xã hội của đất nước đang chưa
được khắc phục hết thì nạn thù trong giặc ngoài đang lăm le phá hoại nền độc
lập của nhân dân ta khi cùng một lúc trên đất nước nhiều thế lực đế quốc, thực

dân cùng tồn tại: ở phía Bắc là lực lượng quân Tưởng dưới danh nghĩa quân
19


đồng minh kéo vào nước ta với âm mưu phá hoại chính quyền non trẻ; ở phía
nam là lực lượng quân Anh theo sau là Pháp cùng cấu kết âm mưu cướp nước
ta một lần nữa; ngồi ra cịn có thế lực của quân Nhật đang trong thời gian
giải giáp…Ngày 23/9/1945 Pháp nổ súng gây hấn ở Sài Gòn mở đầu cuộc
xâm lược nước ta lần 2.
Ở Nam Định quân Tưởng đã kéo vào đóng ở trong thành phố, bọn phản
động lại ngóc đầu dậy chống phá. Bọn phản động ở Ý Yên đã dựa vào quân
Tưởng móc nối với nhau phá hoại cách mạng, chúng phân phát báo chí phản
động, xun tạc các chính sách của chính quyền, tìm cách chui vào các tổ
chức của ta, thậm chí chui cả vào lực lượng tự vệ của huyện nhà
Trong chính quyền của huyện, của xã: các cán bộ còn bỡ ngỡ với
nhiệm vụ, chức năng của mình, đơi khi cịn mang tư tưởng cụa bộ, địa
phương, hống hách của thành phần lớp trên gây nên tình trạng mất đồn kết,
làm suy giảm một phần uy tín của chính quyền cách mạng
Tổ chức Đảng từ huyện đến cơ sở chưa được xây dựng và củng cố chặt
chẽ, toàn Huyện tới năm 1946 mới có 1 chi bộ với 14 đảng viên (đến 1947 số
đảng viên cũng chỉ dừng lại ở con số hơn 20 đồng chí). Đến đầu năm 1947 Ý
Yên vẫn chưa thành lập được Đảng bộ huyện.
Tình hình đó, làm cho việc thực hiện các đường lối chủ trương của
chính quyền cấp trên xuống cơ sở gặp nhiều khó khăn. Trước tình hình đó,
việc củng cố Đảng, chính quyền, đoàn thể ổn định đời sống nhân dân, bảo vệ
thành quả của cuộc cách mạng trở nên rất cấp thiết
1.2.1.2. Thuận lợi
Sau Cách mạng Tháng Tám giành thắng lợi, chính quyền của một nhà
nước của dân, do dân và vì dân đã được ra đời. Nhân dân phấn khởi bắt tay
vào xây dựng chế độ mới và quyết tâm bảo vệ thành quả mà cách mạng đã

đạt được.

20


Ở Ý Yên, ngay sau khởi nghĩa ít ngày, chính quyền ở tất cả các xã đã
được thành lập, Mặt trận Việt Minh huyện cũng được thành lập và có vai trò
lớn trong việc ổn định, tổ chức mọi hành động cách mạng của nhân dân địa
phương và củng cố chính quyền cách mạng
Trong cơng tác củng cố chính quyền: Chính quyền non trẻ mới được
thành lập nhưng thực sự là chính quyền của dân do dân, tạo mọi điều kiện để
cho nhân dân thực hiện quyền làm chủ của mình, tham gia xây dựng và quản
lý nhà nước. Ngày 6/1/1946 nhân dân Ý Yên cùng nhân dân cả nước tham gia
vào công tác bầu cử Quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam Dân Chủ Cộng
Hịa. Đó là sự kiện lịch sử có ý nghĩa lớn đối với tồn thể dân tộc Việt Nam,
lần đầu tiên được thực hiện quyền công dân qua lá phiếu bầu.
Sau bầu cử Quốc hội, từ tháng 1 đến tháng 3 năm 1946 nhân dân huyện
Ý Yên lại tích cực tham gia bầu cử hội đồng nhân dân cấp xã và tỉnh. Sau bầu
cử đã thành lập được Ủy ban hành chính các xã thay cho Ủy ban lâm thời.
Nhờ vậy, những ngày tháng sau cách mạng mặc dù sự hiểu biết trong
dân còn nhiều hạn chế song huyện Ý Yên đã thực hiện được nhiều chủ trương
của Đảng và Nhà nước một cách tích cực.
Hưởng ứng lời kêu gọi của chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân trong tồn
huyện Ý n đã tổ chức và thực hiện thành công cuộc vân động “tuần lễ
vàng” và “quỹ độc lập”, góp phần giải quyết những khó khăn chung của đất
nước và của địa phương
Trong thời gian sau đó, giữa năm 1946, Huyện đã tiến hành “qn”
cơng điền lần thứ nhất. Việc làm đó làm cho nhân dân vô cùng phấn khởi và
ngày càng tin tưởng vào chế độ mới.
Trong cơng tác đồn kết tồn dân, thực hiện chủ trương của trung

ương, từ tháng 10 đến tháng 12 năm 1946, Hội liên hiệp quốc dân Việt Nam
gọi tắt là Liên Việt được thành lập từ huyện tới tất cả thôn xã trong huyện.

21


Ngay sau đó Hội đã đẩy mạnh phong trào sản xuất, tiết kiệm, ổn định đời
sống, xây dựng cuộc sống mới…
Cùng với việc ổn định tình hình đời sống vật chất, chính quyền cách
mạng Huyện đã chăm lo đặc biệt đến đời sống tinh thần của nhân dân: Thành
lập ở mỗi xã, liên xã một trường tiểu học để đảm bảo việc học tập; thực hiện
nếp sống mới ở trong nhân dân, bài trừ hủ tục, mê tín, các tệ nạn cờ bạc rượu
chè…bằng việc thực hiện những ngày lễ hội truyền thống: như tết thiếu nhi,
ngày 19 tháng 8, ngày tết Độc Lập mùng 2 tháng 9, ngày tết Nguyên Đán…
Tất cả những việc làm đó đã góp phần ổn định đời sống, bảo vệ trật tự
xã hội, động viên nhân dân góp cơng, góp của cùng cả nước xây dựng và bảo
vệ Tổ quốc.
1.2.2. Đóng góp của lực lượng dân quân Huyện Ý Yên từ năm 1945 đến năm
1947
1.2.2.1. Trong cơng cuộc xây dựng chính quyền:
Trong suốt thời gian từ 1945 - 1947, cùng với sự phối hợp với các đơn
vị tổ chức khác trong huyện, lực lượng dân quân Huyện đã góp phần vào việc
giải quyết những khó khăn của địa phương những năm đầu sau Cách mạng
Tháng Tám, đặc biệt là trong nhiệm vụ xây dựng và củng cố chính quyền.
Trong những ngày đầu sau cách mạng, các đội tự vệ, dân quân được
thành lập ở hầu khắp các xã. Lúc này ở Ý Yên, chi bộ Đảng cấp huyện chưa
ra đời nên mọi hoạt động tổ chức của lực lượng dân quân huyện chịu sự dìu
dắt của Mặt trận Việt Minh. Phối hợp với những cán bộ Mặt trận cử về, các
đơn vị dân quân thực hiện tốt vai trị của mình trong việc tun truyền, giáo
dục, động viên các tầng lớp nhân dân tham gia hưởng ứng tích cực lời kêu gọi

của chủ tịch Hồ Chí Minh trong phong trào gây quỹ “tuần lễ vàng”, “quỹ độc
lập” để giải quyết những khó khăn trước mắt của đất nước. Nhờ vậy, kết quả
là toàn huyện đã thu được hơn 1kg vàng vào quỹ độc lập, góp phần nhỏ bé
vào việc giải quyết những khó khăn chung của đất nước.
22


Thực hiện chủ trương của Ban cán sự tỉnh, lực lượng dân quân Ý Yên
đã tiến hành tịch thu sổ sách, sách báo phản động và trừng trị một số phần tử
phản động trong Quốc dân Đảng và cả tên chỉ huy trung đội bảo vệ đang âm
mưu lật đổ chính quyền huyện. Sau những việc làm trên, chính quyền trong
huyện được củng cố và giữ vững.
Ngoài nhiệm vụ bảo vệ chính quyền, các đội tự vệ du kích của tồn
huyện đã tham gia phong trào diệt giặc đói, giặc dốt. Họ cũng là người vừa
vận động vừa chỉ đạo các tầng lớp nhân dân hưởng ứng phong trào “tấc đất
tấc vàng”, “tăng gia sản xuất”, đắp đê phòng lụt và đi học bình dân học vụ để
xóa mù chữ. Cuộc vận động xóa bỏ các tập tục lạc hậu ở thơn xóm cũng được
lực lượng dân qn ở các cơ sở chỉ đạo thực hiện và cổ vũ nhân dân hưởng
ứng. phong trào vệ sinh phòng bệnh, bảo vệ sức khỏe cũng được du kích, tự
vệ thanh niên tham gia nhiệt tình…
Khi bản chỉ thị “Kháng chiến kiến quốc” (ngày 25/11/1945) và phong
trào “Ủng hộ Nam bộ kháng chiến” được trung ương Đảng phát động, phong
trào cách mạng toàn huyện đã diễn ra sôi nổi. Các đội dân quân trong các xã
đi vận động thanh niên tòng quân giết giặc và tham gia vào các đội tự vệ thôn
xã. Nhờ vậy mà ngay trong thời gian đầu thực hiện phong trào, tồn huyện đã
có 215 thanh niên tình nguyện vào Nam [12,19] Trên địa bàn huyện, thanh
niên gia nhập các đội tự vệ thôn, xã ngày càng đông. Khi Tỉnh thành lập các
chi đôi Tây tiến, thanh niên Ý Yên lại hăng hái gia nhập và sẵn sàng lên
đường giết giặc.
Đặc biệt trong ngày bầu cử Quốc hội diễn ra tại địa phương (6/1/1946),

các lực lượng dân quân của cơ sở, của huyện đã thực hiện tốt vai trò đảm bảo
an ninh cho cuộc bầu cử diễn ra thuận lợi. Cũng trong thời gian diễn ra bầu
cử, lực lượng dân quân phối hợp cùng nhân dân vạch trần và đấu tranh loại bỏ
những phần tử cơ hội đang tạo dựng vây cánh và lôi kéo bà con tham gia bầu

23


cử cho chúng. Góp phần tích cựa vào kiện tồn bộ máy chính quyền các cấp ở
địa phương.
Giữa năm 1946, khi huyện tiến hành cuộc “quân” công điền lần thứ
nhất, bọn cường hào lý dịch chống đối ra mặt. Chúng kéo cả về huyện Nghĩa
Hưng và huyện Ý Yên để phản đối. Lực lượng dân quân huyện phối hợp với
các lưc lượng vũ trang trong huyện bắt giam một số tên đầu sỏ, làm cho quá
trình phân ruộng cấp đất diễn ra thuận lợi, nhân dân vô cùng phấn khởi.
Đến cuối năm 1946, thực dân Pháp ngày càng bộc lộ rõ âm mưu tái
chiếm Việt Nam khi lần lượt thực hiện các hành động vi phạm bản Hiệp
định sơ bộ (6/3/1946) và bản Tạm ước (14/9/1946) được ký kết giữa ta và
Pháp. Lúc này, nguy cơ một cuộc chiến tranh bùng nổ ngày càng đến gần. Vì
vậy, nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ quê hương trở thành nhiệm vụ cấp
bách. Ban lãnh đạo huyện xác định nhiệm vụ trong tình hình mới đó là: Một
mặt vận động nhân dân hết sức chi viện sức người sức của cho các chiến
trường, một mặt chuẩn bị lực lượng vũ trang ở các địa phương sẵn sàng bảo
vệ xóm làng khi có kẻ địch đánh tới. Vì vậy huyện đã đẩy mạnh công tác
tuyên truyền giáo dục cán bộ Đảng viên, hội viên các đoàn thể cứu quốc, tự
vệ, dân quân du kích nhận rõ âm mưu thủ đoạn của kẻ thù và hưởng ứng
tham gia cuộc kháng chiến, song song với đó là việc tiếp tục xây dựng lực
lượng vũ trang và kết quả là: Ở tất cả các xã đã thành lập được một trung đội
tự vệ. Huyện cũng đã xây dựng được một đại đội tự vệ chiến đấu đầu tiên
gồm 91 chiến sỹ [11, 83].

Ngày 22/12/1946 khi lời kêu gọi “Toàn quốc kháng chiến” của chủ tịch
Hồ Chí Minh vang lên cũng là lúc phong trào kháng chiến ở Nam Định phát
triển rộng khắp thì thành thị đến nông thôn.
Cuộc chiến đấu của lực lượng vũ trang của ta với thực dân Pháp diễn ra
trong thành phố Nam Định trở thành một trong những cuộc chiến tiêu biểu
của phong trào cách mạng Việt Nam trong những năm đầu kháng chiến khi
24


thực hiện chủ trương giam chân địch trong thành phố của trung ương Đảng.
Quân Pháp ngay từ khi đặt chân vào thành phố đã vấp phải sự chống trả quyết
liệt của các lực lượng vũ trang của ta. Một số địa điểm ghi dấu ấn về trận
chiến không cân sức giữa ta và địch tại thành phố như: Nhà mát dệt Nam
Định, Bệnh viện đa khoa Tỉnh… Các chiến sỹ dân quân tự vệ là những người
đi đầu trong cuộc tấn công giặc. Do tương quan lực lượng giữa ta và địch hết
sức chênh lệch nên cuộc chiến đấu diễn ra rất ác liệt, song nhiệm vụ tiêu diệt
sinh lực địch và giam chân địch trong thành phố được quân dân Nam Định
thực hiện thành công. Chúng ta thực hiện thành công việc đưa các cơ quan,
đơn vị của tỉnh ra khỏi thành phố một cách an toàn. Đồng thời thắng lợi trong
việc chiến đấu giam chân địch ở thành phố của tỉnh đã có tác dụng cổ vũ to
lớn đến phong trào cách mạng ở các địa phương.
Quân dân Ý Yên cũng bùng lên một khí thế mới. Phong trào “lột sắt
đường tàu rèn thêm dao kiếm” sôi nổi khắp nơi, mỗi thanh niên cứu quốc, tự
vệ, dân quân đều hăm hở sắm cho mình một thứ vũ khí để giết giặc. Khơng
khí kháng chiến tràn ngập khắp trong toàn huyện. Lực lượng dân quân cũng ý
thức được nghĩa vụ và trách nhiệm của mình trong giai đoạn mới.
Như vậy, việc tham gia tích cực của lực lượng dân quân trong các công
tác giáo dục, tuyên truyền và đấu tranh trong giai đoạn những năm đầu sau
Cách mạng Tháng Tám (1945 - 1947) là những hoạt động thiết thực góp phần
khơng nhỏ vào việc ổn định tình hình xã hội, duy trì an ninh trật tự và đặc biệt

là chính quyền cách mạng dân chủ nhân dân non trẻ ở địa phương.
1.2.2.2. Sự ra đời của Huyện đội và quá trình chuẩn bị mọi mặt cho
cuộc kháng chiến
Để phù hợp với tình hình kháng chiến và chủ trương của Trung ương,
của Tỉnh ủy tháng 1 - 1947 Ủy ban kháng chiến huyện, xã được thành lập.
Đến tháng 2 - 1947 Huyện ủy lâm thời cũng được thành lập theo Nghị quyết
của Tỉnh ủy. Thực hiện chủ trương của Bộ Quốc phịng u cầu: “mọi cơng
25