Quy trình tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong tiết học làm quen với môi trường xung quanh

MỞ ĐẦU
1- Lý do chọn đề tài

Trong hệ thống giáo dục quốc dân, giáo dục mầm non là mắt xích đầu tiên
có vị trí quan trọng trong chiến lược phát triển con người. Đặt nền móng cho sự
phát triển tồn diện nhân cách. Đồng thời đặt nền tảng vững chắc cho giáo dục
phổ thơng nói riêng và cho tồn hệ thống giáo dục quốc dân nói chung. Nhà giáo
dục học người Nga A.X. Macarencô đã từng viết : "Những cơ sở căn bản của
việc giáo dục trẻ đã được hình thành từ trước tuổi lên 5. Những điều dạy trẻ
trong thời kỳ đó chiếm tới 90% tiến trình giáo dục trẻ, về sau việc giáo dục đào
tạo con người vẫn tiếp tục nhưng lúc đó là lúc bắt đầu nếm quả, cịn những nụ
hoa thì đã được vun trồng trong 5 năm đầu tiên". Như vậy, giáo dục mầm non có
vai trị hết sức to lớn trong sự hình thành, phát triển nhân cách con người.
Trường Mầm non là tổ ấm thứ hai của trẻ mà cô giáo là người mẹ. Đến
trường trẻ được vui chơi học tập, được mở rộng các mối quan hệ xã hội, được
khám phá những bí ẩn của thế giới xung quanh.
Mơn học cho trẻ làm quen với môi trường xung quanh (MTXQ) là môn học
quan trọng ở bậc học Mầm non. Đây là môn học tích hợp giữa các lĩnh vực tri
thức về tự nhiên và xã hội. Mục tiêu cơ bản của môn học cho trẻ làm quen với
môi trường xung quanh là giúp trẻ hình thành những biểu tượng đúng đắn về các
sự vật và hiện tượng gần gũi xung quanh, cung cấp cho trẻ những tri thức đơn
giản, có hệ thống về thế giới xung quanh, giúp trẻ hiểu biết sơ đẳng về đặc điểm,
tính chất, mối liên hệ và sự phát triển của các sự vật, hiện tượng trong tự nhiên
và xã hội. Đồng thời góp phần phát triển và hồn thiện các q trình tâm lý nhận
thức, giáo dục tình cảm thẩm mỹ - đạo đức cho trẻ.
Với những đặc điểm trên quan sát được coi là phương pháp dạy học cơ
bản , đặc trưng trong môn học cho trẻ làm quen với MTXQ. Trong cuốn
"Tâm hồn trẻ thơ" (1981), tác giả B.Prây đã viết: "Thế giới thâm nhập vào
con người chỉ qua cánh cửa của cơ quan cảm giác bên ngồi. Nếu cánh cửa đó
khép lại thì thế giới không thể thâm nhập vào ý thức được. Thế giới như vậy là
không tồn tại trong ý thức". Qua quan sát trẻ thu được biểu tượng đầy đủ, chính

1


xác và sinh động hơn, phát triển tư duy của trẻ từ tư duy trực quan hành động
sang tư duy trực quan hình tượng.
Mặt khác, do đặc điểm tâm sinh lý của trẻ ở lứa tuổi mầm non là các chức
năng tâm lý và sinh lý cịn chưa phân hố rõ rệt, trẻ chưa có khả năng lĩnh hội
các mơn học một cách riêng rẽ, chuyên biệt. Do vậy, để nâng cao hiệu quả chăm
sóc - giáo dục trẻ, hiện nay vụ giáo dục mầm non đã chủ trương đổi mới tổ chức
hoạt động giáo dục theo quan điểm tích hợp, đổi mới phương pháp hình thức
chăm sóc - giáo dục trẻ theo hướng tích cực hố hoạt động của trẻ, lấy trẻ làm
trung tâm, trong đó cơ giáo là người tổ chức hướng dẫn trẻ hoạt động. Vì vậy để
phát huy được vai trị trung tâm của trẻ cơ giáo cần tạo cơ hội cho trẻ hoạt động
nhóm, hoạt động cá nhân một cách tích cực, chủ động theo hứng thú và sở thích
của trẻ.
Trong q trình cho trẻ làm quen với MTXQ, quan sát là phương pháp
được giáo viên sử dụng thường xuyên. Tuy nhiên phần lớn giáo viên chưa tổ
chức cho trẻ quan sát theo một quy trình chặt chẽ, việc tổ chức cho trẻ quan sát
cịn chung chung, lộn xộn, trẻ chưa biết quan sát các dấu hiệu chính của sự vật,
hiện tượng. Đặc biệt giáo viên chưa biết tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm, vì
vậy hiệu quả của việc cho trẻ làm quen với MTXQ cịn chưa cao, trẻ cịn thụ
động, chưa có sự sáng tạo trong giờ học. Vì vậy việc tổ chức cho trẻ quan sát
như thế nào để phát huy tính tích cực sáng tạo của trẻ, góp phần nâng cao chất
lượng, hiệu quả dạy học môn cho trẻ làm quen với MTXQ là câu hỏi đang cần
lời giải đáp. Vì vậy chúng tơi chọn đề tài nghiên cứu là: "Q trình tổ chức cho
trẻ quan sát theo nhóm trong tiết học làm quen với môi trường xung quanh".
2- Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu quy trình tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm nhằm tích cực

hố hoạt động nhận thức của trẻ trong tiết học làm quen với MTXQ, góp phần
nâng cao chất lượng giáo dục trẻ.
3- Khách thể và đối tượng nghiên cứu

3.1.Khách thể nghiên cứu: Phương pháp cho trẻ làm quen với MTXQ
3.2. Đối tượng nghiên cứu: Quy trình tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm
trong tiết học làm quen với MTXQ.

2


4- Giả thiết khoa học

Giả thiết khoa học : Nếu trong q trình cho trẻ làm quen với mơi trường
xung quanh giáo viên biết tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm theo một quy trình
hợp lý thì sẽ phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của trẻ, từ đó nâng
cao hiệu quả dạy học mơn này ở trường mầm non.
5- Nhiệm vụ nghiên cứu.

5.1. Tìm hiểu cơ sở lý luận của vấn đền nghiên cứu.
5.2. Điều tra thực trạng tổ chức cho trẻ quan sát của giáo viên trong q
trình giảng dạy mơn cho trẻ làm quen với MTXQ.
5.3. Xây dựng quy trình tổ cức cho trẻ quan sát theo nhóm trong giờ học
mơn cho trẻ làm quen với MTXQ.
5.4. Dạy thực nghiệm nhằm kiểm chứng tính khả thi của quy trình đã đề xuất.
6- Giới hạn và phạm vi nghiên cứu

Giới hạn ở tiết học cho trẻ làm quen với MTXQ ở lớp mẫu giáo lớn (5 - 6
tuổi)
7- Phương pháp nghiên cứu

7.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết
Đọc và tổng kết các tài liệu có liên quan đến đề tài.
7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Phương pháp quan sát việc dạy và học của giáo viên và trẻ ở trường mầm non.
- Phương pháp thực nghiệm
- Phương pháp đàm thoại trò chuyện.
- Phương pháp Ankét để thu thập các thông tin về thực trạng tổ chức cho
trẻ quan sát trong tiết học cho trẻ làm quen với MTXQ nhằm đánh giá thực trạng
và làm cơ sở thực tiễn cho việc xác lập quy trình tổ chức cho trẻ quan sát theo
nhóm trong tiết học cho trẻ làm quen với MTXQ.

3


7.3. Phương pháp thống kê toán học để chứng minh độ tin cậy của kết quả
nghiên cứu.
Chƣơng 1
Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài nghiên cứu
1- Cơ sở lý luận

1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Việc sử dụng phương pháp quan sát trong quá trình dạy học là vấn đề được
nhiều nhà giáo dục trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu.
Ngay từ thế kỷ XVII nhà giáo dục học lỗi lạc người Tiệp Khắc
J.A.Kômenxki (1592 - 1670) đã đề cao nguyên tắc dạy học trực quan mà nền
tảng là quan sát, ông cho rằng đây là "Nguyên tắc vàng ngọc". Giáo viên phải
tạo điều kiện để trẻ được nghe, nhìn, sờ, mó....giúp cho trẻ được sử dụng tất cả
các giác quan trong quá trình khám phá thế giới xung quanh, có như vậy trẻ mới
hiểu hết được thế giới xung quanh. Đây là một quan điểm giáo dục tiến bộ với tư

tưởng dạy học hướng vào học sinh, qua đó phát huy được tính tích cực hoạt
động, độc lập, sáng tạo học tập của trẻ dưới sự hướng dẫn của giáo viên.
Sau Kômenxky, nhiều nhà giáo dục học khác như J.J.Rút Xô... (1712 - 1778)
cũng đánh giá cao vai trò của quan sát trong dạy học. J.JRútXơ đã có lần kêu gọi:
"Đồ vật, đồ vật - hãy đưa ra đồ vật. Tôi không ngừng nhắc đi nhắc lại rằng
chúng ta lạm dụng quá lời nói. Bằng cách giảng giải ba hoa, chúng ta đã đào tạo
nên con người ba hoa". Ông cho rằng sự phát triển giác quan là tiền đề quan
trọng cho việc giáo dục trí tuệ. Cịn Petxtalơgi thì cho rằng tính trực quan là
phương thức, phương tiện dẫn tới sự phát triển của tư duy.
Nhà giáo dục học người Nga K.Đ Usinxki (1824 - 1870) đã đặc biệt nhấn
mạnh vai trò của quan sát trong dạy học, coi đó là cơ sở quan trọng nhất của
việc dạy học vì nó giúp cho q trình lĩnh hội tri thức của học sinh trở nên dễ
dàng, là phương tiện quan trọng để kích thích tính tích cực của trẻ, phát triển tư
duy cho trẻ.

4


Ở Liên Xô, việc sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học cũng được nhiều
tác giả nghiên cứu như: Bôrôvixki, M.A.Đannilốp, Gôrsenko, I.A.Stepanôp.
Các tác giả Gôrôsenko và I.A.Stepanôp đã đưa ra hệ thống các phương pháp cho
trẻ nhận thức mơi trường xung quanh, trong đó phương pháp cơ bản là
quan sát và coi phương pháp quan sát là phương pháp nhận thức quan trọng
nhất.
Ở Việt Nam, đã có một số tác giả nghiên cứu về việc sử dụng phương pháp
quan sát trong dạy học nhưng chưa nhiều, chưa có cơng trình nghiên cứu nào đi
sâu vào vấn đề tổ chức cho trẻ quan sát mà chỉ mới dừng lại ở việc nghiên cứu
phương tiện dạy học trực quan trong mối tương quan với việc sử dụng phương
pháp quan sát như Hà Thê Ngữ, Đặng Vũ Hoạt,...
Việc sử dụng phương pháp quan sát trong q trình dạy học mơn cho trẻ

làm quen với MTXQ thì tác giả Trần Thị Thanh cũng đã đưa ra được cách thức
tổ chức cho trẻ quan sát gồm các bước như sau: Chuẩn bị quan sát, hướng dẫn
quan sát và kết thức quan sát cách thức này được giáo viên mầm non vận dụng
nhiều trong quá trình cho trẻ làm quen với MTXQ.
Nhìn chung các tác giả trong và ngoài nước đã đánh giá cao tầm quan trọng
của quan sát trong quá trình dạy học. Một số tác giả cũng đã xác định được cách
thức tổ chức cho trẻ quan sát. Tuy nhiên chưa có tác giả nào đưa ra quy trình tổ
chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong q trình dạy học nói chung, đặc biệt là
trong bộ môn cho trẻ làm quen với MTXQ nói riêng.
1.2. Một số khái niệm cơ bản
1.2.1. Khái niệm phương pháp dạy học mẫu giáo :
Những công trình nghiên cứu sư phạm và tâm lý học thu được những dữ
kiện chứng tỏ việc trẻ nắm được những nội dung tri thức khác nhau là kết quả
hoạt động tư duy của chúng do giáo viên tổ chức một cách phù hợp với những
đặc điểm của tài liệu được tiếp thu. Tri thức bao giờ cũng là sản phẩm hành
động nhận thức nhất định của trẻ.

5


Phương pháp dạy học là những cách thức làm việc của giáo viên và của trẻ
em được giáo viên hướng dẫn nhằm tiếp thu những tri thức, kỷ năng và thói
quen mới, hình thành thế giới quan và phát triển năng lực. Dạy học cho trẻ mẫu
giáo bao gồm hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn có liên quan đến hoạt
động đó của trẻ em, một hoạt động mang ý nghĩa giáo dục.
Phương pháp dạy học không chỉ ở chỗ giáo viên đem lại cho trẻ em tri thức
mới bằng cách nào, mà còn là hoạt động nhận thức của trẻ như thế nào; nó
khơng những chỉ hoạt động nhận thức thuần tuý mà còn bao gồm những hành
động thực tiễn, mà trong quá trình ấy trẻ khám phá ra những thuộc tính mới bị
che dấu của đối tượng nghiên cứu. Việc nắm tri thức là sản phẩm hoạt động của

trẻ mà không phải của giáo viên, giáo viên tổ chức hoạt động của trẻ và bằng
cách nào đó mà làm cho chúng nắm được tri thức mới. Hoạt động của bản thân
trẻ em, những đặc điểm và tính chất của hoạt động ấy có ý nghĩa quyết định
trong việc nắm tri thức, tuy rằng hoạt động ấy do giáo viên tổ chức ra. Từ đó xác
định hệ thống phương pháp dạy học hiện đại phải lấy trẻ làm trung tâm.
Xuất phát từ những luận điểm ấy, các nhà lý luận dạy học Xô viết nổi tiếng
M.N Skatkin và I.Ia Lecner đã đưa ra định nghĩa mới về phương pháp dạy
học "Phương pháp dạy học là cách thức tổ chức hoạt động nhận thức của trẻ
nhằm đảm bảo cho trẻ nắm tri thức và các phương thức hoạt động tư duy và thực
tiễn".
* Hệ thống phương pháp dạy học ở mầm non.

Trong lý luận dạy học tồn tại nhiều cách phân loại cách phương pháp dạy
học, mỗi cách phân loại có 1 cơ sở riêng :
+ Phân loại theo mức độ độc lập trong hoạt động nhận thức của trẻ bao
gồm các phương pháp :
- Phương pháp giải thích, minh họa hay phương pháp sao lại.
- Phương pháp tài liệu.
- Phương pháp nêu vấn đề.
- Phương pháp tìm tòi từng phần.
- Phương pháp nghiên cứu.

6


+ Phân loại trên cơ sở căn cứ vào nguồn thơng báo về tính chất tiếp nhận
thơng tin. Hệ thống này bao gồm các nhóm phương pháp :
+ Nhóm phương pháp dạy học dùng lời : Đọc, kể, trao đổi.
+ Nhóm phương pháp dạy học trực quan : Quan sát và trình bày trực quan.
+ Nhóm phương pháp dạy học thực tiễn.

- Các phương pháp trò chơi.
Hệ thống các phương pháp này được sử dụng rộng rãi ở trong trường mầm
non. Ở đây ta thấy nhóm phương pháp dạy học trực quan bao gồm phương pháp
quan sát và phương pháp trình bày trực quan. Hai phương pháp này có mối quan
hệ mật thiết với nhau, cụ thể là khi chúng ta trình bày các phương tiện trực quan
thì chúng ta không thể không tiến hành quan sát một cách khoa học.
Trên cơ sở hệ thống các phương pháp dạy học ở mầm non, căn cứ vào đặc
điểm nhận thức của trẻ mầm non và đặc điểm của môn MTXQ mà tác giả Trần
Thị Thanh cùng một số tác giả đã đưa ra hệ thống phương pháp dạy học trong
môn MTXQ : Trò chơi, quan sát, đàm thoại và phương pháp sử dụng truyện kể,
câu đố, bài hát, tranh ảnh, mô hình, đèn chiếu... Như vậy, quan sát là một trong
những phương pháp dạy học trực quan, nó có vị trí quan trọng nhất và được coi
là phương pháp cơ sở, có phương pháp này mới tiến hành được các phương
pháp khác. Tuy nhiên quan sát chỉ được coi là phương pháp dạy học khi giáo
viên biết tổ chức cho trẻ quan sát các sự vật, hiện tượng một cách có mục đích,
có kế hoạch, có trọng tâm và trẻ phải có được những biểu tượng về các sự vật,
hiện tượng vừa quan sát. Mặt khác phương pháp dạy học rất phong phú và đa
dạng, không một phương pháp nào tồn tại một cách độc lập mà bao giờ cũng
được hỗ trợ bởi các phương pháp dạy học khác. Trong một bài dạy giáo viên
không bao giờ chỉ sử dụng một phương pháp dạy học mà phải biết xác định
phương pháp nào là phương pháp chủ đạo và phương pháp nào là phương pháp
hỗ trợ. Quan sát là phương pháp chủ yếu trong dạy học môn MTXQ nhưng cũng
không thể thiếu được một số phương pháp hỗ trợ khác như: Phương pháp trị
chơi, đàm thoại... Do đó tơi xác định rằng cần phải có cách thức tổ chức cho trẻ
quan sát như thế nào để đem lại chất lượng học tập cho trẻ. Việc tổ chức cho trẻ

7


quan sát theo nhóm thực chất là q trình tổ chức hướng dẫn của giáo viên cho

trẻ trong từng nhóm nhỏ tiến hành quan sát các sự vật hiện tượng để trẻ thấy rõ
hơn những đặc điểm của sự vật hiện tượng. Từ đó trẻ có những biểu tượng sâu
sắc hơn về sự vật, hiện tượng đó.
* Định hướng đổi mới phương pháp và hình thức giáo dục mầm non

Từ cuối những năm 80 trở lại đây qua thực tiễn giáo dục mầm non và do
được tiếp xúc rộng rãi hơn với khoa học giáo dục mầm non của các nước, chúng
ta đã có những điều kiện để nhìn nhận, đánh giá những mặt mạnh và những mặt
còn hạn chế trong mục tiêu, nội dung, phương pháp giáo dục mầm non của nước
ta. Đề tài nghiên cứu khoa học "Một số định hướng về đổi mới mục tiêu, nội dung,
phương pháp chăm sóc - giáo dục trẻ mầm non đầu thế kỷ XXI" đã đề ra những
hướng thay đổi cần thiết cả về mục tiêu, nội dung, phương pháp giáo dục mầm
non. Những định hướng của đề tài đưa ra là hoàn toàn khoa học, song từ định
hướng đến việc thực hiện cần phải có những nghiên cứu, thử nghiệm tìm tịi các
bước đi thích hợp.
Mục tiêu và nội dung giáo dục mầm non của ta về cơ bản đã quán triệt
quan điểm giáo dục, phát triển toàn diện cho trẻ. Khâu yếu trong giáo dục mầm
non đó là sự lạc hậu về phương pháp giáo dục đặc biệt là hình thức tổ chức giáo
dục trẻ. Sự lạc hậu trong hình thức tổ chức giáo dục này đã ảnh hưởng đáng kể
đến việc thực hiện các mục tiêu nội dung giáo dục đặt ra. Phương pháp giáo dục
nước ngoài lấy hoạt động cá nhân trẻ làm hạt nhân tôn trọng kinh nghiệm và các
hoạt động đa dạng của trẻ. Tư tưởng đó cùng với xu hướng triệt để tận dụng các
hoàn cảnh thực tiễn để giáo dục trẻ đã tạo cho giáo dục trước tuổi học có hình
thức hết sức linh hoạt, có nội dung gắn bó với cuộc sống của trẻ, có nhiều khả
năng hình thành ở trẻ những tố chất của sự sáng tạo. Trong khi đó ở ta hoạt
động giáo dục trong trường mầm non vẫn theo hình thức lớp học chung và nội
dung giáo dục được sắp xếp theo các tiết học là phổ biến. Mặc dù đã có chú ý
đan xen nội dung học tập với các hình thức hoạt động mang tính chất trị chơi,
song nhược điểm lớn nhất của hình thức tổ chức giáo dục này là áp đặt, đồng
loạt, chưa có cách tiếp cận cá thể, chưa khuyến khích hoạt động tích cực của

8


từng cá nhân trẻ. Xu hướng chung của việc cải tiến tổ chức hoạt động giáo dục
trẻ vẫn chỉ là trị chơi hố các nội dung dạy học với mục đích tăng sự hấp dẫn
của giờ học, chưa giải quyết được nhược điểm của hình thức tổ chức giáo dục
như đã nêu trên.
Từ những mặt hạn chế đã nêu trên về hình thức tổ chức giáo dục mầm non,
một số cán bộ của Vụ giáo dục mầm non và Trung tâm nghiên cứu giáo dục
mầm non đã đưa ra một số định hướng đổi mới và đã thử nghiệm đổi mới hình
thức tổ chức ở lớp mẫu giáo 5 tuổi. Mục tiêu của thử nghiệm đổi mới hình thức
hoạt động này là nhằm khắc phục tình trạng gị bó, rập khuôn, đồng loạt trong
hoạt động giáo dục mầm non hiện nay. Việc đổi mới tập trung vào việc tổ chức
cho trẻ hoạt động học tập theo nhóm ở các góc. Để phù hợp với hình thức tổ
chức này thì nội dung chương trình cũng cần có sự điều chỉnh. Trong chương
trình giáo dục hiện hành các nội dung giáo dục được tổ chức thành các bài theo
6 mơn. Trong hình thức hoạt động vui chơi mới vẫn sử dụng nội dung trong
chương trình nhưng được xây dựng theo các chủ điểm. Ví dụ: Chủ điểm gia
đình, chủ điểm trường mầm non ... Mỗi chủ điểm bao trùm một số môn học.
Song khơng cịn hai hoạt động tách biệt là tiết học và trị chơi sáng tạo nữa.
Thay vào đó là hoạt động chung và hoạt động theo nhóm ở các góc.
Hoạt động chung là hoạt động mà trong đó giáo viên hướng dẫn tất cả trẻ
trong lớp cùng hoạt động để lĩnh hội tri thức, rèn luyện kỹ năng theo yêu cầu các
môn như làm quen với MTXQ, làm quen với các biểu tượng sơ đẳng về toán ...
Hoạt động chung về cơ bản tổ chức theo quy trình của một tiết học, song trong
cách tổ chức yêu cầu giáo viên phải phát huy tối đa các hoạt động của trẻ. Giáo
viên phải ln tạo ra các tình huống có vấn đề để trẻ vận dụng nhiều giác quan
vào việc quan sát, suy nghĩ tìm cách giải quyết vấn đề, khắc phục tình trạng phổ
biến biểu hiện nay là giáo viên nói trẻ thụ động ngồi nghe hoặc trả lời câu hỏi.

Hoạt động theo nhóm là hoạt động mà trẻ có thể cùng cả nhóm ở một góc
nhất định.
Như vây, việc đổi mới nội dung, phương pháp, đặc biệt là hình thức giáo
dục mầm non đã chú ý đến việc phát huy tối đa khả năng hoạt động và vốn kinh

9


nghiệm sống của trẻ. Xuất phát từ những định hướng đổi mới về phương pháp
và hình thức chăm sóc giáo dục trẻ đã phân tích ở trên, theo chúng tơi, việc tổ
chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong các tiết học cho trẻ làm quen với MTXQ
là hết sức cần thiết. Việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm sẽ tạo điều kiện cho
trẻ được tiếp xúc trực tiếp các sự vật, hiện tượng, được quan sát chúng bằng các
giác quan của mình. Vì vậy, nó phát huy được tính tích cực, chủ động sáng tạo
của trẻ, phù hợp với định hướng đổi mới phương pháp giáo dục mầm non.
1.2.2. Khái niệm quan sát :
Con người tiếp xúc với sự vật, hiện vật, hiện tượng của thế giới xung quanh
thông qua các giác quan. Khi tiếp xúc với chúng trong não chúng ta xuất hiện
hình ảnh về chúng, hình ảnh này là sự phản ảnh thuộc tính bên ngoài của sự vật,
hiện tượng đang trực tiếp tác động vào các giác quan. Tâm lý học gọi đó là tri giác.
"Tri giác là một quá trình tâm lý phản ánh một cách trọn vẹn các thuộc
tính bên ngồi của sự vật, hiện tượng đang trực tiếp tác động vào các giác quan
của ta".
Theo mức độ định hướng của hoạt động, tri giác được chia thành 2 loại đó
là tri giác có chủ định và tri giác khơng có chủ định, trong quá trình nhận thức
thế giới xung quang sự tri giác có chủ định đó là sự quan sát. "Quan sát là sự tri
giác các sự vật hiện tượng một cách có mục đích, có kế hoạch". Như vậy, quan
sát là hình thức tri giác cao nhất, mang tính tích cực chủ động và có mục đích rõ
rệt làm cho con người khác xa với con vật. Con người khơng nhận thức tất cả
những cái đập vào mắt mình mà lựa chọn những cái lý thú nhất, hấp dẫn nhất,

quan trọng nhất. Vì vậy, quan sát được đặc trưng bởi tính lựa chọn, khác với sự
tri giác đơn giản, sự quan sát có mối liên hệ chặt chẽ với các q trình tâm lý
như tư duy. Chú ý, ngơn ngữ, tri giác liên kết với nhau thành một quá trình hoạt
động trí tuệ. Con người có thể quan sát trong một thời gian dài đó chính là tính
bền vững của chú ý có chủ định. Ngồi ra sự quan sát cịn có liên quan chặt chẽ
với những thuộc tính tình cảm, lý trí của con người, làm bộc lộ tính tích cực bên
trong của nhân cách. Tuy nhiên mối quan hệ đó tuỳ thuộc vào mục đích quan sát
và phẩm chất của người quan sát.

10


Như vậy, quan sát là quá trình nhận thức cảm tính tích cực, là sự tri giác có
mục đích, có kế hoạch nhằm thu được những biểu tượng ban đầu về các sự vật,
hiện tượng. Tuy nhiên quan sát không chỉ đơn thuần là một dạng tri giác mà là
một quá trình tâm lý phức tạp và được gắn kết với nhiều hoạt động tâm lý mà
trong đó tri giác là hoạt động trọng tâm. Quan sát được đặc trung bởi tính lựa
chọn, tính định hướng và tính kế hoạch.
* Vai trị của quan sát trong q trình nhận thức :
Quá trình nhận thức của con người trải qua hai giai đoạn :
Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính. Trong q trình nhận thức cảm
tính, cảm giác, tri giác mà biểu hiện cao nhất là quan sát. Sự quan sát của con
người càng phong phú thì biểu tượng thu được về các sự vật hiện tượng càng đa
dạng và như vậy thì nhận thức cảm tính càng phát triển, do đó nhận thức lý tính
cũng được phát triển.
Theo V.I Lê Nin thì hoạt động nhận thức của con người bao giờ cũng đi từ
trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn.
Điều này cũng có nghĩa là khởi điểm của nhận thức xuất phát từ những cảm giác
- Đó là sự tri giác các sự vật hiện tượng trong thực tiễn. Do đó mà q trình
nhận thức khơng phải bắt đầu từ việc giải thích bằng lời mà đi từ sự quan sát

thực tiễn.
Ngay từ thế kỷ XVII Nhà giáo dục học vĩ đại Komenxki đã có đánh giá cao
về tầm quan trọng của quan sát trong quá trình nhận thức. Ông cho rằng khởi
điểm của nhận thức bao giờ cũng xuất phát từ những cảm giác, do vậy việc dạy
học khơng phải đi từ việc giải thích bằng lời về các sự vật, mà phải đi từ quan
sát chúng một cách hiện thực. Ông đã đề ra nguyên tắc dạy học trực quan mà
nền tảng là quan sát, ông cho rằng đây là "Nguyên tắc vàng ngọc" giáo viên cần
phải tạo điều kiện để trẻ sử dụng tất cả các giác quan (nghe, nhìn, nếm, sờ...)
trong quá trình quan sát, có như vậy thì trẻ mới hiểu hết được những thuộc tính
của sự vật, hiện tượng.
Nhà giáo dục học người Nga K.Đ.Usinxky cho rằng: Con đường nhận thức
thực tại có giá trị nhất của trẻ em là sự quy nạp có nghĩa là con đường dẫn từ

11


việc quan sát đến khái qt hố. Vì vậy tính trực quan phải là cơ sở quan trọng
nhất của việc dạy học.
Như vậy sự nhận thức của trẻ không phải được xây dựng trên những lời lẽ
giảng giải của giáo viên mà trên những hình tượng mà trẻ tri giác được trong q
trình quan sát trực tiếp. Tính trực quan của dạy học được tổ chức đúng đắn có ý
nghĩa lớn lao chính là trên cơ sở quan sát các sự vật, hiện tượng của thế giới
hiện thực. Trong quá trình nhận thức thế giới xung quanh trẻ thu được những
biểu tượng hấp dẫn, sinh động, do đó mà trẻ ghi nhớ lâu hơn. Mặt khác trẻ khám
phá sự vật, hiện tượng đó bằng cách quan sát, phân tích, so sánh,tổng hợp, từ đó
tư duy của trẻ phát triển giúp trẻ dễ dàng biểu đạt những suy nghĩ, hiểu biết của
mình bằng ngơn ngữ. Như vậy từ việc quan sát đã giúp cho trẻ phát triển tư duy,
ghi nhớ, ngôn ngữ...
Nhờ quan sát trẻ được mở rộng về thế giới xung quanh phát hiện ra những
quy luật vận động, quy luật phát triển của tự nhiên và xã hội. Đối với trẻ nhỏ,

việc quan sát các sự vật hiện tượng gây cho trẻ hứng thú học tập, do đó phát huy
được tính tích cực nhận thức của trẻ. Từ những biểu tượng đẹp đẽ về môi trường
tự nhiên và môi trường xã hội mà trẻ được quan sát gây nên ở trẻ tình cảm đạo
đức và tình cảm thẩm mỹ về thế giới tự nhiên và xã hội. Trong quá trình dạy học
nếu giáo viên tổ chức cho trẻ quan sát một cách thường xun có hệ thống thì
dần dần sẽ hình thành ở trẻ năng lực quan sát. Người có năng lực quan sát là
người hiểu sâu vì họ dễ dàng nhận thấy những điểm quan trọng chủ yếu và đặc
sắc của sự vật, hiện tượng cho dù điểm đó khó nhận thấy. Đây là một trong
những phẩm chất quan trọng, cần thiết cho các cấp học cao hơn, cho những nhà
khoa học, nhà nghiên cứu.
Như vậy, quan sát là nguồn gốc của mọi tri thức, là con đường nhận thức
thế giới xung quanh. Việc quan sát giúp trẻ hình thành được những biểu tượng
chính xác, đầy đủ và sinh động về thế giới tự nhiên và xã hội. Qua đó phát triển
ở trẻ khả năng tư duy trừu tượng ghi nhớ có chủ định và góp phần phát triển
ngôn ngữ cho trẻ. Việc tổ chức cho trẻ quan sát có hệ thống cịn giúp cho trẻ

12


hình thành "óc quan sát" và có tác dụng thúc đẩy tính tích cực hoạt động nhận
thức của trẻ nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục của trẻ.
1.3. Đặc điểm nhận thức môi trƣờng xung quanh của trẻ mầm non .
Mỗi mơn học đều có đặc trưng riêng, vì vậy đặc điểm nhân thức các mơn
học của trẻ cũng có sự khác biệt. Sau đây chúng tơi xin nêu một số đặc điểm
nhân thức MTXQ của trẻ mầm non.
Trẻ em có nhu cầu lớn trong việc tiếp xúc và nhận thức MTXQ. Nói chung
tất cả trẻ em đều thích hoạt động trong thiên nhiên, trong giao tiếp với bạn bè,
với người lớn và đồ vật xung quanh. Trẻ thích tìm tịi, khám phá những điều mới
lạ trong tự nhiên và xã hội, điều đó được thể hiện ở những câu hỏi như : Tại sao
lại có mưa ? Mưa rơi từ đâu xuống ? Cây này là cây gì ? Con vật này sống ở đâu

?... Hay trẻ thường hỏi ai đẻ ra bố, mẹ ? Tại sao lại gọi dì ấy bằng dì ? Vì sao lại
gọi ông bà nội, ông bà ngoại ?... Người lớn khó có thể thoả mãn mọi yêu cầu
hiểu biết như vậy của trẻ, nhưng trẻ sẽ cảm thấy sung sướng khi được giải đáp
ngay những câu hỏi tò mò của trẻ. Trẻ mẫu giáo thì thích tự mình lao động, thích
giúp việc cho người lớn...Chính vì những nhu cầu đó mà nhà trường, gia đình
cần tạo điều kiện cho trẻ được tiếp xúc với thiên nhiên, giúp cho trẻ được hoạt
động để tìm hiểu và lĩnh hội tri thức.
Nhận thức của trẻ về mơi trường xung quanh cịn mang nặng tính cảm và
tính trực quan hành động. Điều này chứng tỏ chỉ thông qua các hoạt động trực
tiếp của trẻ thì trẻ mới nắm được tri thức. Vì vậy việc tổ chức cho trẻ quan sát
theo nhóm phù hợp với nhận thức của trẻ.
Khả năng nhận thức của trẻ về mơi trường xung quanh phụ thuộc vào trình
độ nhận thức của trẻ ở từng lứa tuổi.
Như chúng ta đã biết, bất kỳ đứa trẻ nào cũng đều trải qua những giai đoạn
phát triển. Mỗi giai đoạn phát triển đều có những nhu cầu phát triển trội, đòi hỏi
những tác động, những hình thức thích hợp. Vì vậy khả năng nhận thức mơi
trường xung quanh của trẻ cũng có sự khác biệt nhau ở các giai đoạn, các lứa
tuổi. Ví dụ: Ở lứa tuổi nhà trẻ khả năng nhận thức thấp hơn lứa tuổi mẫu giáo.

13


Cịn trong giai đoạn mẫu giáo thì khả năng nhận thức của trẻ mẫu giáo bé lại
thấp hơn so với khả năng nhận thức của trẻ ở mẫu giáo nhỡ, mẫu giáo lớn.
Từ những đặc điểm nhận thức của trẻ như vậy chúng tôi xin rút ra một số
nhận xét sau :
- Cần tận dụng yếu tố trực quan sinh động và hấp dẫn vào quá trình cho trẻ
làm quen với môi trường xung quanh tức là phải tạo điều kiện cho trẻ được quan
sát trực tiếp các sự vật hiện tượng.
- Việc hướng dẫn trẻ làm quen với MTXQ phải được tiến hành thông qua

các hoạt động của trẻ nhằm phát huy tính tích cực, chủ động trong quá trình
nhận thức của trẻ.
Vì vậy việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm là rất quan trọng vì nó phù
hợp đặc điểm nhận thức của trẻ mầm non về MTXQ và phát huy được tính tích
cực hoạt động nhận thức của trẻ.
1.4. Vị trí của phƣơng pháp quan sát trong q trình cho trẻ làm quen
với mơi trƣờng xung quanh.
1.4.1. Đặc điểm nội dung chương trình cho trẻ làm quen với MTXQ :
Trong chương trình dạy học ở trường mầm non, chương trình cho trẻ làm
quen với MTXQ chiếm vị trí hết sức quan trọng. Nếu trẻ nắm vững kiến thức về
mơi trường xung quanh thì giúp trẻ tiếp thu nhanh hơn các tri thức về các lĩnh
vực khác. Cho trẻ làm quen với môi trường xung quanh là tạo điều kiện dẫn dắt
trẻ hoà nhập vào cuộc sống, có cơ hội cho trẻ gần gũi với MTXQ nhằm tích luỹ
cho trẻ những tri thức, những ấn tượng tốt đẹp về thiên nhiên. Về cuộc sống xã
hội phong phú và đa dạng. Từ đó giáo dục cho trẻ lịng yêu thiên nhiên, yêu quê
hương, đất nước, có ý thức bảo vệ thiên nhiên, bảo vệ sản phẩm lao động, yêu
lao động rèn luyện cho trẻ có ý thức, có nếp sống văn hoá, biết nhận ra cái đẹp
xung quanh, giáo dục trẻ ham muốn làm đẹp cho mình và làm đẹp cho xung
quanh. Qua đó phát triển tồn diện về đức, trí, thể, mĩ cho trẻ.

14


* Chương trình cho trẻ làm quen với MTXQ ở mẫu giáo được chia làm 3 giai
đoạn:

+ Giai đoạn mẫu giáo bé (3 - 4 tuổi) :
Giai đoạn này trẻ mới chuyển từ nhà trẻ lên nên khả năng tri giác của trẻ
cịn yếu, cịn mang tính tổng thể. Khả năng chú ý, ghi nhớ, phân tích, so sánh,
tổng hợp ... cịn thấp, tư duy của trẻ cịn mang tính trực quan hành động. Do vậy

chương trình giành cho trẻ ở lứa tuổi này mang tính chất đơn giản, mới chỉ ở
mức độ nhận biết, phân biệt các sự vật, hiện tượng bằng những dấu hiệu bên
ngoài tiêu biểu, hấp dẫn. Trẻ nhận biết một số quy định đơn giản trong sinh hoạt
và giao tiếp. Từ đó giúp trẻ lĩnh hội được một số biểu tượng đơn giản, gần gũi xung
quanh trẻ, hình thành ở trẻ những thói quen đơn giản trong sinh hoạt hàng ngày.
+ Giai đoạn mẫu giáo nhỡ (4 - 5 tuổi) :
Giai đoạn này khả năng tri giác của trẻ đã cao hơn, trẻ có khả năng chú ý
và ghi nhớ lâu hơn, tư duy của trẻ đã chuyển từ tư duy trực quan hành động sang
tư duy trực quan hình tượng nên trẻ đã có thể so sánh, phân biệt theo dấu hiệu bề
ngoài của 2 đối tượng. Do đó chương trình dạy học cho trẻ mẫu giáo nhỡ có yêu
cầu cao hơn về chất lượng và được mở rộng cả về số lượng so với trẻ mẫu giáo
bé (3 - 4 tuổi).
+ Giai đoạn mẫu giáo lớn (5 - 6 tuổi) :
Trẻ ở giai đoạn này khả năng phân tích, so sánh, tổng hợp khái quát hoá
phát triển mạnh. Do vậy trẻ biết phân biệt sự giống nhau và khác nhau giữa 2 - 3
đối tượng theo dấu hiệu bên ngoài lẫn dấu hiệu bên trong. Trẻ bước đấu hiểu
được các mối quan hệ, các quy luật của các sự vật hiện tượng. Trên cơ sở đó giờ
học của trẻ mẫu giáo lớn khơng những được nâng cao về tầm nhận thức mà còn
mở rộng phạm vi đối tượng cho trẻ làm quen so với mẫu giáo nhỡ, bé.
Như vậy, chương trình cho trẻ làm quen với MTXQ được xây dựng theo
nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống tức là đi từ đơn giản đến phức tạp, từ gần gũi

15


mở rộng xa dần phù hợp với từng độ tuổi giúp cho trẻ dễ dàng khám phá thế giới
xung quanh.
1.4.2. Vị trí của phương pháp quan sát trong q trình cho trẻ làm quen
với MTXQ :
Trong dạy học môn cho trẻ làm quen với MTXQ, phương pháp quan sát có

vai trò quan trọng nhất. Đây là phương pháp cơ sở, đặc trưng của môn học cho
trẻ làm quen với MTXQ, có phương pháp này mới thực hiện được các nhóm
phương pháp khác. Vì vậy trong quá trình cho trẻ làm quen với MTXQ không
thể thiếu phương pháp quan sát.
Như vậy chúng ta đã biết mục đích của việc cho trẻ làm quen với MTXQ là
hình thành cho trẻ những biểu tượng sơ đẳng thế giới xung quanh. Để hình thành
ở trẻ những biểu tượng chính sách về thế giới xung quanh. quan sát với mức độ
cao nhất của tri giác, đóng vai trị quan trọng. thơng qua việc tổ chức cho trẻ
quan sát mới hình thành được những biểu tượng chính xác, đầy đủ và sinh động
về thế giới xung quanh, qua đó phát triển ở trẻ năng lực tư duy, chú ý ngôn ngữ.
Phần lớn các tiết học về MTXQ của trẻ mẫu giáo đều phải tổ chức cho trẻ
quan sát. Để hình thành cho trẻ những biểu tượng ban đầu về mơi trường xã hội
(gia đình, nhà trường, xã hội) thì giáo viên phải tổ chức cho trẻ được quan sát
trực tiếp hay gián tiếp qua mơ hình, hình ảnh. Về chủ đề gia đình trẻ có thể được
quan sát tranh ảnh về các loại gia đình, cảnh sinh hoạt gia đình...Cịn chủ đề về
nhà trường, xã hộ thì giáo viên cần tổ chức cho trẻ tham quan các trường học,
các phong cảnh, các di tích lịch sử, xem tranh ảnh các ngành nghề...
Trong chủ đề động vật, để giúp cho trẻ những hiểu biết về cấu tạo bên
ngồi, mơi trường sống, ích lợi hay tác hại của một số động vật (gia súc, gia
cầm, động vật sống trong rừng, động vật sống dưới nước, cơn trùng) thì trẻ cần
được quan sát các con vật thật hoặc hình ảnh của chúng.

16


Trong chủ đề về thực vật, để trẻ có những biểu tượng về cấu tạo, sự phát
triển, phân loại cây thì giáo viên cần tổ chức cho trẻ quan sát các loại cây, hoa,
quả, tranh ảnh về các loại cây, hoa, quả và tranh ảnh về quá trình phát triển của
cây, từ đó giúp trẻ hiểu được quy luật phát triển của cây.
Ngồi ra để trẻ có những biểu tượng về các mùa trong năm, về các hiện

tượng thiên nhiên thì giáo viên phải biết tổ chức cho trẻ quan sát trong thời gian
dài, quan sát tranh ảnh về sự đặc trưng của các mùa, về các hiện tượng thiên
nhiên.
Như vậy, quan sát là phương pháp dạy học đặc trưng và được sử dụng
thường xuyên liên tục trong quá trình dạy học môn cho trẻ làm quen với MTXQ
với nhiều đối tượng khác nhau và trên nhiều hình thức khác nhau. Việc tổ chức
cho trẻ quan sát trong quá trình cho trẻ làm quen với MTXQ khơng những nhằm
mục đích cung cấp cho trẻ những tri thức sơ đẳng về thế giới xung quanh mà
còn giúp trẻ phát triển năng lực quan sát, khám phá ra quy luật của một số hiện
tượng tự nhiên và xã hội của thế giới xung quanh.
1.4.3. Tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong quá trình làm quen với
MTXQ.
Tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong q trình cho trẻ làm quen với
MTXQ thực chất là qúa trình dạy học, trong đó dưới sự tổ chức, hướng dẫn của
giáo viên, trẻ trong từng nhóm nhỏ được trực tiếp quan sát các sự vật, hiện
tượng hoặc hình ảnh của chúng một cách có mục đích, có trọng tâm, qua đó trẻ
nói lên được những nhận xét của mình về những đặc điểm bên ngồi, đặc trưng
của đối tượng, hình thành cho trẻ những biểu tượng ban đầu về chúng.
Việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm tạo điều kiện cho trẻ được nhìn
ngắm, được sờ mó, được nếm, thử...Từ đó mới hình thành được ở trẻ những biểu
tượng đầy đủ, chính xác về các sự vật, hiện tượng xung quanh, qua đó phát triển

17


các giác quan, năng lực quan sát, năng lực tư duy, góp phần vào việc phát triển
ngơn ngữ cho trẻ.
Cũng thơng qua quan sát theo nhóm giúp trẻ nắm được một số tính chất vật
lý của các đồ vật cũng như nắm được các chất liệu, tính mềm dẻo, cứng, nóng,
lạnh của sự vật hiện tượng. Trẻ hiểu được tính chất của các mùa và nắm được

một số quy luật tự nhiên hay hiểu được các mối quan hệ trong tự nhiên cũng như
trong xã hội.
Trong quá trình tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trẻ được tiếp xúc trực
tiếp với đối tượng quan sát. Do vậy mà trẻ thích thú khám phá, tìm ra những dấu
hiệu cơ bản đặc trưng của đối tượng mà hàng ngày trẻ chưa phát hiện ra. Từ đó
giúp trẻ phân biệt được đối tượng này với đối tượng khác, để phân biệt được thì
trẻ phải ghi nhớ, chú ý có chủ định rồi phân tích, so sánh, tổng hợp, khái qt
hố... Như vậy là đã góp phần phát triển các q trình tâm lý, tư duy ngôn ngữ
cho trẻ, giúp trẻ ghi nhớ sâu sắc hơn đối tượng mà trẻ tri giác được để áp dụng
vào thực tiển và các bài học khác.
Mặt khác sử dụng phương pháp quan sát theo nhóm trong tiết học cho trẻ
làm quen với MTXQ không hạ thấp hay đánh mất vai trị của giáo viên mà nó
cịn giúp cho giáo viên tiến hành tiết học một cách linh hoạt, sinh động và hấp
dẫn hơn, đáp ứng được nhu cầu, hứng thú nhận thức của trẻ. Giúp trẻ giải quyết
được nhiệm vụ học tập một cách nhẹ nhàng, thoải mái, tự nhiên, phát huy được
tính độc lập, sáng tạo, tích cực hoạt động ở trẻ. Nhờ đó mà tiết học trở nên sôi
nổi, hấp dẫn, những kiến thức mà trẻ thu được phong phú, đa dạng và sâu sắc
hơn, đem lại hiệu quả cao trong tiết học. Như vậy, muốn giúp cho trẻ chiếm lĩnh
được thế giới xung quanh phong phú và đa dạng thì phải tổ chức cho trẻ quan
sát, đặc biệt là quan sát theo nhóm có tác động rất lớn và khơng thể thiếu.
Tóm lại : Việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm đóng vai trị quan trọng
trong q trình cho trẻ làm quen với MTXQ, cho nên cần phải tổ chức cho trẻ

18


quan sát theo nhóm thường xuyên trên nhiều đối tượng, trên mọi hình thức ở
mọi chủ đề khác nhau trong quá trình cho trẻ làm quen với MTXQ.
Như vậy quan sát theo nhóm là một phương pháp dạy học tích cực phát huy
được tính tích cực độc lập hoạt động của trẻ, đồng thời thoả mãn nhu cầu hoạt

động của trẻ. Sử dụng phương pháp quan sát theo nhóm trong q trình dạy học
mầm non nói chung và trong dạy học mơn cho trẻ làm quen với MTXQ nói
riêng là góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hố hoạt
động của trẻ, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục trẻ.
2 - Thực trạng việc sử dụng phương pháp quan sát theo nhóm của giáo viên
mầm non trong quá trình cho trẻ làm quen với MTXQ

2.1. Khảo sát thực trạng
- Mục đích điều tra : Nhằm đánh giá thực trạng sử dụng phương pháp quan
sáttheo nhóm của giáo viên mầm non, từ đó xác lập cơ sở thực tiễn cho việc xây
dựng quy trình tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong tiết học làm quen với
MTXQ.
- Đối tượng điều tra : 20 giáo viên ở lớp mẫu giáo lớn (5 - 6 tuổi) của các
trường mầm non trên địa bàn thành phố Vinh.
- Nội dung điều tra :
+ Nhận thức của giáo viên mầm non về khái niệm phương pháp quan sát.
+ Nhận thức của giáo viên mầm non về vai trò của quan sát theo nhóm đối
với hiệu quả dạy học mơn cho trẻ làm quen với MTXQ.
+ Cách thức tổ chức cho trẻ quan sát trong quá trình cho trẻ làm quen với
MTXQ.
+ Hiệu quả của việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong q trình cho
trẻ làm quen với MTXQ.
- Phương pháp điều tra:

19


+ Phương pháp Ankét.
+ Phương pháp quan sát tiến trình dạy học của giáo viên ở các tiết học cho
trẻ làm quen với MTXQ.

2.2. Phân tích kết quả
2.2.1. Nhận thức của giáo viên mầm non về khái niệm phương pháp
quan sát
Bảng 1: Nhận thức của giáo viên về khái niệm phương pháp quan sát.

TT

Các quan niệm về phƣơng pháp quan sát

1

- Là sự tri giác có mục đích, có kế hoạch các sự vật,
hiện tượng nhằm thu được những hiện tượng về chúng

10

50

2

- Là cách tổ chức, hướng dẫn của giáo viên nhằm
giúp cho trẻ quan sát các sự vật hiện tượng 1 cách
có mục đích, có kế hoạch nhằm thu được những
biểu tượng về các sự vật, hiện tượng.

8

40

3

- Là phương pháp tự tìm hiểu MTXQ của trẻ.

2

10

20

100

Tổng số

Số phiếu Tỉ lệ %

Qua kết quả điều tra cho thấy: Ở câu trả lời "là sự tri giác có mục đích, có
kế hoạch các sự vật hiện tượng nhằm thu được những biểu tượng về chúng" có
10 giáo viên đồng ý chiếm 50%. Đây thực chất là một khái niệm quan sát, số
giáo viên này đã nhầm lẫn giữa khái niệm quan sát với khái niệm phương pháp
quan sát mà họ chưa hiểu rõ bản chất của khái niệm phương pháp quan sát trong
quá trình dạy học. Như chúng ta đã biết quan sát là một quá trình tâm lý phức
tạp có tính mục đích, tính lựa chọn, tính kế hoạch. Nó chỉ được coi là phương
pháp dạy học khi giáo viên biết cách thức tổ chức cho trẻ quan sát sự vật hiện
tượng một cách có mục đích, có kế hoạch. Vì vậy mà khái niệm quan sát và

20


phương pháp quan sát chỉ thống nhất nhưng không đồng nhất cho nên rất dể bị
nhầm lẫn.

Ở câu trả lời: "Là cách thức tổ chức hướng dẫn của giáo viên nhằm giúp
cho trẻ quan sát các sự vật hiện tượng một cách có mục đích, có kế hoạch nhằm
thu được những biểu tượng về các sự vật, hiện tượng". Đây là một khái niệm
đúng đắn nhất, đầy đủ nhất, vì qua sự tổ chức hướng dẫn của giáo viên thì trẻ
mới biết hướng sự quan sát, từ đó trẻ biết nhận ra những đặc điểm đặc trưng, cơ
bản của đối tượng. Vì trẻ mầm non chưa thể tự mình quan sát một cách khoa học
được, trẻ thường dễ bị lôi cuốn sự chú ý bởi những chi tiết hấp dẫn, nhưng đặc
điểm sặc sỡ đập vào mắt trẻ mà bỏ qua đi những chi tiết cơ bản, đặc trưng nhưng
không hấp dẫn của đối tượng quan sát. Vì vậy trong quá trình dạy học giáo viên
phải biết cách tổ chức cho trẻ quan sát, hướng dẫn trẻ quan sát một cách có mục
đích, có trọng tâm để từ đó trẻ rút ra nhận xét của mình về đối tượng quan sát
đúng mục đích quan sát để ra. Như vậy, điều này đã chứng tỏ rằng nhiều giáo
viên mầm non chưa hiểu rõ bản chất của phương pháp quan sát trong q trình
dạy học mơn cho trẻ làm quen với mơi trường xung quanh.
Ở câu trả lời : "Là phương pháp tự tìm hiểu mơi trường xung quanh của
trẻ". Như chúng ta đã biết con người tiếp cận với thế giới xung quanh qua quan
sát các sự vật hiện tượng. Từ đó tìm hiểu, khám phá ra các quy luật của tự nhiên
và xã hội. Đồng thời quan sát cũng là phương pháp nghiên cứu của các nhà khoa
học. Vì vậy đây là khái niệm quan sát chứ không phải là khái niệm phương pháp
quan sát. Ở câu trả lời này có 2 giáo viên đồng ý, chiếm 10% tổng số.
Như vậy, ta thấy rằng nhiều giáo viên mầm non chưa hiểu đúng khái niệm
phương pháp quan sát trong quá trình dạy học, còn nhầm lẫn giữa khái niệm
quan sát và phương pháp tổ chức quan sát.
2.2.2. Nhận thức của giáo viên mầm non về vai trị của quan sát theo
nhóm với hiệu quả dạy học môn cho trẻ làm quen với môi trường xung
quanh.

21

Bảng 2 : Phân chia mức độ nhận thức của giáo viên về vấn đề tổ chức cho
trẻ quan sát theo nhóm trong q trình cho trẻ làm quen với môi trường xung
quanh.
Các mức độ, lý do

TT

Số phiếu Tỷ lệ
%

A. Mức độ
1

Cần thiết

14

70

2

Khơng cần thiết

6

30

- Góp phần phát huy tính tích cực nhận thức của trẻ

18

90

- Giúp trẻ có những biểu tượng sâu sắc hơn về sự vật, hiện tượng

15

75

- Giúp trẻ được quan sát trực tiếp các sự vật hiện tượng

17

85

- Trẻ hứng thú, tích cực hơn, được hoạt động nhiều hơn

19

95

- Phát triển ở trẻ khả năng tri giác sự vật hiện tượng tốt hơn

19

95

- Dễ làm mất thời gian trong q trình dạy học

2

10

- Giáo viên khó tổ chức, khó khăn trong việc chuẩn bị
đồ dùng trực quan

3

15

- Trẻ ồn ào, giờ học kém hiệu quả

1

5

- Kìm hãm sự phát triển tư duy trừu tượng của trẻ

1

5

B- Lý do
* Cần thiết vì :

* Khơng cần thiết vì :

Qua kết quả điều tra cho thấy : Đa số giáo viên mầm non đánh giá cao tầm
quan trọng và sự cần thiết của việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong q
trình cho trẻ làm quen với MTXQ. Có 70% giáo viên cho rằng việc tổ chức cho

trẻ quan sát theo nhóm trong q trình cho trẻ làm quen với MTXQ là cần thiết.
Theo đánh giá của giáo viên mầm non thì việc tổ chức cho trẻ quan sát theo
nhóm góp phần phát huy tính tích cực nhận thưc của trẻ là 90% giúp trẻ có
những biểu tượng sâu sắc hơn về sự vật hiện tượng là 75%, giúp trẻ được quan

22


sát trực tiếp. Các sự vật hiện tượng là 85%, trẻ hứng thú tích cực hơn được hoạt
động nhiều hơn là 95%, phát triển ở trẻ khả năng tri giác sự vật hiện tượng tốt
hơn là 95%.
Mặt hạn chế của việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong quá trình
cho trẻ làm quen với MTXQ như dễ làm mất thời gian trong q trình dạy học,
giáo viên khó tổ chức và khó khăn trong việc chuẩn bị đồ dùng trực quan, trẻ ồn
ào giờ học kém hiệu quả, kìm hãm sự phát triển tư duy trừu tượng của trẻ được
giáo viên ít đề cập đến. Như chúng ta đã biết, khơng có phương pháp nào được
xem là vạn năng cả, phương pháp nào cũng có mặt hạn chế. Do vậy, bên cạnh
những mặt tích cực của việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm được các giáo
viên mầm non khẳng định ở trên thì nó cũng có những mặt hạn chế nhất định.
Nếu giáo viên sử dụng không đúng mức, tổ chức cho trẻ quan sát không tốt thì
dễ làm phân tán sự tập trung chú ý của trẻ vào các đặc điểm cơ bản, trẻ ồn ào
làm cho giờ học kém hiệu quả thậm chí cịn làm ảnh hưởng đến sự phát triển tư
duy trừu tượng của trẻ. Nhưng phần lớn giáo viên mầm non chưa hiểu đúng về
vấn đề này.
Từ sự phân tích trên cho phép chúng ta khẳng định mức độ cần thiết và vai
trò quan trọng của việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong q trình cho
trẻ làm quen với MTXQ hiện nay ở trong các trường mầm non. Nhưng vấn đề
quan trọng là phải có cách thức tổ chức như thế nào để gây được hứng thú của trẻ.
Từ đó phát huy được tính tích cực, chủ động hoạt động của trẻ để tự mình rút ra
nhận xét về đối tượng quan sát đúng mục đích quan sát mà giáo viên đã nêu ra.

2.2.3. Mức độ thường xuyên tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm của
giáo viên trong quá trình cho trẻ làm quen với MTXQ.
Bảng 3 : Mức độ thường xuyên tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm của
giáo viên mầm non trong q trình cho trẻ làm quen với MTXQ.
TT

Mức độ

Số phiếu

Tỷ lệ %

1

- Thường xuyên

1

5

2

- Thỉnh thoảng (không thường xuyên)

4

20

23

- Chưa bao giờ

3

Tổng số

15

75

20

100

Kết quả điều tra cho thấy, số giáo viên thường xuyên tổ chức cho học sinh
quan sát theo nhóm rất ít mới chỉ chiếm 5% tổng số, chỉ có 20% có tổ chức
nhưng khơng thường xun. Trong khi đó lại có tới 75% số giáo viên chưa bao
giờ tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong quá trình cho trẻ làm quen với
MTXQ.
Như vậy, qua kết quả điều tra chúng ta đã phần nào phản ánh được thực
trạng của việc tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong q trình cho trẻ làm
quen với môi trường xung quanh của các giáo viên mầm non ở các trường mầm
non.
Mặc dù các giáo viên mầm non đã hiểu rõ tầm quan trọng của việc tổ chức
cho trẻ quan sát theo nhóm. Nhưng thực tế cho thấy do có nhiều giáo viên cịn
hạn chế về năng lực, thiếu kiến thức về môi trường xung, chưa nắm được cách
thức tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm, cho nên việc tổ chức cho trẻ quan sát
theo nhóm ở trường mẫu giáo ít được giáo viên thực hiện.
2.2.4. Cách thức tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm của giáo viên mầm

non trong quá trình cho trẻ làm quen với MTXQ.
Qua điều tra và dự giờ môn trẻ làm quen với môi trường xung quanh của
giáo viên chúng tôi thấy rằng : Mặc dù giáo viên mầm non ở các trường mầm
non đã có nhận thức đúng đắn về mức độ cần thiết và tầm quan trọng của việc tổ
chức cho trẻ quan sát theo nhóm trong q trình cho trẻ làm quen với mơi
trường xung quanh. Nhưng nhìn chung giáo viên chưa tổ chức cho trẻ quan sát
theo nhóm mà chỉ tổ chức cho trẻ quan sát cả lớp chung chung. Một số ít tiết học
cũng đã có tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm nhưng cịn lúng túng, lộn xộn,
chưa rõ ràng mà giáo viên vẫn lẫn lộn giữa tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm
với tổ chức cho trẻ quan sát cả lớp. Giáo viên chưa biết đặt ra hệ thống câu hỏi

24


để hướng dẫn trẻ quan sát, tức là chưa hướng cho trẻ quan sát từ cái tổng thể đến
cái chi tiết, bộ phận, quan sát từ cái bên ngoài mới đi vào bên trong. Phần lớn
các tiết học giáo viên chưa tổ chức cho trẻ quan sát theo là vật thật quá ít về số
lượng, chủ yếu là dùng để giáo viên giới thiệu cho cả lớp quan sát chung và trẻ
chỉ được quan sát riêng trên tranh ảnh. Cho nên trẻ chưa được quan sát chúng
bằng tất cả các giác quan của mình mà chỉ được quan sát bằng thị giác là chủ
yếu. do vậy mà những giờ học này trẻ chưa tích cực, chưa tập trung quan sát, trẻ
chưa nhận ra được đặc điểm cơ bản của đối tượng quan sát, dẫn tới hiệu quả của
giờ học chưa cao.
Qua điều tra cho thấy giáo viên thường tổ chức cho trẻ quan sát theo các
bước sau đây :
Bước 1 : Chuẩn bị, xác định mục đích quan sát
Bước 2 : Gây hứng thú trước khi quan sát
Bước 3 : Hướng dẫn trẻ quan sát
Bước 4 : Đàm thoại - củng cố
Hoặc: Bước 1 : Giới thiệu mẫu vật định cho trẻ quan sát

Bước 2 : Hướng dẫn trẻ quan sát
Bước 3 : Đặt câu hỏi đàm thoại
Bước 4 : Củng cố và giáo dục trẻ
Cách thức tổ chức cho trẻ quan sát trên đây của các giáo viên còn chưa tuân
thep một quy trình chặt chẽ, mỗi giáo viên có một cách thức tổ chức riêng, chưa
thống nhất. Do vậy mà khi tổ chức cho trẻ quan sát theo từng nhóm nhỏ giáo
viên càng gặp nhiều khó khăn.
Như vậy, phần lớn giáo viên chưa nắm được quy trình tổ chức cho trẻ quan
sát theo nhóm cho nên trong quá trình cho trẻ làm quen với mơi trường xung
quanh giáo viên chưa biết tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm. Do đó mà giờ học
cịn thụ động, hiệu quả giờ học chưa cao.
Khi trả lời câu hỏi : "Theo cơ để tổ chức cho trẻ quan sát theo nhóm tốt thì
cần phải có những điều kiện gì ?". Phần lớn giáo viênđều nhất trí cho rằng :

25