Đặc điểm tiểu thuyết của chu lai xa, ăn mày dĩ vãng, ba lần và một lần

1

2

B GIÁO D C VÀ ĐÀO T O
Đ I H C ĐÀ N NG

Cơng trình đư c hồn thành t i

Đ NG TH B CH TUY T

Đ C ĐI M TI U THUY T
C A CHU LAI QUA : SÔNG XA, ĂN MÀY DĨ VÀNG,
BA L N VÀ M T L N

Đ I H C ĐÀ N NG

Ngư i hư ng d n khoa h c: TS. NGUY N THÀNH

Ph n bi n 1: TS. PHAN NG C THU

Ph n bi n 2: TS. CAO TH XUÂN PHƯ NG
Chuyên ngành: VĂN H C VI T NAM
Mã s : 60.22.34
Lu n văn ñư c b o v trư c H i ñ ng ch m Lu n văn t t
nghi p th c s Khoa h c Xã h i và Nhân văn h p t i Đ i h c Đà
N ng vào ngày 2 tháng 6 năm 2012

TÓM T T LU N VĂN TH C SĨ
KHOA H C XÃ H I VÀ NHÂN VĂN

Có th tìm lu n văn t i:
- Trung tâm Thông tin - H c li u, Đ i h c Đà N ng
- Thư vi n trư ng Đ i h c Sư ph m, Đ i hoc Đà N ng

Đà N ng, Năm 2012


3

M

Đ U

1. Lý do ch n đ tài

4

mình. Ti u thuy t v th i kỳ h u chi n nói chung, ti u thuy t Chu Lai
nói riêng, đ t ra nhi u v n đ mang tính xã h i rõ r t. M t trong nh ng
v n đ đó là giá tr đ o đ c, là nhân cách, nhân ph m con ngư i trong

Đã ba mươi b y năm trôi qua k t ngày chi n tranh k t thúc
(30/4/1975), nhưng h u qu và dư âm c a chi n tranh v n cịn đó trong
khơng ít s ph n con ngư i Vi t Nam.

chi n tranh và h u chi n. Ba cu n ti u thuy t Sông xa, Ăn mày dĩ vãng,
Ba l n và m t l n ñã ñưa Chu Lai tr thành m t trong nh ng nhà văn
hàng ñ u v ñ tài chi n tranh

Vi t Nam sau năm 1975.

Sau khi ñ t nư c th ng nh t, văn xuôi Vi t Nam có nh ng bư c
chuy n mình tương đ i rõ nét và toàn di n. Đ c bi t ti u thuy t vi t v
chi n tranh ñã góp ph n khơng nh trong vi c t o nên b n s c, di n m o
m i cho giai ño n văn h c này. V i s ñ i m i v ñ tài, cách miêu t
hi n th c, quan ni m ngh thu t v con ngư i…th hi n r t rõ trong ti u
thuy t. Trong đó, hình tư ng ngư i lính th i h u chi n như là m t s ti p
n i t nhiên v ñ tài chi n tranh và ngư i lính, nó đã t o nên m t m ch
ch y xuyên su t hành trình văn h c Vi t Nam k t sau cách m ng tháng

Đây là nh ng tác ph m ñ t các gi i thư ng văn ngh . Ăn mày dĩ
vãng ñã giành ñư c hai gi i thư ng văn h c (Gi i A c a H i ñ ng văn
h c v ñ tài chi n tranh cách m ng và l c lư ng vũ trang c a H i Nhà
văn năm 1993, Gi i thư ng văn h c B Qu c phịng năm 1994), hai gi i
sân kh u và đi n nh. Ba l n và m t l n ñ t gi i 3 B Qu c phòng năm
1996 - 2000 và gi i thư ng c a H i Nhà văn Vi t Nam năm 2001.
V i ñ tài Đ c ñi m ti u thuy t c a Chu Lai qua: Sông xa, Ăn
mày dĩ vãng, Ba l n m t l n, lu n văn c a chúng tôi mu n ch n m t

Tám.

hư ng ti p c n v a có th bao quát ñư c s chuy n ñ i chung c a tư duy
T ñ lùi th i gian sau cu c chi n, các nhà văn có đi u ki n tích
lũy m i m t đ có th t o ñư c s ñ t phá c a riêng mình. Ti u thuy t

v chi n tranh trong văn h c sau 1975, v a th y ñư c s ña d ng th m
m trong nh ng ti u thuy t vi t v chi n tranh c a Chu Lai.

giai ño n này ñã kh c ph c ñư c ph n thi u h t, ph n h n ch mà ngay
trong th i chi n, các nhà văn chưa th làm ñư c. Sau năm 1975, m c dù

2. L ch s v n đ

khơng cịn chi m v trí đ c tơn như trong giai ño n 1945 - 1975, nhưng

Đ i h i Đ ng VI (năm 1986) đã m ra th i kì ñ i m i toàn di n

ñ tài chi n tranh v n ñư c các nhà văn, nh t là nh ng nhà văn m c áo

nư c ta. Nh tư duy ñ i m i do Đ i h i mang l i mà các nhà văn ñã có

lính ti p t c khai thác và đ l i d u n sâu s c trong lịng đ c gi .

s thay ñ i quan ni m v ñ tài chi n tranh và t o ñư c nh ng tác ph m
gây n tư ng sâu s c v i ngư i ñ c. Trong bài vi t Chi n tranh qua

Chu Lai là m t trong nh ng nhà văn qn đ i, ơng đã t ng m t
th i khốc áo lính, cho nên ơng r t thành cơng v i đ tài chi n tranh. Và
ti u thuy t là th lo i mà Chu Lai kh ng ñ nh tài năng và phong cách c a

nh ng tác ph m văn xi đư c gi i, Tôn Phương Lan nh n xét: “Con
ngư i tr thành ñ i tư ng khám phá c a c ngư i vi t l n ngư i ñ c, và


5

6

hi n th c chi n tranh v i ñ y đ tính ch t ác li t c a nó đã đư c hi n lên

Tác ph m c a Chu Lai cịn đư c ch n làm đ i tư ng kh o sát và

qua s ph n và th gi i n i tâm c a con ngư i ñư c xây d ng trong

nghiên c u c a m t s lu n văn th c sĩ t i trư ng Đ i h c Sư ph m Hà

nhi u m i quan h ñ i thư ng: có t t - x u, có yêu thương - căm gi n, có

N i:

c cái th p hèn, nhân v t trong các tác ph m văn h c nên g n gũi v i con
ngư i hi n t i.” [31, tr.42]
V yêu c u xây d ng nhân v t ngư i lính trong văn h c, Chu Lai

- C m h ng bi k ch trong m t s ti u thuy t tiêu bi u v chi n
tranh sau năm 1975 (Bùi Th Hương), Quan ni m ngh thu t v con
ngư i trong ti u thuy t chi n tranh sau 1975 (Nguy n Th Ng c Di p),

cho r ng: “Ngư i lính địi h i văn h c ph n ánh h như cái h v n có.

Đ tài chi n tranh trong ti u thuy t c a Chu Lai (Ph m Thuý H ng), Th

C ph n ánh trung thành v i trái tim lành l n, thi n chí nh t”, vì theo ơng

gi i nhân v t trong ti u thuy t Chu Lai (T Th Thu Thu )...Nhìn chung

“chi n tranh v i t t c nh ng hình thái đ c thù c a nó hồn tồn có th

các lu n văn này đã ñ c p ñ n m t vài phương di n c th c a tác ph m

ñ y nhân v t ngư i lính đ n t n cùng s ph n” [24, tr.39].

như: c m h ng, c m quan hi n th c và con ngư i, quan ni m ngh thu t

Theo Tr n Th Mai Nhân trong bài Quan ni m v ti u thuy t
trong Văn h c Vi t Nam giai ño n 1986 - 2000 thì: “Sơng xa c a Chu Lai
đưa ngư i ñ c v v i nh ng năm tháng kh c li t c a cu c kháng chi n
ch ng M qua s ph n nhân v t Hai Thanh”.

v con ngư i, m t s ki u lo i nhân v t…Các tác gi cũng ñã nêu ñư c
nh ng nh n xét xác ñáng, Bùi Th Hương cho r ng trong Ăn mày dĩ vãng
“Tác gi nhìn cu c chi n tranh b ng cái nhìn bi tráng, qua cái bi th hi n
ch t tráng. B i v y b c tranh chi n tr n sinh t khó lư ng, thương vong
ngút tr i v n có cái hào s ng riêng c a nó.” [18, tr.69]. Nguy n Th Ng c

Trong bài M t vài c m nh n sau khi ñ c “Ăn mày dĩ vãng”,
Xuân Trư ng cho r ng: “Cu c chi n tranh mà Chu Lai vi t l i đó chính
là cu c chi n tranh th t anh dũng và quá nhi u ñau thương m t mát.
Nhưng cái m t l n nh t đó là s ích k , s chia r , kì th dân t c và s
hèn nhát v n c len l i trong hàng ngũ nh ng ngư i cách m ng làm cho

Di p nh n xét v cách Chu Lai miêu t s hy sinh c a ngư i lính:“V n là
hình nh c a l p l p ngư i lên ñư ng chi n ñ u r i ngã xu ng ñ giành
gi t l y hịa bình, nhưng khơng cịn là cái khơng khí hào hùng, r n ràng
đã có… Có cái gì đó th t ng m ngùi bu n đau đơi khi cịn là s xót xa
chua chát” [8, tr.42], v.v...

nh ng ngư i anh hùng, gan d ñánh gi c mù tr i m t th i ngang d c
như: Hai Hùng, Tám Tính, Tu n, Ba Thành…b v t ra ngoài l xã h i
ngay sau cu c chi n” [69, tr.77].

Nh ng ý ki n c a ngư i ñi trư c luôn là nh ng ñ nh hư ng q
báu giúp chúng tơi tìm hi u đ c ñi m ti u thuy t c a Chu Lai.
3. Đ i tư ng và ph m vi nghiên c u
3.1 Đ i tư ng kh o sát c a ñ tài này là ba ti u thuy t:


7

Sông xa, Ăn mày dĩ vãng, Ba l n và m t l n c a nhà văn Chu
Lai. Trong đó, chúng tơi t p trung nghiên c u nh ng ñ c ñi m v n i
dung và ngh thu t trong ti u thuy t c a Chu Lai.
3.2. Ph m vi nghiên c u:
Lu n văn t p trung nghiên c u nh ng bình di n h th ng ch ñ ,
quan ni m ngh thu t v con ngư i và các bình di n thu c phương th c
th hi n trong ti u thuy t v chi n tranh c a Chu Lai qua ba tác ph m
trên.
4. Phương pháp nghiên c u
+ Lu n văn s d ng các phương pháp sau ñây:
- Phương pháp th ng kê - phân tích
- Phương pháp so sánh - ñ i chi u
- Phương pháp c u trúc - h th ng
+ V lý thuy t, lu n văn s d ng thi pháp h c.
5. Đóng góp c a lu n văn
- Th c hi n lu n văn này, chúng tôi mong mu n cung c p m t
cái nhìn h th ng và v n ñ ng v ñ tài chi n tranh trong ti u thuy t c a
Chu Lai, ch ra nh ng ñ c ñi m thi pháp trong ti u thuy t vi t v chi n
tranh c a nhà văn.
6. C u trúc c a lu n văn
Ngồi ph n M đ u và K t lu n, Tài li u tham kh o, lu n văn

ñư c tri n khai trong 3 chương :

8

Chương 1: Nhà văn Chu Lai - hành trình sáng t o và nh ng đóng
góp v đ tài chi n tranh.
Chương 2: H th ng ch ñ và quan ni m ngh thu t v con
ngư i trong ti u thuy t c a Chu Lai (qua Sông xa, Ăn mày dĩ vãng, Ba
l n và m t l n).
Chương 3: Phương th c th hi n trong ti u thuy t c a Chu Lai
(qua Sông xa, Ăn mày dĩ vãng, Ba l n và m t l n).


9

10

Chúng ta có th th y ti u thuy t c a Chu Lai sáng tác giai ño n

Chương 1

này nhìn chung v n là s v n đ ng theo qn tính c a dịng ch y ti u

NHÀ VĂN CHU LAI - HÀNH TRÌNH SÁNG T O

thuy t s thi Vi t Nam giai ño n 1945 - 1975.
VÀ NH NG ĐÓNG GÓP V Đ TÀI CHI N TRANH
1.1.2. Giai đo n sau 1986
1.1. Hành trình sáng t o c a Chu Lai
Giai ño n sáng tác sau năm 1986 v i mơ hình ti u thuy t phi s

V ti u thuy t, Chu Lai ñã ñã tr thành m t trong nh ng cây bút
sung s c trong văn h c đương đ i. Có th th y ti u thuy t c a ơng đi t
mơ hình ti u thuy t s thi đ n mơ hình ti u thuy t phi s thi. Trong hành
trình sáng tác ti u thuy t c a Chu Lai t 1978 đ n nay, chúng tơi t m
phân chia làm hai giai ño n tương ng v i hai mơ hình ti u thuy t có tính

thi (1986 - 2005). Nh ng d u hi u c a lo i hình ti u thuy t phi s thi ñã
xu t hi n

giai ño n sáng tác trư c ñây, nay k t tinh l i trong m t c u

trúc - th lo i n đ nh. Hình tư ng ngư i lính sau chi n tranh vư t lên
trên th thách và bi k ch, nó mang v đ p bi tráng, có s c lay đ ng và ám
nh m nh m ñ i v i ngư i ñ c.

k th a và ti p bi n.
Khơng ch d ng l i
1.1.1. Giai đo n trư c 1986

th lo i ti u thuy t, Chu Lai ñóng góp vào

l ch s văn h c b ng th lo i truy n ng n. Ơng cịn là tác gi c a ký s

Giai ño n sáng tác này tương ng v i mơ hình ti u thuy t s thi

Nhà lao cây d a. Không ch vi t cho ngư i l n, ơng cịn dành nhi u

giai ño n này, Chu Lai ñã sáng tác m t s ti u thuy t

trang vi t c a mình cho thi u nhi. Ngồi ra, ơng cịn vi t k ch b n sân

(1978 - 1985).

sau: N ng ñ ng b ng (1978), Đêm tháng hai (1982), Gió không th i t

kh u và k ch b n phim: Hà N i đêm tr gió; Ngư i Hà N i; Ngư i đi tìm

bi n (1985).

dĩ vãng; Hà N i 12 ngày đêm…

Mơ hình ti u thuy t s thi hình thành và phát tri n r m r

Vi t

Chính vì v y, chúng ta có th th y bao trùm lên toàn b sáng tác

Nam t năm 1945 đ n năm 1975. Có th tóm t t m t s ñ c ñi m thi

c a Chu Lai là s trăn tr , day d t c a nhà văn v s ph n con ngư i mà

pháp th lo i n i b t c a th lo i ti u thuy t s thi như sau: C m h ng s

tiêu bi u là s ph n c a ngư i lính trong chi n tranh và sau chi n tranh.

thi là c m h ng ch ñ o; Th gi i nhân v t ñư c xây d ng theo nguyên

1.2. Quan ni m v văn chương c a Chu Lai

t c phân tuy n - ñ i l p m t cách tuy t đ i; Ki u nhân v t lí tư ng là

ngư i anh hùng cách m ng trong chi n ñ u và s n xu t; K t c u l ch s s ki n ph bi n; Gi ng ñi u ngư ng m , ng i ca là gi ng ñi u ch
ñ o…

V i ñ tài chi n tranh, Chu Lai ñã t mình t a sáng năng l c
sáng t o và tr thành tác gi th c s có đóng góp quan tr ng vào ti n
trình ti u thuy t đương ñ i Vi t Nam nói chung và ti u thuy t v chi n
tranh nói riêng. Hành trình sáng t o ti u thuy t c a Chu Lai càng ngày


11

12

càng kh ng ñ nh bư c ti n v ng ch c trong vi c ph n ánh chi n tranh

Chương 2

b ng nh ng quan ni m ngh thu t sáng rõ: Ph i vi t v chi n tranh và
ngư i lính như chính chúng có, ph i nói c cái bi hùng, bi tráng l n bi
k ch, bi thương l n cái nhìn hi n th c nghiêm ng t. Và Chu Lai ñã làm

H TH NG CH Đ VÀ QUAN NI M NGH THU T V
CON NGƯ I TRONG TI U THUY T C A CHU LAI

(QUA

SÔNG XA, ĂN MÀY DĨ VÃNG, BA L N VÀ M T L N)

đư c đi u đó ñ tr thành nhà văn có phong cách riêng trong dòng chung
c a nhi u tác gi khác. Đây là đóng góp đáng k c a ơng trong văn xi

2.1.1. Chi n tranh khơng ph i là trị đùa

đương đ i Vi t Nam.

Nhìn chi n tranh qua s ph n con ngư i, các nhà ti u thuy t ñã

1.3. Đóng góp c a Chu Lai v ñ tài chi n tranh
Ln hư ng đ n s sáng t o, s tìm tịi cái m i là đ c ñi m n i
b t nh t c a nhà văn Chu Lai trên con ñư ng sáng t o ngh thu t c a
mình. Khơng lúc nào t b ng lịng v i nh ng gì mình đã đ t ñư c ñ
ph n ñ u vươn lên là m t trong nh ng ñi u làm nên thành cơng.

2.1. H th ng ch đ

Chu

Lai, chúng ta ln th y ông th nghi m trên t ng trang vi t và trong su t
ch ng ñư ng ba mươi năm c m bút c a mình, ơng đã d n kh ng đ nh
ti ng nói riêng c a mình.

làm l ra m t khía c nh m i: Tính ch t tàn b o c a chi n tranh khơng ch
b c l qua đau thương, ch t chóc mà nghi t ngã nh t, đáng bu n nh t là
nó đã làm tha hố con ngư i, bi n con ngư i tr nên s t ñá, l nh lùng.
Đó là lí do lí gi i vì sao sau chi n tranh có nh ng ngư i “không tài nào
nh c chân ra kh i mi ng h chi n tranh” [25, tr.174]. H c s ng v i
m c c m mình là k “khuy t t t tâm h n” và không ph i bao gi h cũng
gi i thích đư c lí do vì sao mình tr thành như th . Khơng th thú t i vì
đó là quy lu t c a chi n tranh, nhưng khơng th khơng ghê s chính b n

Tóm l i, mu n cu c chi n tranh ñúng là cu c chi n tranh, nh ng
con ngư i làm nên chi n th ng ñúng là nh ng con ngư i chi n th ng thì
trư c h t và trên h t, ngư i vi t ph i can đ m bóc b nh ng rư m rà bên

thân mình. Cho nên chi n tranh khơng ph i là m t trị đùa vì nó có th
l y ñi c a con ngư i m i th : th xác, tâm h n và nh ng thương t t, t n
thương tinh th n khó xóa m .

trong. Và cũng ph i bi t t bóc b đi s cơng th c, sơ đ , nhút nhát trong
thói sáng t o đư c chăng hay ch c a mình. Trong đó, s khơng tránh né,

2.1.2. Quay lưng v i quá kh là ph n b i

s dám nói lên nh ng đi u khó nói hay khơng th nói là m t hành vi c t

V i các nhà văn ñã t ng m t th i m c áo lính, h đã t ng ch ng

lõi trong sáng t o. T t nhiên nói như th nào, nói cho ai, vì ai, cái đó l i

ki n và tr i nghi m v chi n tranh thì quá kh là m t n i ám nh. Do

thu c v cái tâm và cái t m c a tác gi . [16, tr.102 - 103].

v y, h t ra nh y c m khi vi t v nh ng m t mát ñau thương, nh ng hi
sinh l n lao mà th m l ng c a con ngư i trong và sau chi n tranh. Vì
v y, ơng ca ng i nh ng con ngư i hy sinh nh ng l i ích riêng tư c a


13

14

mình vì m c đích cao c c a c ng ñ ng, ñ ng th i lên án m nh m
nh ng con ngư i nhanh chóng lãng quên quá kh hào hùng c a dân t c.
Bên c nh nh ng con ngư i luôn trân tr ng q kh hào hùng,
v n khơng ít ngư i v i vàng qn đi q kh và th m chí chà ñ p lên cái
quá kh ñáng t hào y. Trong ti u thuy t c a mình, Chu Lai ñã cho
chúng ta th y m t trái c a n n kinh t th trư ng ñã khi n cho ngư i lính

2.2.2. Con ngư i b n năng, tha hố
Các nhân v t b tha hố t đánh m t chính mình là nh ng con
ngư i v a ñáng gi n v a ñáng thương.
Con ngư i tha hóa th hi n cái nhìn tr c di n c a nhà văn v con
ngư i. Đây cũng là s c nh báo c a Chu Lai ñ i v i con ngư i nói chung
và nh ng ngư i lính nói riêng trong đ i s ng xã h i th i bình.

ph i ch y đua theo gu ng máy y mà quên ñi quá kh c a dân t c, quên
2.2.3. Con ngư i lương tri, nhân ái

ñi s hy sinh c a bao nhiêu ngư i hơm qua.

Chi n tranh khơng đơn gi n ch là s th thách ngh l c, ý chí,

2.2. Quan ni m ngh thu t v con ngư i

s c ch u ñ ng, s hi sinh gian kh mà nó cịn đánh th c lương tri, nhân
2.2.1. Con ngư i s ph n, bi k ch

ph m c a con ngư i.

Nh ng ngư i lính sau chi n tranh tr v v i gia đình, tìm k mưu
sinh và trong cu c s ng mưu sinh ñ trư ng t n y có l m ngư i h nh
phúc nhưng cũng không thi u nh ng ngư i g p c nh éo le, b t h nh.

Nh ng trang sách c a Chu Lai giúp ngư i ñ c th u hi u t t c
nh ng góc khu t c a chi n tranh, c a cu c đ i ngư i lính. Trong tác
ph m c a ơng khơng có hình nh c a k thù và cũng r t ít hình nh chém

Nh ng trang sách c a Chu Lai khép l i nhưng ñ ng th i m ra

gi t nhau, song ngư i đ c v n hình dung đư c chi n tranh rõ nét. Chu

đâu trong hồn c nh

Lai ñã bi t chuy n cái ñau thương t chi n tr n vào trong cái ñau thương

nào h cũng khơng đánh m t chính mình. Chính s hi sinh c a h đã đem

c a lịng ngư i. Ngư i lính cịn là nh ng con ngư i cao thư ng, v tha.

đ n cu c s ng hồ bình ngày hơm nay, đ cho con cháu h s ng trong

H vì cái chung, vì l i ích c a dân t c mà s n sàng hi sinh, c ng hi n t t

tình yêu thương tr n v n c a h nh phúc gia đình. Khát v ng s ng đ p,

c : gia đình, tình yêu, m ng s ng.

nh ng cánh c a c a tâm h n nh ng ngư i lính, dù

s ng có ích c a h là ng n l a th p sáng ni m tin cho th h tr hôm nay
và mai sau.


15

16

Chương 3

ki u ngư i tr n thu t linh ñ ng, kéo g n kho ng cách gi a ngư i sáng

PHƯƠNG TH C TH HI N
TRONG TI U THUY T C A CHU LAI

t o và ngư i ti p nh n.
Chính các đi m nhìn khác nhau nên nhân v t c a Chu Lai tuy
v n mang nh ng nét c a nhân v t truy n th ng nhưng có dáng d p hi n

(QUA SÔNG XA, ĂN MÀY DĨ VÃNG, BA L N VÀ M T L N)
3.1. Ngơn ng và gi ng đi u
3.1.1. Ngơn ng
3.1.1.1. Ngơn ng nhân v t

đ i hơn. Ngôn ng tr n thu t c a Chu Lai có khi khách quan, l nh lùng.
L i t khách quan v cái ch t c a Sáu Nguy n là m t d ng ý ngh thu t.
Tóm l i, tr n thu t là m t bình di n thu c thi pháp ti u thuy t,
ngh thu t tr n thu t t o nên s thành cơng c a nhà văn. Chu Lai là nhà
văn có nh ng tìm tịi, đ i m i trong ngơn ng tr n thu t. Đây cũng là

Xu t hi n v i m t ñ cao trong các trang vi t v chi n tranh,
ngơn ng đ c tho i ñã giúp nhà văn phát hi n nh ng sóng ng m bên

hư ng đi c a văn xi ñương ñ i trên con ñư ng h i nh p v i văn h c
th gi i.

trong c a con ngư i, nh ng bi k ch n i tâm dai d ng, n i bu n, n i cơ
đơn đã hóa đá trong lịng ngư i. Đ c tho i n i tâm là “m t ngh thu t th

3.1.2. Gi ng ñi u

hi n trái tim con ngư i đang gây h n v i chính nó”[17, tr.78]. Đây là m t

3.1.2.1. Gi ng ñi u suy tư, chiêm nghi m

d ng ngơn ng thích h p ñ di n t s c thái bi k ch c a con ngư i và khi
nói v chi n tranh b n thân nó là nh ng t n bi k ch. Th pháp ngh thu t
này đã góp ph n làm thay ñ i ñáng k ngh thu t tr n thu t trong ti u
thuy t, nó góp ph n làm cho ti u thuy t thốt kh i tình tr ng “đơng
c ng” và như ng cho l i “d ng” chuy n v i cách k ñem l i nhi u h ng
thú cho b n thân câu chuy n.
3.1.1.2. Ngôn ng tr n thu t
Nh ng đo n tr tình ngo i đ trên có vai trị quan tr ng trong
vi c th c hi n quan ni m nhân sinh c a tác gi , giãi bày nh ng tâm s ,
tình c m, suy nghĩ c a ngư i tr n thu t. Đ ng th i nó cũng t o nên m t

Có th nói m i tác ph m, m i nhân v t c a Chu Lai ñ u là hi n
thân cho m t tri t lí c a ông. Nhân v t Sáu Nguy n là hi n thân cho m t
ñi u chiêm nghi m: ñã là ngư i lính thì

th i nào cũng khơng đ i tr i

chung v i cái ác. B ng cái nhìn chân th c v cu c chi n tranh, nh ng cây
bút ti u thuy t sau năm 1975 th c s tr nên già d n và s c s o b i ch t
gi ng tri t lí sâu s c.
Ti u thuy t v chi n tranh sau năm 1975 khám phá b c tranh
cu c s ng

nhi u góc đ . Tính đa chi u v nh n th c hi n th c ñã ñem

l i s phong phú, ña d ng trong gi ng ñi u c a ti u thuy t.
3.1.2.2. Gi ng thương c m, xót xa


17

18

Trong ti u thuy t c a Chu Lai ñ ng sau ngh l c và ni m tin c a

V i vi c t o ra nhi u gi ng ñi u khác nhau, Chu Lai là m t

m i con ngư i là n i ñau bu n v thân ph n. Trong các ti u thuy t c a

trong nh ng nhà văn ñã t o ñư c cho mình m t phong cách ti u thuy t

Chu Lai, d u n c a chi n tranh hi n lên trên t ng s ph n cá nhân, vì

r t riêng, m i l và h p d n, đóng góp r t l n vào vi c cách tân ti u

th , thương c m, xót xa tr thành m t gi ng ñi u n i b t trong ti u thuy t

thuy t Vi t Nam đương đ i.

ơng.

3.2. Khơng gian và th i gian ngh thu t
Gi ng ñi u thương c m, xót xa cịn đư c th hi n trong nh ng

3.2.1. Không gian ngh thu t

trang văn vi t v s ph n bi k ch c a các nhân v t t ng là ngư i tr c ti p
c m súng. Trong ti u thuy t c a Chu Lai, các nhân v t thư ng có xu

3.2.1.1. Không gian hi n th c h ng ngày

hư ng ph n ng v i l i s ng th c d ng c a th i kinh t th trư ng.

Ti u thuy t c a Chu Lai thư ng vi t v chi n tranh t ñi m nhìn

Gi ng đi u thương c m, xót xa trong ti u thuy t Chu Lai th hi n s lên

c a th i h u chi n, vì v y, khơng gian ch đ o trong ti u thuy t v chi n

ngôi c a c m h ng bi k ch nhân văn và s l ng l i c a m ch ch y c m

tranh c a ơng thư ng là khơng gian c a đ i s ng xã h i th i bình. M t

xúc l ch s tâm h n c a nhà văn. Đây là c m h ng ch ñ o c a văn h c

khác, khi vi t v chi n tranh, Chu Lai không ch trương vi t theo l i s

nói v chi n tranh th i h u chi n.

thi truy n th ng, nên nhân v t c a ông thiên v tâm lý, tâm tr ng hơn là

3.1.2.3. Gi ng tr tình, ng i ca

s xung đ t v i k thù. Chính vì v y, khơng gian hồnh tráng c a chi n
trư ng trong tác ph m c a ơng thư ng đư c miêu t m t cách gi i h n.

Bên c nh gi ng ñi u suy tư, chiêm nghi m; gi ng thương c m,
xót xa thì gi ng tr tình, ng i ca cũng là m t gi ng ñi u khá n i b t trong
ti u thuy t c a Chu Lai.

Trong ti u thuy t c a Chu Lai, nhân v t thư ng ñư c đ t trong nh ng
ngơi nhà, góc ph đơn sơ, nh h p.

đó, h s ng v i ký c và nh ng

c m xúc hư ng n i hơn là hành ñ ng.

Trong ti u thuy t v chi n tranh, Chu Lai thư ng dành nhi u
trang vi t ng i ca ngư i lính cách m ng, ng i ca nh ng con ngư i can
ñ m, hiên ngang, hào phóng, giàu tình đ ng chí, ñ ng ñ i. Nhân v t
ngư i lính trong tác ph m c a ơng đa ph n là nh ng con ngư i Nam B
phóng khống, hi n hòa, m t lòng trung kiên v i cách m ng mà l i s n
sàng v tha v i nh ng k sa ngã, y u đu i. Đó là s g n bó cùng s chia
vui bu n, ñ ng cay gian kh như anh em m t nhà.

Do đó, khơng gian ngh thu t trong ti u thuy t c a Chu Lai ñã
th hi n m t cách ti p c n m i v hi n th c, v s ph n ngư i lính sau
chi n tranh. Bên c nh vi c khám phá ngõ ngách ñ i tư cá nhân c a ngư i
lính thì khơng gian sinh ho t đ i thư ng cũng góp ph n đ làm n i b t
th gi i n i tâm nhân v t. Nh khơng gian y đã góp ph n làm sáng rõ
m t cách c th di n bi n ph c t p c a đ i s ng tâm lí nhân v t trong
cu c s ng ñ i thư ng vô cùng ph c t p.


19

20

Ph n l n ti u thuy t c a Chu Lai ñ u ñư c xây d ng theo mơ típ:

3.2.1.2. Khơng gian tâm tư ng
Bên c nh khơng gian hi n th c h ng ngày, tác gi ñã tái hi n m t
cách sinh ñ ng không gian th i chi n trong m i quan h g n k t v i
nh ng h i tư ng, hồi ni m c a ngư i lính. Nh ng tr n ñánh ác li t trong

hi n t i - quá kh song song v i nhau. Th i gian hi n th c là th i gian
mà nhân v t chính k l i cu c s ng c a chính mình sau khi chi n tranh
k t thúc. Cũng thông qua ki u th i gian này mà nhân v t có s h i tư ng.

r ng già, dịng sơng, căn h m hay m t ch ng ñư ng hành quân ñ y cam

Th i gian hi n th c ñư c nhà văn s d ng ñ làm n i b t nh ng

go và khó nh c…t t c đ u đư c tái hi n l i trong các ti u thuy t c a

cái ch t “t t , dai d ng” c a ngư i lính th i h u chi n. Nh ng “cái ch t”

Chu Lai m t cách phong phú và g i c m. T t nhiên, khơng gian chi n

vì đ v ni m tin, đ v h nh phúc gia đình và s tha hóa c a nhân cách.

tr n trong ti u thuy t c a Chu Lai cũng như trong ti u thuy t Vi t Nam

Nh ng bi k ch v s ph n con ngư i trong ti u thuy t c a Chu Lai gi ng

th i h u chi n khơng mang tính hồnh tráng như trư c năm 1975. Nhi u

như nh ng vịng sóng đ ng tâm l ng l lan to . Nh ng vịng sóng y có

chi ti t v s ác li t, d d i c a chi n tranh ñư c xu t hi n thư ng xuyên

th khác nhau nhưng ñ u l nh l o và bi th m, ñ u xu t phát t m t ch n

trong tác ph m.

đ ng n m

Chúng ta có th th y m t s pha tr n ñan xen c a nh ng m ng
khơng gian đ i l p: th i chi n và h u chi n, quá kh và hi n t i, cũ và
m i…Không gian này hoàn toàn phù h p v i ki u nhân v t ngư i lính
mà Chu Lai thư ng xây d ng trong ti u thuy t c a mình. Đó là nh ng

Linh, Hai H i, Tu n (Ăn mày dĩ vãng), Sáu Nguy n (Ba l n và m t l n)
ñ u mang nh ng v t thương lịng âm và dai d ng vì b n ch t t t ñ p c a
ngư i lính r t nh y c m trư c gu ng quay chóng m t c a xã h i th i h u

chi n.
3.2.2.2. Th i gian tâm lý - đ ng hi n

nhân v t ln có s gi ng xé n i tâm, luôn mang trong mình nh ng day
d t, trăn tr v cu c s ng v s ph n ngư i lính. Đây là nh ng nhân v t
luôn xu t hi n v i dịng suy tư ng khơng h ch m d t mà ch y tri n
miên vô t n. Đây là h qu t t y u c a vi c chuy n ñ i n i dung c m
h ng t s thi sang th s trong dòng ch y c a ti u thuy t Vi t Nam

tâm ñi m c a chi n tranh. T t c nhân v t Hai Hùng, Tám

Trong các ti u thuy t Ăn mày dĩ vãng và Ba l n và m t l n,
ngoài ki u th i gian hi n th c - song tuy n, còn t n t i ki u th i gian tâm
lý - ñ ng hi n quá kh và hi n t i như m t sáng t o ngh thu t c a Chu
Lai.

hi n ñ i.
Như v y, trong ba ti u thuy t c a Chu Lai, xét v bình di n th i
3.2.2. Th i gian ngh thu t
3.2.2.1. Th i gian hi n th c - song tuy n

gian tr n thu t đã có s v n ñ ng t ki u th i gian tuy n tính (Sơng xa)
đ n th i gian song tuy n (Ăn mày dĩ vãng) và th i gian ñ ng hi n (Ba l n
và m t l n). Đây là các ki u th i gian n i b t trong ti u thuy t c a Chu


21

22

Lai, tuy nhiên, nó khơng có tính tuy t đ i, b i vì t Sơng xa đã xu t hi n

K T LU N

ki u th i gian ñ o tuy n c c b , ít nhi u có s đan xen gi a q kh và
hi n t i

nh ng trang vi t v ký c, hoài ni m c a nhân v t. Trong Ăn

mày dĩ vãng cũng có ch đ ng hi n và đ n Ba l n và m t l n thì y u t
ñ ng hi n v th i gian l i rõ r t hơn.

T sau 1975, do nh ng yêu c u ñ i m i xã h i, nhu c u thay ñ i
th m mĩ c a ngư i ñ c và nhu c u cách tân ngh thu t c a chính b n
thân nhà văn, văn h c ñã thay ñ i và ñ t ñư c nhi u thành t u ñáng k .
Văn h c sau 1975 nói chung, ti u thuy t v chi n tranh nói riêng đã có
nh ng cách tân, nh ng hư ng tìm tịi đa d ng, đem đ n cho ngư i đ c
cái nhìn m i, ña chi u ña di n và sâu s c.
V i s quan tâm sâu s c ñ n s ph n con ngư i, ti u thuy t sau
1975 ñi sâu khám phá các m i quan h không ph i lúc nào cũng thu n
chi u c a ngư i lính tr i qua chi n tranh. Các nhà văn t p trung khai thác
ñ i s ng n i tâm c a con ngư i, thi t l p s n i k t quá kh - hi n t i và
ki m ch ng nh ng bi n đ i v nhân tính c a h .
Chi n tranh là ñ tài trung tâm trong văn h c Vi t Nam trư c và
sau 1975. Do đó, chi n tranh cũng là đ tài góp ph n t o nên thành t u
c a văn h c Vi t Nam hi n ñ i, t o nên nhi u phong cách l n trong l ch
s văn h c Vi t Nam: Nguy n Đình Thi, Nguy n Minh Châu, H u Mai,
Nguy n Thi, Nguy n Quang Sáng, Anh Đ c, B o Ninh, Chu Lai…Trong
đó, Chu Lai là m t trong nh ng nhà văn ñ y bút l c khi vi t v chi n
tranh. V i ưu th là ngư i tr c ti p tham gia kháng chi n ch ng M

ña

bàn các t nh Nam B , Chu Lai có m t v n s ng d i dào v chi n tranh và
chi n trư ng. Ông cũng là ngư i có tâm huy t, yêu thương, tơn tr ng
nh ng đ ng bào, đ ng chí ñã t ng hi n dâng tu i xuân c a mình cho s
nghi p giành đ c l p dân t c. Vì v y, sau năm 1975, Chu Lai ñã vi t r t
mi t mài, liên t c, vi t như vi t ki t s c ñ ñ n ñáp nhân dân, ñ ng chí,
ñ ng ñ i m t th i gian kh , hào hùng. Ơng cũng vi t đ c nh báo con


23

ngư i v s tha hóa, xu ng c p v ñ o ñ c, l i s ng khi xã h i chuy n
sang n n kinh t th trư ng.
Ti u thuy t c a Chu Lai (qua Sông xa, Ăn mày dĩ vãng, Ba l n
và m t l n) có nh ng đ c đi m n i b t v n i dung và ngh thu t. Xu t
phát t s quan tâm s ph n con ngư i, Chu Lai ñã ñem ñ n cái nhìn đa
chi u v chi n tranh và ngư i lính. B ng kinh nghi m cá nhân, Chu Lai
giúp chúng ta hi u sâu s c hơn v b m t kh c li t c a chi n tranh, v s
hy sinh ch ng ch t mà nhân dân ta ph i tr i qua đ có n n ñ c l p.
Qua ba tác ph m trên, kinh nghi m cá nhân và cá tính sáng t o
m t l n n a ñư c kh ng đ nh là nh ng giá tr đích th c c a ngh thu t.
Nh ng trang vi t c a ơng b t đ u b c l xu hư ng vư t khung truy n
th ng t c m h ng ñ n ngh thu t qua vi c t o d ng h th ng ch ñ
m i m v chi n tranh: chi n tranh khơng ph i là trị đùa và quay lưng
v i quá kh là ph n b i. Quan ni m ngh thu t v con ngư i trong tác
ph m c a ơng cũng đa d ng, đó là: con ngư i s ph n, bi k ch; con ngư i
b n năng, tha hóa; con ngư i lương tri, nhân ái.

24

K v chi n tranh t kí c c a nh ng ngư i v a bư c ra kh i
vòng máu l a, phương th c t s truy n th ng ph i như ng ch cho
phương th c t s m i. K thu t dòng ý th c và ñ c tho i n i tâm là m t
trong nh ng phương th c tr n thu t trong ti u thuy t v chi n tranh c a
Chu Lai. Đó là nh ng th pháp h u hi u ñ nhà văn th hi n quá trình t
nh n th c c a nhân v t.
Ti u thuy t Chu Lai th hi n năng l c s d ng ngôn ng v i hai
hình th c: ngơn ng nhân v t và ngơn ng ngư i tr n thu t. Chu Lai khá
thành cơng trong vi c t ch c đ i tho i n i tâm c a nhân v t. Ti u thuy t
c a Chu Lai còn xu t hi n nhi u đo n tr tình ngo i đ như là m t cách
th c ñ i tho i gi a ngư i tr n thu t v i ñ c gi . Đây là hình th c d n d
ngư i ñ c song hành cùng ngư i k chuy n, chia s suy nghĩ, tâm tr ng
c a ngư i tr n thu t, phù h p v i nh ng l i c nh báo ñ y trách nhi m
c a nhà văn. Nh ng hình th c t ch c truy n k m i m này đã t o ra
đư c ti ng nói ña thanh cho tác ph m. Trong ti u thuy t Chu Lai đã k t
h p hài hịa các gi ng ñi u, ch y u là gi ng suy tư chiêm nghi m; gi ng
thương c m, xót xa và gi ng tr tình, ng i ca, nh ng gi ng ñi u này giúp

Nh ng trang vi t ñư c Chu Lai th hi n r t thành cơng b ng

ngư i đ c nh n đ nh ñư c tâm th c a nhà văn.

nh ng phương th c bi u hi n thích h p mang l i hi u qu ngh thu t
cao. Ngôn ng , gi ng ñi u, k t c u trong ti u thuy t Chu Lai đ u có s
ñ i m i và linh ho t, ñã t o ñư c s h p d n ñ i v i ngư i đ c. Khơng
gian hi n th c h ng ngày, không gian tâm tư ng, th i gian hi n th c song tuy n, th i gian tâm lý - ñ ng hi n ñã th hi n s chi m lĩnh các
bình di n thi pháp ñương ñ i c a nhà văn.

Ti u thuy t đang khơng ng ng v n đ ng. V i xu th c a th lo i,
b ng nh ng phương ti n riêng c a mình, ti u thuy t hơm nay trong đó có
ti u thuy t c a Chu Lai ñã ñem ñ n cho văn h c đương đ i m t cái nhìn
m i m và sinh đ ng, góp ph n thúc ñ y s phát tri n c a văn h c, t o s
hòa nh p v i văn h c hi n ñ i th gi i.