Cai toi ngong trong tho tan da

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (286.69 KB, 46 trang )

(1)Më ®Çu. 1. Lý do chọn đề tài: 1.1. Nh¾c tíi nÒn v¨n häc ViÖt Nam th× chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi T¶n §µ NguyÔn Kh¾c HiÕu. Bëi T¶n §µ lµ mét phong c¸ch lín, gi÷ mét vÞ trÝ quan trọng trong lịch sử văn học dân tộc. Ông là con ngời của buổi giao thời cái buổi mà nền văn học mới cha đợc định hình rõ mà văn học cũ thì đã đi vào bế t¾c, hÕt vai trß lÞch sö. T¶n §µ NguyÔn Kh¾c HiÕu chÝnh lµ dÊu nèi gi÷a hai nÒn văn học trung đại và hiện đại. Tên tuổi của ông gắn liền với thời kì văn học mang tính chất giao thời ấy. Tản Đà có ảnh hởng rất lớn đến quá trình vận động và phát triển của văn học, đặc biệt là lĩnh vực thơ ca. Ông chính là một hiện tợng hấp dẫn, mới mẻ đối với giới phê bình nghiên cứu. Nhng bản thân con ngời cũng nh sáng tác của Tản Đà vốn rất phức tạp dẫn đến nhiều hớng tiếp cận, nhiều cách đánh giá khác nhau. Và ở ông vẫn còn nhiều vấn đề cha đợc đề cập tới. Chính vì vậy, việc tìm hiểu, nghiên cứu về hiện tợng văn học này cần phải đợc tiếp tục để đảm bảo một cái nhìn đúng đắn, thống nhất. 1.2. C¸i T«i t¸c gi¶ lµ mét ph¹m trï rÊt quan träng trong s¸ng t¸c v¨n häc viÕt. §©y lµ yÕu tè c¬ b¶n trong hÖ thèng c¸c yÕu tè h×nh thµnh nªn phong c¸ch cña mét t¸c gi¶. Cái Tôi trong sáng tác của Tản Đà quả thực là một hiện tợng rất độc đáo trong văn học Việt Nam. Đi sâu tìm hiểu vấn đề này, chúng tôi hy vọng nhằm đi đến xác định một phơng diện quan trọng trong phong cách của tác giả, tìm ra đợc dấu ấn riêng đặc sắc mà nhà thơ đã để lại trong lịch sử văn học dân tộc. 1.3. Từ thập niên bốn mơi của thế kỷ XX, thơ Tản Đà đã đợc đa vào giảng dạy trong nhà trờng phổ thông và đại học. Hiện nay, ở Trung học phổ thông, thơ Tản Đà đợc chọn giảng bài Thề non nớc. Đây là một trong những bài thơ hay nhất của ông và cho đến nay vẫn có nhiều ý kiến tranh cãi, không thống nhất. Nh vâỵ, chúng ta thấy rằng Tản Đà là một tác giả có vị trí đặc biệt không chỉ trong lÞch sö v¨n häc d©n téc mµ c¶ trong c¸c ch¬ng tr×nh gi¶ng d¹y v¨n häc ë học đờng. Vì thế, việc tìm hiểu, nghiên cứu vấn đề này, hy vọng sẽ có đóng góp Ýt nhiÒu vµo c«ng t¸c gi¶ng d¹y, häc tËp vÒ T¶n §µ ë nhµ trêng phæ th«ng. 2. Đối tợng nghiên cứu và phạm vi, giới hạn của đề tài. 2.1. §èi tîng nghiªn cøu: Nh tên đề tài đã xác định, đối tợng nghiên cứu mà đề tài hớng tới ở đây là: C¸i t«i ng«ng trong th¬ T¶n §µ. 2.2. Phạm vi, giới hạn của đề tài: Sau gần ba mơi năm sáng tác, Tản Đà đã để lại cho đời một khối lợng tác phÈm kh¸ lín víi nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau: th¬, v¨n xu«i, kÞch ... Tuy nhiªn, khi nhắc đến Tản Đà, chúng ta nhớ đến ông nhiều nhất với t cách là một nhà thơ. ở lĩnh vực này, Tản Đà đã có những đóng góp nhất định. Bởi vậy,luận văn chủ yếu khảo sát, tìm hiểu những biểu hiện và đặc điểm của cái Tôi “ngông” trong thơ T¶n §µ. Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, tiÕp cËn víi c¸i T«i “ng«ng” trong th¬ T¶n §µ, luËn v¨n cã thÓ so s¸nh nã víi toµn bé c¸i T«i trong s¸ng t¸c v¨n xu«i cña ông để làm nổi bật hơn cái Tôi ngông trong thơ..

(2) Tµi liÖu mµ luËn v¨n kh¶o s¸t lµ c¸c s¸ng t¸c th¬ cña T¶n §µ. Chóng t«i dùa vào cuốn Tản Đà - Thơ và đời do Nguyễn Khắc Xơng su tầm và biên soạn (N.x.b. Văn học - Hà Nội), kết hợp với các yếu tố thuộc về thời đại, về hoàn cảnh riêng, về con ngời của tác giả để tìm hiểu, nghiên cứu. 3. Lịch sử vấn đề nghiên cứu. 3.1. T¶n §µ lµ mét hiÖn tîng v¨n häc lín trong v¨n häc ViÖt Nam. LÞch trình nghiên cứu về Tản Đà đã có khoảng tám mơi năm và cho đến nay đã có hơn một trăm bài viết nghiên cứu về ông. Nhiều vấn đề đã đợc các tác giả đề cập đến. Nhng nhìn chung, việc đánh giá, nhìn nhận về Tản Đà còn có nhiều ý kiến trái ngợc nhau và đến tận bây giờ vẫn cha đợc thống nhất. LÞch sö nghiªn cøu vÒ T¶n §µ cã thÓ chia lµm ba thêi kú: 3.1.1. Thêi kú tríc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m: Tản Đà xuất hiện lần đầu tiên trên văn đàn vào năm 1916 với quyển Khối tình con 1 và gây đợc những d luận, ảnh hởng mạnh mẽ. Khi Nam Phong tạp chí ra đời, Tản Đà cũng đã có mặt ngay từ những số đầu. Trên tờ tạp chí này, Phạm Quỳnh đã công nhận và ca ngợi kịp thời những ảnh hởng tích cực của Tản Đà đối với nền văn học dân tộc: “có giọng mới, có ý lạ, đợc quốc dân nhiều ngời cổ võ” [29,165]. Cũng chính Phạm Quỳnh trên tờ tạp chí ấy đã đả kích Giấc mộng con của Tản Đà.Ông cho rằng với Giấc mộng con 1, Tản Đà đã “ khinh mạn quốc dân đến nỗi đem chính danh thân thế mà bắt quốc dân truyền tụng” [29,165], ®em c¸i “ng«ng” mµ ph« diÔn ... Víi c¸i T«i ng«ng nghªnh xuÊt hiÖn trªn v¨n đàn trong Giấc mộng con 1, Tản Đà đã bị Phạm Quỳnh phê phán một cách nặng nề rằng: không những là không có ích mà còn có hại, là đánh thuốc độc cho cả nớc, là phạm tội diệt vong... Bên cạnh đó, Phạm Quỳnh lại tỏ ý ca ngợi những cuốn nh Đài kinh, Lên sáu vì đã phổ thông luân lý cho đàn bà con gái, vì đã chuyên chú về đờng giáo dục. Giống nh Phạm Quỳnh, một số nhà nghiên cứu kh¸c, hä bÊt b×nh víi c¸i T«i cña nhµ th¬ béc lé mét c¸ch ngang nhiªn nh vËy vµ họ đã đồng tình với những Đài kinh, Lên sáu. Vì theo họ, văn phải là “vỏ bọc cña t tëng” (T¹p chÝ Nam Phong - sè 17). Nh vậy, từ đầu thế kỷ cho đến trớc 1932 - khi thơ Mới cha xuất hiện, ngời phê bình, đánh giá về Tản Đà không nhiều nhng thực tế thì từ đây, Tản Đà đã bắt đầu trở thành một hiện tợng trên văn đàn. Ông đã tạo nên “một sự ảnh hởng trong v¨n giíi” vµ sù say mª trong thÕ hÖ häc sinh T©y häc. Khi thơ Mới xuất hiện và khẳng định đợc vị trí của mình thì Tản Đà bị đa ra làm đối tợng phê phán. Sự thắng thế của thơ Mới đã thu hút đợc sự quan tâm của c«ng chóng, T¶n §µ NguyÔn Kh¾c HiÕu trë nªn lu mê vµ cæ lç, chØ sèng trong “kỷ niệm” của độc giả. N¨m 1934, T¶n §µ tranh luËn vÒ th¬ cò vµ th¬ Míi víi c¸c nhµ th¬ trÎ. ¤ng bị báo Ngày nay và nhóm Tự lực văn đoàn đa ra làm trò. Cũng để bảo vệ thơ Mới, nhà thơ trẻ Lu Trọng L đã có những lời lẽ “xấc xợc” và thiếu tôn trọng đối víi T¶n §µ: “Nµng th¬ Êm HiÕu mòi thß lß”. Nhìn chung, ở thời kỳ này, Tản Đà không đợc đánh giá một cách đúng mức. Nhng đến năm 1939, sau khi Tản Đà mất, mọi ngời mới nhìn nhận lại và giá trị văn học, cũng nh vai trò của Tản Đà đối với văn đàn đợc đánh giá lại một cách xác đáng hơn. Trên báo Ngày nay số 166, Tao Đàn số dặc biệt về Tản Đà, Tản Đà lại đợc đề cao. Các nhà thơ Mới nh đã hồi tâm lại, hối lỗi bởi sự quá khích của mình nên đã đứng về phái khẳng định vị trí của Tản Đà trong nền văn học dân tộc. Xuân Diệu với “Công của thi sĩ Tản Đà” đã viết: “Tản Đà là ngời.

(3) thi sĩ đầu tiên mở đầu cho thơ Việt Nam hiện đại. Tản Đà là ngời thứ nhất đã có can đảm làm thi sĩ một cách đờng hoàng, bạo dạn, dám giữ một bản ngã, dám có một cái “Tôi”; dám cho trái tim và linh hồn đợc có quyền sống cái đời riêng của chóng. T¶n §µ cßn lµ mét thi sÜ rÊt An Nam” [29,73]. Mét sè nhµ v¨n kh¸c nh NguyÔn Tu©n, Ng« TÊt Tè, NguyÔn C«ng Hoan, Khái Hng đã nhìn Tản Đà với “những nét cá tính ngang tàng, phóng túng, tài hoa, dÞ thêng” [29,515]. Lu Träng L còng viÕt vÒ ch©n dung T¶n §µ víi nh÷ng phÈm chÊt nh vËy. Tróc Khª viÕt vÒ mét T¶n §µ triÕt häc. NguyÔn Xu©n Huy đánh giá tài năng Tản Đà qua việc dịch văn thơ... §Õn 1942 víi Thi nh©n ViÖt Nam cña Hoµi Thanh, Hoµi Ch©n [24] vµ Nhµ văn hiện đại của Vũ Ngọc Phan [15] thì những giá trị, đóng góp cho văn học của Tản Đà cũng nh những giới hạn của ông đã đợc tìm hiểu, nghiên cứu và tiếp cận mét c¸ch râ h¬n. Hoµi Thanh - Hoµi Ch©n trong “Cung chiªu anh hån T¶n §µ” đã viết: “trên hội Tao Đàn chỉ có tiên sinh là ngời của hai thế kỷ; là ngời đã dạo bản đàn mở đầu cho một cuộc hoà nhạc tân kỳ đang sắp sửa. Có tiên sinh, ngời ta sẽ thấy rõ chúng tôi không phải là những quái thai của thời đại, những đứa thất cíc kh«ng cã liªn l¹c g× víi qu¸ khø cña gièng nßi”[24,11-12]. Nh vËy, T¶n §µ đã đợc Hoài Thanh - Hoài Chân xem nh là dấu nối giữa cái mới và cái cũ. Vũ Ngäc Phan còng cho r»ng v¨n xu«i cña T¶n §µ lµ tang chøng cña thêi “v¨n quèc ng÷ cßn ph«i thai” [15]. Còng trong n¨m 1942, ë ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu [10], D¬ng Qu¶ng Hµm nhấn mạnh một số đặc điểm của văn chơng Tản Đà vốn đã đợc nhiều ngời nói đến nh: ngôn ngữ, nhịp điệu thơ nhẹ nhàng, Việt Nam thuần tuý. Ông còn nhấn mạnh tính ngông, phóng túng ở Tản Đà. Dơng Quảng Hàm cũng đã đa Tản Đà vµo ch¬ng tr×nh d¹y v¨n ë nhµ trêng. Nh vậy, ở giai đoạn này, Tản Đà đã đợc đánh giá rất cao, đợc tiếp cận một c¸ch s©u s¾c vµ ®a chiÒu. 3.1.2. Sau 1945 đến những năm 80: Sau cách mạng tháng Tám, dân tộc ta lại tiếp tục bớc vào cuộc chiến đấu chống sự xâm lăng của thực dân Pháp. Văn học giai đoạn này chủ yếu để phục vụ kháng chiến, làm công tác t tởng. Nó trở thành vũ khí để đấu tranh cách mạng. Vì thế vệc giảng dạy văn học yêu nớc là vấn đề cấp thiết. Bởi vậy, lúc này, vấn đề yêu nớc, vấn đề giai cấp trở thành tiêu chí để đánh giá văn học và nó là đối tợng quan tâm số một của các nhà phê bình nghiên cứu. Các sáng tác của T¶n §µ còng kh«ng tr¸nh khái quy luËt chung Êy. T¶n §µ trong suèt thêi kú nµy hầu nh không đợc nói đến, có chăng cũng rất ít. Suốt một thời gian dài, từ cuối những năm 50 đến những năm 70, Tản Đà đợc tập trung chú ý và đánh giá ở các mặt yêu nớc, giai cấp, thái độ chính trị đối với quân xâm lợc nh thế nào. Và cuối cùng tiêu điểm của sự đánh giá, tranh luận về Tản Đà chính là bài thơ Thề non nớc - nó là biểu hiện của lòng yêu nớc hay tình yêu đôi lứa? Với tác phẩm này, vấn đề yêu nớc của Tản Đà đã đợc một số tác giả nhìn nhận và khẳng định. Không giống nh thời kỳ sau cách mạng tháng Tám đến những năm 60, thời kỳ 1960 đến 1980 ,Tản Đà đợc nghiên cứu rất nhiều.Vấn đề trung tâm, chủ yếu vẫn là việc đánh giá xem Tản Đà có yêu nớc hay không, Tản Đà t sản hay phong kiến và thái độ của ông với thực dân Pháp nh thế nào qua Thề non nớc. Nguyễn Đình Chú với bài Tản Đà có yêu nớc hay không? đã khẳng định có biểu hiện của lòng yêu nớc ở Tản Đà . Nhng một số tác giả khác lại không đồng ý với nhận định trên..

(4) Nh÷ng n¨m 70, trªn T¹p chÝ v¨n häc xuÊt hiÖn c¸c cuéc tranh luËn víi ba loại ý kiến: ý kiến một cho rằng Thề non nớc có cả hai chủ đề: yêu nớc và tình yêu đôi lứa; ý kiến hai chỉ thừa nhận chủ đề yêu nớc; và ngợc lại, ý kiến ba lại phủ nhận chủ đề yêu nớc và khẳng định tình yêu đôi lứa. Cuối cùng cuộc tranh luËn vÉn kh«ng kÕt thóc vµ cha cã sù thèng nhÊt gi÷a ba ý kiÕn trªn. Bên cạnh vấn đề yêu nớc, vấn đề giai cấp ở Tản Đà cũng đợc đặt ra. Tầm Dơng trong Tản Đà - khối mâu thuẫn lớn (1964) đã cho rằng: t tởng cơ bản ở Tản §µ lµ t tëng thuéc ý thøc hÖ t s¶n, t tëng phong kiÕn vµ tiÓu t s¶n gi÷ c¬ng vÞ thø yếu [5]. Trớc đó thì Minh Tranh và Nguyễn Kim Giang đã xếp Tản Đà vào giai cÊp t s¶n. Sau TÇm D¬ng, NguyÔn Kh¾c X¬ng vµ NguyÔn §×nh Chó l¹i xÕp T¶n §µ vµo tÇng líp nho sÜ. Cßn TrÇn §×nh Hîu trong V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n giao thời (1974) đã đặt Tản Đà vào giai đoạn giao thời và xếp ông vào mẫu nhà nho tµi tö [12]. Tóm lại, thời gian này, Tản Đà đợc nghiên cứu khá nhiều và chủ yếu tiếp cận ở vấn đề giai cấp, vấn đề yêu nớc và xoay xung quanh tác phẩm Thề non nớc cña «ng. 3.1.3. Thời kỳ từ 1980 đến nay: Cuối những năm 70 - đầu 80, Tản Đà ít đợc bàn thêm. Đến 1982, khi viết lời giới thiệu cho cuốn Thơ Tản Đà chọn lọc [4], Xuân Diệu tiếp tục khẳng định công của thi sĩ Tản Đà là đã đa cái tôi cá nhân vào văn học. Năm 1984, trong Từ điển văn học [1], Nguyễn Huệ Chi đã đánh giá Tản Đà là một hiện tợng đột xuất, vừa độc đáo vừa dồi dào năng lực sáng tạo, là một cây bót phãng kho¸ng, mét nhµ th¬ giao tiÕp gi÷a hai thÕ hÖ cæ ®iÔn vµ th¬ Míi. §Æc biệt năm 1988, khoa Văn trờng đại học Tổng Hợp đã tổ chức một hội thảo khoa häc kû niÖm 100 n¨m ngµy sinh cña thi sÜ T¶n §µ. ë cuéc h«Þ th¶o nµy xuÊt hiÖn thªm mét sè g¬ng mÆt míi nh Lª ChÝ Dòng, NguyÔn H÷u S¬n, §øc MËu... bªn cạnh những ngời đã nghiên cứu Tản Đà trớc đây: Trần Đình Hợu, Tầm Dơng, Nguyễn Khắc Xơng... Tất cả họ đều khẳng định vị trí của Tản Đà ở giai đoạn văn học Việt Nam cận đại. Qua lÞch sö t×m hiÓu, tiÕp cËn T¶n §µ, chóng ta cã thÓ kÕt luËn r»ng: víi lịch sử nghiên cứu khoảng 80 năm, Tản Đà đã đợc đánh giá khá sâu sắc từ nhiều góc độ, bình diện khác nhau. Tuy nhiên, ông vẫn là một hiện tợng văn học phức t¹p, vÉn khiÕn cho nhiÒu nhµ phª b×nh nghiªn cøu quan t©m vµ «ng sÏ cßn tiÕp tục đợc khám phá nữa. 3.2. Vấn đề cái Tôi trong sáng tác của Tản Đà nói chung và trong thơ Tản Đà nói riêng đang là một vấn đề đòi hỏi phải đợc tiếp tục nghiên cứu. Tìm hiểu và nghiên cứu về hiện tợng Tản Đà, trong đó có vấn đề cái Tôi tác giả, đã có một số tác giả với một số bài viết đã đề cập đến nh Xuân Diệu với “Công của thi sĩ T¶n §µ”, “lêi giíi thiÖu” cho TuyÓn tËp T¶n §µ; NguyÔn Kh¾c X¬ng víi T¶n Đà - thơ và đời; Nguyễn Huệ Chi với từ mục “Tản Đà” trong Từ điển văn học...Mặc dù cái Tôi trong sáng tác của Tản Đà đã đợc tìm hiểu trên một số phơng diện nhng thực ra cũng cha có một công trình nào tập trung, chuyên sâu nghiªn cøu nã. 3.3. LuËn v¨n cña chóng t«i lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn xÐt c¸i T«i “ng«ng” trong thơ Tản Đà nh một đối tợng chuyên biệt với một cái nhìn hệ thống, toàn diện. 4. NhiÖm vô nghiªn cøu: 4.1. §Ò tµi cã nhiÖm vô giíi thuyÕt vÒ kh¸i niÖm c¸i T«i vµ c¸i T«i ng«ng trong sáng tác văn học đến Tản Đà..

(5) 4.2. Khảo sát, phân tích, xác định những biểu hiện và đặc diểm của cái Tôi “ng«ng” trong th¬ T¶n §µ. 4.3. Tìm hiểu, xác định những đóng góp của Tản Đà cho lịch sử văn học d©n téc qua hiÖn tîng c¸i T«i “ng«ng” trong th¬ t¸c gi¶. 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu: Xuất phát từ nhiệm vụ của đề tài, luận văn vận dụng quan điểm của thi pháp häc, phong c¸ch häc nghÖ thuËt víi nhiÒu ph¬ng ph¸p nghiªn cøu kh¸c nhau nh thống kê, khảo sát, phân tích, so sánh loại hình, hệ thống... để tìm hiểu vấn đề nµy. 6. §ãng gãp vµ cÊu tróc cña luËn v¨n: 6.1. §ãng gãp cña luËn v¨n: Thực hiện tốt đợc các nhiệm vụ với các phơng pháp trên đây, luận văn sẽ đa ra mét c¸i nh×n hÖ thèng vÒ c¸i T«i “ng«ng” trong th¬ T¶n §µ - mét biÓu hiÖn c¬ bản, độc đáo của phong cách tác giả. Cũng từ đây, luận văn hy vọng góp phần vµo viÖc t×m hiÓu mét hiÖn tîng lín cña lÞch sö v¨n häc d©n téc. Vµ chóng t«i coi ®©y nh lµ mét tµi liÖu h÷u Ých gióp cho viÖc gi¶ng d¹y tèt h¬n th¬ v¨n T¶n §µ ë nhµ trêng phæ th«ng. 6.2. CÊu tróc cña luËn v¨n: Phù hợp với lôgic của vấn đề đặt ra, luận văn ngoài phần Mở đầu và Kết luận đợc cấu trúc thành ba chơng nh sau: Ch¬ng 1: Kh¸i niÖm vÒ c¸i T«i vµ c¸i T«i “ng«ng” trong s¸ng t¸c v¨n häc đến Tản Đà. Ch¬ng 2: §Æc trng c¸i T«i “ng«ng” trong th¬ T¶n §µ. Ch¬ng 3: §ãng gãp cho lÞch sö d©n téc qua h×nh tîng c¸i T«i “ng«ng” vµ sù thÓ hiÖn c¸i T«i “ng«ng” cña t¸c gi¶. Cuèi cïng lµ Tµi liÖu tham Ch¬ng 1 : Kh¸i niÖm vÒ c¸i T«i vµ c¸i T«i “ng«ng” trong s¸ng t¸c văn học đến Tản Đà.. 1.1. Kh¸i niÖm c¸i T«i trong s¸ng t¸c v¨n häc 1.1.1. Ph¹m trï c¸i T«i trong s¸ng t¸c v¨n häc. C¸i T«i - ý thøc vÒ con ngêi c¸ nh©n cña tõng c¸ nh©n xuÊt hiÖn vµ tån t¹i đã từ rất lâu. Trong cuộc sống, cái tôi chi phối mỗi hành vi, lời nói của con ngời. Mỗi cá nhân, hành động nói năng đều mong muốn thể hiện một cái Tôi. Triết học Mác-Lênin khẳng định : “Cái Tôi là trung tâm tinh thần của con ngời, của cá tính con ngời, có quan hệ chặt chẽ, tích cực đối với bản thân mình. Chỉ có con ngời độc lập kiểm soát những hành vi của mình và có khả năng thể hiện tính chủ động toàn diện mới có cái Tôi của mình”. Nh vậy, cái Tôi là một khái niệm về cÊu tróc nh©n c¸ch mang tÝnh phæ qu¸t. Nã võa mang tÝnh x· héi- lÞch sö võa phân biệt cái độc đáo và khẳng định tính tích cực của nhân cách cá nhân. Trong s¸ng t¸c v¨n häc còng vËy, ph¹m trï c¸i T«i lµ ph¹m trï trung t©m. Hễ nói đến sáng tác văn học viết thì không thể không nhắc tới cái Tôi, đặc biệt là ở thể loại thơ trữ tình. Khi bàn đến phạm trù cái Tôi thì ta thấy nó đợc nhìn nhận ë hai ph¬ng diÖn: c¸i T«i nhµ v¨n vµ c¸i T«i cña nh©n vËt tr÷ t×nh trong th¬. Hai.

(6) khái niệm này chúng không đồng nhất với nhau. Cái Tôi của nhân vật trữ tình thùc chÊt lµ mét ph¬ng diÖn thÓ hiÖn c¸i T«i cña t¸c gi¶. Mét t¸c phÈm v¨n häc bao giờ cũng là sản phẩm của một quá trình lao động sáng tạo nghệ thuật và cũng là kết quả của cái Tôi nhà văn. Do đặc thù của từng thể loại văn học mà cái tôi có thể đợc bộc lộ một cách trực tiếp hoặc gián tiếp. Đối với loại trữ tình, cái Tôi tác giả có khi đợc thể hiện trực tiếp nhng cũng có khi đợc thể hiện gián tiếp. Kh¸i niÖm c¸i T«i trong s¸ng t¸c v¨n häc chØ con ngêi c¸ nh©n, ý thøc vÒ con ngêi c¸ nh©n cña chñ thÓ s¸ng t¹o (t¸c gi¶). V× vËy mµ t¸c phÈm v¨n ch¬ng chÝnh lµ c¸i nh×n chñ quan cña t¸c gi¶ vÒ hiÖn thùc cuéc sèng vµ ph¶n ¸nh nã trong t¸c phÈm cña m×nh. Tuy nhiªn, c¸i T«i t¸c gi¶ vµ c¸i T«i chñ quan hoµn toàn khác nhau. “Nếu cái Tôi chủ quan là đặc trng của hành động sáng tác văn chơng thì cái tôi nhà thơ - cái Tôi của tác giả lại là đối tợng phản ánh của hành động sáng tác đó. Cái Tôi là hình tợng tác giả trong tác phẩm, là sự diễn tả, giãi bày thế giới t tởng, tình cảm riêng t thầm kín của tác giả. Nhìn từ góc độ phản ánh luận thì cái Tôi là đối tợng phản ánh của bản thân nhà thơ, là kết quả của sự tự ý thức, tự đánh giá, tự miêu tả của nhà thơ”[19,109]. Nh vậy, có nghĩa là nêú xét trong tơng quan với tác giả thì cái Tôi của anh ta cũng là một đối tợng thuộc phạm trù thực tại khách quan, cái đợc thể hiện trong tác phẩm. Cũng nhìn nhận từ góc độ ấy, M.Khrapchencô trong Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển của văn học đã khẳng định “Nhà văn có tài năng có thể tích luỹ đợc những kiến thức lớn có liên quan đến phạm vi này, phạm vi nọ của cuéc sèng, cã thÓ lµ mét con ngêi lu«n biÕt lÜnh vùc nµy hay lÜnh vùc kh¸c. Song nÕu thiÕu mét nh·n quan réng r·i vÒ cuéc sèng th× anh ta sÏ ®©m ra bÊt lùc trong việc khám phá ra cái chủ yếu nhất của hiện thực. Điều đó có nghĩa là dù có tài n¨ng bao nhiªu nhng thiÕu mét nh·n quan kh«ng cã sù s¸ng t¹o nµo c¶ th× ch¼ng cã Ých g× cho viÖc khai th¸c hiÖn thùc” [14,98]. Nh vËy, c¸i c¬ së cña sù s¸ng t¹o bao giờ cũng bắt nguồn từ hiện thực cuộc sống. Cuộc sống chính là mảnh đất phì nhiêu cho sự sáng tạo của nhà văn. Mỗi nhà văn có một cách nhìn, cách đánh giá riªng cña m×nh. Cã thÓ tõ mét hiÖn thùc cuéc sèng song qua l¨ng kÝnh chñ quan của mỗi ngời mà hiện thực ấy đợc thể hiện khác nhau, không ai giống ai cả. Đó chính là cái riêng của mỗi nhà văn. Nhà văn có một cá tính sáng tạo độc lập và đi vào quá trình văn học với những đặc tính đó của mình. Cái quan trọng trong tài n¨ng v¨n häc lµ tiÕng nãi cña m×nh, lµ c¸i giäng riªng biÖt kh«ng thÓ t×m thÊy ë bÊt kú ngêi nµo kh¸c. Nhµ v¨n chØ cã thÓ nãi mét lêi nãi míi mÎ, khi anh ta cã đợc tiếng nói riêng. Tiếng nói đó càng mạnh bao nhiêu, cá tính sáng tạo của nhà nghÖ sü cµng râ nÐt bao nhiªu th× cèng hiÕn cña anh ta vµo nghÖ thuËt cµng lín bấy nhiêu. Nh vậy, mỗi sáng tác văn chơng đều thể hiện một cái Tôi, một bản ng·, sù ý thøc vÒ con ngêi, c¸ nh©n cña chÝnh chñ thÓ s¸ng t¹o. Khi chñ thÓ s¸ng t¹o ý thøc s©u s¾c vÒ vai trß b¶n ng· cña con ngêi c¸ nh©n trong m×nh tøc lµ con ngời cá nhân đợc nhìn nhận trong quan hệ với chính nó. Con ngời cá nhân ấy ý thức sâu sắc về mình “phân biệt mình với ngời khác, khẳng định mình là một thùc thÓ duy nhÊt, kh«ng lÆp l¹i : Ta lµ Mét, lµ Riªng, lµ Thø NhÊt! C¸ nh©n sÏ hoµn toµn tan r· nÕu bÞ tíc mÊt c¸i riªng biÖt Êy, c¸i c¸ tÝnh Êy” [22,20]. Mçi s¸ng t¸c v¨n häc viÕt bao giê còng lµ s¸ng t¹o cña tõng c¸ nh©n. Mét t¸c phÈm v¨n ch¬ng bao giê còng g¾n liÒn víi tªn tuæi cña mét t¸c gi¶ cô thÓ. Chính vì vậy mà nó là một dạng hoạt động mang tính chất chủ quan cao độ..

(7) Thực tại đợc phản ánh trong tác phẩm không thể không thông qua cái nhìn chủ quan của tác giả, trí tởng tợng, năng lực h cấu, sự lựa chọn đề tài, chủ đề, sự vận dụng các thủ pháp nghệ thuật... tất cả đều đợm màu sắc chủ quan. Cái chủ quan ấy nó bộc lộ ở mọi nơi, mọi lúc trong tác phẩm, trên mọi cấp độ của quá trình s¸ng t¹o. Đặc biệt đối với loại hình thơ ca thì vai trò của yếu tố chủ quan nhà thơ bao giờ cũng hết sức quan trọng, nó đóng vai trò quyết định. Sự biểu hiện tính chủ quan trong th¬ chÝnh lµ c¸i t«i tr÷ t×nh. Dù loại nhân vật trữ tình nào thì phẩm chất là cá tính của nhà thơ cũng để l¹i dÊu Ên s©u s¾c trong t¸c phÈm. Nhµ th¬ lµ nh©n vËt chÝnh, lµ h×nh bãng trung tâm, là cái Tôi bao quát trong toàn bộ sáng tác. Yếu tố chủ quan của nhà thơ đợc thÓ hiÖn díi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau: cã khi nã lµ sù xuÊt hiÖn trùc tiÕp cña cái Tôi tác giả qua đại từ nhân xng “Tôi” hoặc “Ta” (hay “Ngã”, “Ngô”, “D” trong th¬ ch÷ H¸n...). Dï xuÊt hiÖn díi h×nh thøc nµo th× c¸i T«i Êy còng mang đậm dấu ấn cá nhân, bởi vì nó là sản phẩm sáng tạo của chính cá nhân đó. Nh đã nói ở trên, cái Tôi cá nhân xuất hiện trong lịch sử văn học ở cả hai b×nh diÖn: thø nhÊt, c¸i T«i lµ c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n - thuéc vÒ chñ thÓ; vµ thứ hai, cái Tôi cá nhân với t cách là đối tợng sáng tác. Nhng phải đến một thời đại nào đó trong lịch sử t tởng và lịch sử văn học, ý thức về cá nhân mới có thể trở thành một thế giới độc lập (ví nh ở phơng Tây thì đến thời kỳ Phục hng con ngời - cá nhân mới đơc nhận thức một cách tự giác : Tồn tại hay không tồn tại (Sêcxpia). Đềcac(1596-1650) đã kế thừa và phát huy con ngời cá nhân của thời đại Phục hng bằng một luận điểm nổi tiếng “Tôi t duy ấy là tôi tồn tại”). Và nói nh Biện Minh Điền : “Vấn đề là nó đợc nhận thức tự giác hay cha tự giác, đậm hay nh¹t, cã gi¸ trÞ biÓu hiÖn phong c¸ch hay kh«ng mµ th«i” (Con ngêi, c¸ nhân, bản ngã trong sáng tác Nguyễn Khuyến). Nh vậy, dù ít hay nhiều, đợc thể hiện trực tiếp hay gián tiếp thì sáng tác văn chơng đều thể hiện con ngời cá nhân - bản ngã của chủ thể sáng tạo, dấu ấn mà chủ thể sáng tạo để lại trong tác phẩm cña m×nh cã thÓ lµ c¸i T«i tù biÓu hiÖn, còng cã thÓ lµ c¸i mét c¸i T«i hiÖn ra nh một đối tợng nhận thức - khách thể. Có khi tác giả biểu hiện cái Tôi của mình bằng cách vô nhân xng nhng dấu ấn của cái Tôi ấy để lại vẫn khiến chúng ta dễ dàng xác định đợc nó. Tãm l¹i, còng nh toµn bé c¸c lo¹i h×nh s¸ng t¸c v¨n häc, th¬ chÞu sù chi phối thống nhất ở một điểm đó là vai trò bản ngã, con ngời, nhà thơ. “Dù ở thời đại nào thì mỗi dòng mỗi chữ đợc sáng tạo ra cũng là kết quả của sự chiêm nghiệm và đợc lựa chọn, sàng lọc thông qua lăng kính chủ quan của nhà văn. Và điều đó có nghĩa: dù mức độ đậm nhạt có khác nhau, tác phẩm bao giờ cũng ít nhiÒu in dÊu Ên c¸ nh©n, nh÷ng kü n¨ng s¸ng t¹o riªng biÖt- nhÊt lµ nh÷ng phong c¸ch lín, nh÷ng nhµ v¨n lín”[19,24] 1.1.2. Kh¸i niÖm c¸i T«i trong v¨n häc ViÖt Nam Văn học dân gian là loại hình văn học đợc tạo ra bởi tác giả tập thể. Vì vậy, nên cái Tôi cá nhân, cá thể bị chìm đi trong cái Ta chung. Cái Tôi ấy không đợc béc lé nh mét c¸i T«i c¸ nh©n riªng biÖt mµ xuÊt hiÖn víi t c¸ch lµ mét con ngêi xã hội, con ngời của cộng đồng..

(8) Kh¸c víi v¨n häc d©n gian truyÒn miÖng, v¨n häc viÕt xuÊt hiÖn kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm trùc tiÕp cña nh©n d©n mµ nã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh s¸ng t¹o cña mỗi nhà văn cụ thể. Bởi thế nên dù ở thời đại nào thì cái Tôi mỗi thời mỗi khác vµ cã qóa tr×nh lÞch sö cña nã. Văn học trung đại, do ảnh hởng của lịch sử, vấn đề cái Tôi (ngã) về cơ bản cha đợc phát hiện, nghiên cứu một cách đầy đủ, thấu đáo, có nhiều ý kiến thiên lệch. Có những ngời cho rằng : văn học trung đại là văn học “phi ngã”. Nh vậy là ngời ta đã phủ nhận sự tồn tại của cái Tôi trong văn học. Điều này dờng nh cũng có lý do của nó. Tác giả cuả nền văn học trung đại là tăng lữ, quan liêu, quý tộc, vua chóa. Hä chÞu ¶nh hëng nhiÒu cña t tëng Nho gi¸o vµ PhËt gi¸o. ý thøc hÖ phong kiÕn còng kh«ng khuyÕn khÝch sù ph¸t triÓn cña con ngêi c¸ nh©n. NÕu hä thừa nhận, khẳng định sự tồn tại của cái Tôi cá nhân, cá thể thì đơng nhiên họ đã phñ nhËn sù tån t¹i vµ quyÒn lùc cña vua chóa (mµ ®iÒu nµy l¹i kh«ng thÓ cã). V× vậy, để phát triển cái Tôi trong xã hội phong kiến không dễ gì thực hiện đợc. Nhng một khi đã nghiên cứu về vấn đề này thì vấn đề đặt ra đối với giới phê bình nghiên cứu là liệu đã có sự xuất hiện cuả con ngời cá nhân trong văn học trung đại hay cha? Ranh giới và vai trò chủ thể sáng tạo đợc xác định đến đâu? Mức độ đậm nhạt của sự thể hiện đó ra sao? Và chúng tuân theo những nguyên t¾c, c¸ch thøc ph¶n ¸nh nµo? Do chÞu ¶nh hëng m¹nh mÏ cña t tëng “phi ng·”, “v« ng·” trong c¸c häc thuyÕt Nho gi¸o vµ PhËt gi¸o, c¸i T«i c¸ nh©n trong viÖc tự bộc lộ đã bị hạn chế rất nhiều, dờng nh nó đã bị phủ nhận. Nho giáo không thõa nhËn c¸i T«i c¸ thÓ, chñ tr¬ng hi sinh c¸i T«i cho ch÷ “LÔ”. C¸i T«i c¸ nh©n ph¶i g¾n liÒn m×nh víi quyÒn lîi cña vua chóa, cña giai cÊp. Phật giáo cũng vậy. Nó phủ nhận cái Tôi bản ngã và khẳng định con ngời “vô ngã”. Điều này đã chi phối, cản trở văn học trong việc phát hiện, khám phá cái Tôi cá thể theo ý nghĩa chính đáng, cần thiết của nó. Song một điều chúng ta cần thấy ở văn học trung đại là dù có chịu ảnh hởng của t tởng Nho giáo, Phật giáo thì vẫn cha quyết định toàn bộ số phận và thực trạng của nó. Nguyễn Đình Chú đã “một tác phẩm văn học, dù ở thời đại nào, dù đã tự giác hay cha tự giác, nhận thức cái Tôi thì trớc hết vẫn là sản phẩm, là con đẻ của một cá thể, một “thằng Tôi”, không ai giống ai ngoài những điều họ đã chung nhau - một thằng Tôi trớc khi trở thành “thằng Tôi nghệ sỹ” đã là thằng tôi cá nhân, cá thể nh bất cứ ai giữa cuộc đời” (Vấn đề “ngã” và “phi ngã” trong Văn học Việt Nam trung - cận đại) [3]. Chính thực tế văn học đã chứng minh đợc điều này. Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hơng, Cao Bá Quát... mỗi ngời mçi vÎ, kh«ng ai gièng ai c¶. ë hä, mçi ngêi mét c¸ tÝnh nghÖ thuËt, kh«ng thÓ lẫn vào nhau đợc. Cá tính sáng tạo là chuyện mà thời nào cũng có. Nó chính là biÓu hiÖn cao nhÊt cña c¸i T«i t¸c gi¶. §ã chÝnh lµ yÕu tè h¹t nh©n t¹o nªn phong c¸ch cña mét nhµ v¨n. Từ đó, ta có thể thấy đợc là trong văn học trung đại đã xuất hiện vai trò của chủ thể sáng tạo, mặc dù nó cha đợc phát hiện, khám phá một cách đầy đủ bởi sự chi phối của t tởng “phi ngã”, “vô ngã”. Cái Tôi cá nhân đã có mặt dù chậm nhng khá “xinh xắn và kháu khỉnh” rồi ngay sau đó nó lại biến mất đi vì thời đại kh«ng khuyÕn khÝch, v× tríc sù x©m lîc cña thùc d©n Ph¸p, sè phËn c¸i T«i ph¶i nhêng chç cho sè phËn c¸i Ta, sè phËn d©n téc..

(9) §Õn nöa ®Çu thÕ kû XX, ¶nh hëng t tëng vµ nÒn kinh tÕ chñ nghÜa t b¶n, c¸i T«i c¸ nh©n l¹i tiÕp tôc hiÖn diÖn vµ cã phÇn tù do h¬n. C¸i T«i c¸ nh©n chím lªn ë th¬ v¨n T¶n §µ, ë tiÓu thuyÕt Tè T©m cña Hoµng Ngäc Ph¸ch... §Æc biÖt h¬n víi sù xuÊt hiÖn cña Tù lùc v¨n ®oµn vµ phong trµo th¬ Míi th× c¸i T«i cá nhân đợc khẳng định một cách mạnh mẽ. Sự bùng nổ của thơ Mới và văn xuôi Tự lực văn đoàn đã đánh dấu sự hình thành đến độ chín của quan niệm về con ngời cá nhân trong văn học. Hoài Thanh đã nhận định : lần đầu tiên chữ “Tôi” đã xuất hiện trên thi đàn Việt Nam. Nó bỡ ngỡ, nh lạc loài nơi đất khách, bởi nó mang theo mét quan niÖm cha tõng thÊy ë xø nµy: quan niÖm “c¸ nh©n” [24.45]. Tuy nhiên, một điều dễ thấy là không phải chỉ đến thơ Mới và văn xuôi Tự lực V¨n ®oµn, con ngêi c¸ nh©n trong v¨n häc ViÖt Nam míi xuÊt hiÖn. Chóng ta cũng biết rằng, từ thế kỷ XVIII đến thế kỷ XIX, con ngời cá nhân đã xuất hiện với nhu cầu hởng hạnh phúc lứa đôi, nhng đó cũng chỉ là những biểu hiện ớc ao trong khu«n khæ x· héi phong kiÕn. §Õn lóc nµy ®©y, c¸i T«i míi hiÖn diÖn mét cách tự giác, có ý thức. Đúng nh Phan C Đệ đã từng khẳng định: thơ Mới đã góp phÇn gi¶i phãng b¶n ng·, më réng thÕ giíi t©m hån bªn trong cña con ngêi. Nã đã khẳng định cái Tôi nh bản lĩnh tích cực trong cuộc sống, nh một chủ thể sáng tạo độc đáo trong nghệ thuật [6]. Kiểu thi nhân của thơ Mới đã đem đến một cái Tôi tự biểu hiện, cái Tôi đó khác với cái Tôi truyền thống ở chỗ dám coi cái tôi nh một quan điểm, một t cách nhìn đời và nói với ngời khác. Cái Tôi trong giai đoạn văn học này đã thức tỉnh, làm trỗi dậy ý thức trong con ngời về quyền lợi sống. Văn học cận- hiện đại đã không chỉ đòi hỏi tình yêu tự do cho con ngời mà quan trọng hơn là nó đã đi sâu khám phá thể hiện đời sống riêng t, đời sống tâm linh phong phó cña con ngêi c¸ nh©n, c¸ thÓ. Tuy vËy, c¸i T«i c¸ nh©n trong giai đoạn này cũng có những hạn chế nhất định là cha tạo ra đợc một sự kết hợp thích đáng với cái Ta chung của dân tộc, của nhân dân. Nó phát huy, tách rời đời sống cộng đồng, tập thể. Những năm sau này, cái Tôi của các văn nghệ sỹ đợc thể hiện một cách khá đậm nét và hết sức độc đáo. Trong văn học cách mạng, cái Tôi cá nhân đợc kết hợp hài hoà với cái Ta chung của cộng đồng. Tác phẩm của họ gắn liền với vận mệnh của nớc nhà, hớng tới đông đảo quần chúng nhân dân. Tình cảm riêng t bao giê còng g¾n liÒn víi t×nh c¶m chung cña c¶ d©n téc, cña c¶ thÕ hÖ. Tuy vËy, vai trò của cá tính sáng tạo vẫn hết sức căn bản. Trớc nhiệm vụ chung của đất nớc, các văn nghệ sỹ vẫn ý thức rất rõ về cái phần riêng t của mình. Cái Tôi của các nhà thơ đợc bộc lộ hết sức tự do, không hề bị trói buộc bởi bất cứ một công thøc, chuÈn mùc nµo, hä thÓ hiÖn mét c¸i T«i ®Çy nhiÖt huyÕt, thanh cao. §Õn ngày nay, cái Tôi của chủ thể sáng tạo đã hoàn toàn đợc giải phóng, nhà văn có thÓ béc lé c¸i T«i c¸ nh©n cña m×nh mét c¸ch tho¶i m¸i, kh«ng ngÇn ng¹i, dÌ dÆt khi nãi lªn nh÷ng íc m¬, kh¸t väng cña m×nh. Nh vậy, cái Tôi không phải là sản phẩm hiện đại, nó là biểu hiện của ý thức về con ngời cá nhân và với t cách đó, nó đã xuất hiện từ trong văn học cổ- trung đại và có sự tiếp nối trong loại hình văn học viết nói chung ở những mức độ đậm nh¹t kh¸c nhau. 1.2. Khái niệm cái Tôi “ngông” trong sáng tác đến Tản Đà. 1.2.1. “Ng«ng” vµ “c¸i T«i ng«ng”.

(10) “Ngông” là một thuộc tính độc đáo, phong phú của nhân cách con ngời. “Ngông” đợc biểu hiện bằng những hành động khác đời, gây đợc sự chú ý của số đông ngời, nó vợt ra ngoài cái khuôn khổ bình thờng của xã hội. “Ngời ngông thêng ch¹y theo c¸ tÝnh tù do, thÝch cùc ®oan. Ngêi ng«ng coi khinh lÔ, phÐp, ghét tục, ngạo đời, nói năng ngang tàng. Trong thực tế, ngời ngông là kẻ đã làm tan r· c¸c phÐp t¾c gi¶ t¹o, trãi buéc con ngêi, më ra mét luång giã m¸t giµu sinh khí ” [21,200]. Ngông là trạng thái mà con ngời đặt mình ra ngoài lẽ phải thông thờng đựơc mọi ngời thừa nhận, dám làm cái đời không ai dám làm, dám nói điều mà đời không ai dám nói. Ta thấy rằng, ngông không chỉ là biểu hiện cña mét tÝnh c¸ch mµ nã cßn lµ c¸ch sèng cña mét sè ngêi mang t tëng bÊt m·n, bất cần đời với mọi ngời và đối với thực trạng quanh mình. Thờng thì những ngời có tài, có bản lĩnh, bất mãn, đối kháng với cuộc đời, với xã hội thì mới ngông. Nhng cũng có những ngời muốn đợc nổi trội, muốn đợc hơn ngời, hơn đời mới có những hành động ngông cuồng. Chính vì thế mà có nhiều loại ngông: có nh÷ng lo¹i ng«ng th× lµm cho ngêi ta khã chÞu, “chíng tai gai m¾t”, nhng còng có những loại ngông thì lại chứng tỏ đợc bản lĩnh, cá tính sắc sảo, tài năng nổi bËt, phÈm chÊt thanh cao cña m×nh. VËy “ng«ng” lµ g×? “Ng«ng” lµ ®i ngîc l¹i nh÷ng quy luËt th«ng thêng dùa trên tài đức, trí tuệ, thiên lơng hơn đời, hơn ngời của chủ thể sáng tạo. Đúng nh Nguyễn Khắc Xơng đã khẳng định: “Ngông trớc hết là một tính cách” [28,100]. Ng«ng lµ mét tÝnh c¸ch mµ tÝnh c¸ch nµy th× kh«ng ph¶i ë ngêi nµo còng cã. ChØ cã nh÷ng con ngêi cã tµi, cã b¶n lÜnh, cã c¸ tÝnh m¹nh mÏ th× míi cã thÓ “ngông” đợc. Đi vào lịch sử văn học, đời sống văn học, nhiều nhà văn, nhà thơ tạo cho mình, cho văn chơng một t thế ngông, một phong cách ngông độc đáo. Các nhà v¨n, nhµ th¬ nh Hå Xu©n H¬ng, NguyÔn C«ng Trø, Cao B¸ Qu¸t, TrÇn TÕ X¬ng, Nguyễn Tuân, ... đã khẳng định đợc vị trí của mình trên văn đàn, trong lòng ngời đọc bởi chính giá trị con ngời cũng nh văn chơng. Họ đã đa đến cho văn học những cái Tôi độc đáo, khác ngời, ta có thể gọi đó là cái Tôi ngông. Vậy cái “Tôi ng«ng” lµ g×? Đó là cái Tôi xuất hiện trong văn học với những đặc điểm khác lạ nhng có ý nghÜa x· héi, thÈm mü s©u s¾c. C¸i T«i ng«ng nµy lµm næi râ c¸ tÝnh, b¶n ng· của chủ thể sáng tác. Họ ý thức đợc cái Tôi của mình và luôn luôn muốn khẳng định nó trớc cuộc đời. Họ bất mãn với thời cuộc bởi thời đại không đề cao vị trí của cá nhân con ngời, cái Tôi mà họ muốn khẳng định. Họ chỉ còn một cách đó là tự khẳng định mình bằng những biểu hiện phi chuẩn, ngoài chuẩn. Họ không tuân theo những chuẩn mực, những luân lý đạo đức của xã hội. Cái Tôi của những con ngời ấy, chính vì vậy mà đợc gọi là những cái Tôi ngông. 1.2.2. Những biểu hiện cái Tôi ngông độc đáo trong văn học Việt Nam trớc Tản Đà. Trong văn học, không phải đến thời hiện đại thì mới xuất hiện cái tôi cá nhân. Cái Tôi cá nhân, cá tính thì thời đại nào cũng có. Nhng cái Tôi trong thời trung đại lại tự ý thức và khẳng định mình trong cái chuẩn mực “vô ngã”. Bởi vËy nªn c¸i T«i c¸ nh©n trong thêi kú nµy bÞ gß bã, chÌn Ðp. C¸c v¨n nghÖ sÜ thu mình bởi lễ giáo phong kiến. Nhng trong số đó đã có một số ngời không chấp nhận nh vậy. Họ tách mình ra khỏi số đông, xuất hiện và nổi lên gọi là những ng-.

(11) êi ng«ng. “LÔ gi¸o phong kiÕn d¹y ngêi ta trung dung, an phËn nhng nh÷ng ngêi ngông thì đi theo lối cực đoan, đòi hỏi tự do cá tính, tự do t tởng, khinh thờng lễ giáo” [21, 219]. Ngông là một biểu hiện cá tính độc đáo của thời trung đại. ở Việt Nam, các nhà văn, nhà thơ từ Nguyễn Trãi đã có yếu tố ngông. Nhng phải bíc sang giai ®o¹n phong kiÕn suy tµn th× nh©n c¸ch ng«ng míi thËt sù biÓu hiÖn nhiêù mặt ở nhiều tác giả. Giai đoạn trớc Tản Đà có rất nhiều ngời đợc mệnh danh là ngông, trong đó nổi lên một số hiện tợng tiêu biểu: Hồ Xuân Hơng, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn C«ng Trø, TrÇn TÕ X¬ng... ë hä, kh«ng ai lµ kh«ng ng«ng, mçi ngêi ng«ng mét vÎ. Hồ Xuân Hơng là một trong những nhà thơ Nôm xuất sắc và có cá tính độc đáo nhất trong lịch sử văn học dân tộc. Khi đọc thơ bà, có một điều không ai có thể chối cãi đợc đó là thơ Hồ Xuân Hơng có một cái gì đó rất khác thờng. Một con ngời yêu đời, tài hoa và giàu sức sống nhng lại bị câu thúc, chèn ép không chỉ về mặt tinh thần, tình cảm mà cả về đời sống bản năng, hạnh phúc lứa đôi. Điều đó làm cho khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc lứa đôi trong bà luôn trỗi dậy. Một điều đặc biệt ở Hồ Xuân Hơng là bà không chỉ biết ớc mơ nh một số nhà thơ khác mà với một cá tính mạnh mẽ, ngang tàng, bà đã dám nói lên cái mà đời ít ngời dám nói trong thơ. Hồ Xuân Hơng đã thể hiện những tình cảm, những kh¸t väng ¸i ©n cña m×nh hÕt søc ch©n thùc, kh«ng dÊu diÕm. H¬n thÕ n÷a, bµ cßn th¼ng tay t¸t vµo mÆt cña bÌ lò phong kiÕn mét c¸ch th¼ng thõng, kh«ng nÓ nang. Nhà thơ đã xé toạc hết các mặt nạ giả dối, lột trần hết những tấm áo đạo đức cũn cỡn để chúng lộ nguyên hình là một lũ bịp bợm, dối đời và dốt nát. Với x· héi phong kiÕn träng nam khinh n÷ lóc bÊy giê, Hå Xu©n H¬ng lµ phËn n÷ nhi nhng đã luôn tìm cách khẳng định vị trí của mình một cách ngang tàng, th¸ch thøc. Bµ lªn ¸n, chÕ giÔu nh÷ng c¸i mµ x· héi lóc Êy träng dông: bËc hiÒn nhân quân tử, những công tử th sinh... Bà đã không ngần ngại khi thốt lên: KhÐo khÐo ®i ®©u lò ngÈn ng¬ L¹i ®©y cho chÞ d¹y lµm th¬, råi l¹i: Ai vÒ nh¾n b¶o phêng lßi tãi Muốn sống đem vôi quét trả đền. N÷ sÜ vÉn cha bu«ng tha: Một đàn thằng ngọng đứng xem chuông, Chóng b¶o nhau r»ng: Êy...¸i...u«ng... §èi víi Hå Xu©n H¬ng, chóng chØ lµ nh÷ng kÎ phµm tôc dèt n¸t. Bµ chÕ giễu, khinh bỉ chúng. Hồ Xuân Hơng đã nói những điều cấm kỵ một cách thẳng thắn, dứt khoát và rất quyết liệt. Bà xứng đáng đợc xếp vào hàng ngũ của những nhµ th¬ “ng«ng”. Cũng giống nh Hồ Xuân Hơng, Nguyễn Công Trứ ý thức đợc tài năng và muốn khẳng định đợc vị trí của bản thân mình trong xã hội. Nguyễn Công Trứ xem xã hội nh một môi trờng để ông thi thố tài năng và tự khẳng định bản thân chứ không tuân theo những quy tắc, trật tự của xã hội. Theo ông, đời ngời quý ở chỗ là sống phù hợp với ý muốn của mình và ông cho rằng: con ngời sống ở đời nhất thiết phải có ích cho đời: Đã mang tiếng ở trong trời đất.

(12) Ph¶i cã danh g× víi nói s«ng. Nguyễn Công Trứ đã không phủ nhận vai trò của con ngời mà khẳng định nó, khẳng định một cách dứt khoát. Trong thơ ông, ngoài ý thức về bổn phận thì vai trò cá nhân rất đợc coi trọng, đề cao. Ông đã từng tuyên bố: Cã nh÷ng lóc ma tu«n sãng vç ChØ nh÷ng toan xÎ nói lÊp s«ng Làm nên đấng anh hùng đâu đấy tỏ. hay: Giang sơn đành có cậy trông mình Mµ véi nöa anh hïng chi bÊy nhÏ. Đọc những câu thơ nh thế, ta thấy nhà thơ đặc biệt tin tởng vào năng lực và ý chí của mình. Ông hết sức đề cao vai trò của cá nhân, rất mực tin ở bản thân. Đây cũng chính là điểm mâu thuẫn gay gắt với quan điểm của xã hội đơng thời. Là một ngời tài hoa, khí phách nhng Nguyễn Công Trứ lại bị cuộc đời đối xử một cách phũ phàng. Và ông đã phải quên cái bất công của xã hội bằng cách say, b»ng rîu, b»ng th¬, b»ng sù hëng l¹c.Víi NguyÔn C«ng Trø th× sù hëng l¹c chính là sự khẳng định bản thể của cá nhân - sự tự khẳng định mình trong một thời gian hữu hạn của đời ngời. Ông đã từng về làng cỡi trên lng con bò vàng cổ đeo lục lạc, sau lng theo một cô gái trẻ - đây là một sự thách thức, buộc ngời đời phải thừa nhận cái ngất ngởng của cá nhân mình. Cái ý nghĩa đời ngời của cá nh©n chØ m×nh m×nh biÕt: Thú yên hà trời đất có riêng ta Nµo ai, ai biÕt ch¨ng lµ... ở đây có một sự khẳng định cá nhân hơn ngời, hết sức riêng t, không đợc và không cần ngời đời biết, không khớp với khuôn thớc có sẵn. ở Nguyễn Công Trứ, cái riêng t, tự cho mình là đủ, là hơn ngời đợc khẳng định một cách rõ nét và đó chính là bản chất phát triển của ý thức cá nhân mà không phải ở thời đại cña «ng ai còng cã. Khi nhắc đến hiện tợng ngông trong làng văn thì chúng ta không thể không nhí tíi Cao B¸ Qu¸t. ë Cao B¸ Qu¸t, ta b¾t gÆp mét con ngêi, mét c¸ tÝnh m¹nh mÏ, ngang tµng, sèng ngoµi thãi tôc. ¤ng tµi cao nhng chÝ kh«ng ë c«ng danh, d¸m lµm ®iÒu cÊm kþ. Trong th¬ v¨n Cao B¸ Qu¸t, ta lu«n b¾t gÆp mét con ngêi có bản lĩnh, tin vào chính mình, chính mình phải hành động để thay đổi cuộc đời m×nh. ¤ng xuÊt hiÖn lµ mét con ngêi kh«ng chÞu vµo khu«n phÐp: Bíc tíi trêng danh ch¼ng cói ®Çu. Cao B¸ Qu¸t tù so s¸nh m×nh víi nh÷ng ngêi sèng tù do nh Trang Tö, T«n Tử, Khuất Nguyên...Ông luôn khao khát đợc chắp thêm đôi cánh để bay lên tận tầng mây tía để “thoát khỏi lới trần”. Ông cũng không ngần ngại khi chửi thẳng vµo mÆt Tù §øc - «ng vua næi tiÕng lµ hay ch÷ nhng nhu nhîc, b¸n níc. Cuéc đời và thơ văn Cao Bá Quát làm hiện lên con ngời bất khuất, không chịu luồn cúi khuÊt phôc, lu«n ngang tµng, ®Çy th¸ch thøc: Một chiếc cùm lim chân có đế Ba cßng xÝch s¾t bíc thi v¬ng. ThËt thiÕu sãt v« cïng nÕu nh chóng ta ®iÓm mÆt c¸c nh©n vËt trong “lµng ngông” mà bỏ quên Tú Xơng. Ông đã từng nổi tiếng là một tay chơi ngông: Khi høng toan lªn b¸n c¶ trêi.

(13) Trêi cêi th»ng bÐ nã hay ch¬i Cho hay c«ng nî ©u lµ thÕ Mà vẫn phong lu suốt cả đời. Hay có lúc ông đã tự nhận mình với dáng bộ ngang tàng, ngông nghênh: Đất biết bao giờ sang vận đỏ Trêi lµm cho bâ lóc ch¬i ng«ng. Tú Xơng luôn tự khẳng định mình, khẳng định cái Tôi của mình. Ngay cả trong bài Tự trào, cời về cái thói ăn chơi của mình, nhà thơ cũng đã khoe khoang, kiªu h·nh vÒ c¸i thãi ¨n ch¬i, vÒ con ngêi ¨n ch¬i Êy: VÞ Xuyªn cã Tó X¬ng Dë dë l¹i ¬ng ¬ng Cao l©u thêng ¨n quþt Thổ đĩ lại chơi lờng. Giäng v¨n ë ®©y kh«ng chØ lµ sù chÕ giÔu mµ cßn khoe khoang. §ã võa lµ một sự phủ định nhng đồng thời lại có cả sự khẳng định. Trong thơ Tú Xơng, ta thấy con ngời nhà thơ nh sống giữa đờng biên của cái khuôn phép và phi khuôn phép. Ông dùng tiếng cời để níu cái ngời khuôn phép, để nó không đi quá xa, kh«ng vît qu¸ giíi h¹n. C¸i x· héi mµ Tó X¬ng sèng lµ mét x· héi nhè nh¨ng, mọi giá trị đều bị đảo ngợc. Ông nhìn thấy điều đó và chế nhạo, lên án nó. Ông d¸m nãi to¹c ra nh÷ng ®iÒu mµ mäi ngêi dÌ dÆt. ChÝnh v× thÕ mµ th¬ «ng cã mét giäng ng«ng, mét phong c¸ch ng«ng. Trở lên, chúng ta mới chỉ điểm qua một vài phong cách độc đáo. Họ đều là những nhà thơ đợc liệt vào “làng ngông”, đều là “những tâm hồn nổi loạn, những con ngêi cã ®iÒu bÊt hoµ víi hiÖn thùc x· héi. C¸i ng«ng cña nh÷ng ngêi Êy lµ c¸i ng«ng cã chiÒu s©u t tëng, cã sãng triÒu vËt v· cña nh÷ng t©m hån cao thîng khí khái bị đày ải vào một thực tại rất khác vơí t tởng, với quan niệm của mình. Cái thực tại ấy đã chà đạp lên tài và tình, đã quá nhố nhăng, tạp loạn nên họ ngông” [19,101-102]. Ngông ở đây chính là thái độ bất mãn với thực tại cuộc sống, bất cần nó và bất đắc chí cho số phận của bản thân mình. Họ ngông “để chửi đời, để thách đời và để chua chát với đời”. Đó cũng chính là sự phản ứng tiªu cùc, lµ sù bÊt lùc tríc thêi vµ thÕ. Từ đó, ta có thể thấy rằng những cái Tôi ngông ấy chính là cái Tôi ngông cña läai h×nh nhµ nho tµi tö, lµ c¸i ng«ng cña tÇng líp Nho häc trong “héi tµi t×nh”. §ã lµ c¸i ng«ng cña nh÷ng con ngêi thÞ tµi (coi träng c¸i tµi), ®a t×nh. Hä coi giá trị cuộc đời là ở tài và tình. Tâm hồn của họ phóng khoáng, tự do và lãng m¹n. Hä lµ “nh÷ng kÎ lÊy ng«ng lµm tµi, tµi tho¸t ra thãi tôc, v× vËy mµ nã g¾n chÆt víi tµi t×nh” [21,198]. Vµ T¶n §µ còng lµ mét hiÖn tîng thuéc dßng m¹ch nhµ nho tµi tö, còng lµ mét nhµ th¬ ng«ng. 1.2.3. C¸i T«i ng«ng trong s¸ng t¸c cña T¶n §µ. Sinh ra và lớn lên trong một gia đình thuộc dòng dõi quý tộc nhà Lê, cha là Nguyễn Danh Kế - một nhà nho tài tử, mẹ là cô đào hát có tiếng thời bấy giờ một bậc nữ tài học thức , hát hay, ngời đẹp, có lẽ chính vì vậy mà ngay từ khi còn.

(14) nhỏ, Nguyễn Khắc Hiếu đã có những biểu hiện của một nghệ sĩ tài hoa, phong nh·. N¨m T¶n §µ lªn bèn tuæi, cha mÊt, mÑ bá nhµ trë l¹i chèn B×nh Khang, kÓ từ đó cuộc đời ấm Hiếu là một cuộc đời bơ vơ, phiêu bạt. Tản Đà tự giới thiệu về m×nh: Trêi sinh ra b¸c T¶n §µ Quª h¬ng thêi cã, cöa nhµ thêi kh«ng Nửa đời Nam - Bắc, Tây - Đông B¹n bÌ sum häp, vî chång biÖt ly. (Thó ¨n ch¬i). T¶n §µ sèng thêi tuæi trÎ víi ngêi anh trai cïng cha kh¸c mÑ lµ NguyÔn T¸i Tích - ngời có ảnh hởng sâu sắc về nhân sinh quan và đạo đức Nho giáo đối với T¶n §µ. Sau lÇn ®i thi thÊt b¹i vµ t×nh duyªn tr¾c trë, T¶n §µ kh«ng theo nghiÖp khoa cử nữa. Ông không đi theo con đờng của cha anh - làm quan mà lại quyết tâm lao vào một nghề hoàn toàn mơí mẻ, đó là viết văn để kiếm sống. Vợ dại, con thơ, sự sinh hoạt của gia đình, tất cả trông nhờ vào ngòi bút của Tản Đà: B¸n v¨n, bu«n ch÷ kiÕm tiÒn tiªu. Tản Đà là nhà văn chuyên nghiệp đầu tiên của nớc ta nhng nghề viết văn đã không mang lại cho ông một cuộc sống bình thờng nh bao ngời khác. Gia đình ông lúc nào cũng nghèo đói, rách nát. Viết văn, làm báo, xuất bản sách... tất cả những nghề đó đã không đem lại cho ông và gia đình một cuộc sống khá hơn mà nghÌo vÉn hoµn nghÌo. Tản Đà bớc vào cuộc đời với một chuỗi bi kịch lớn. Cả cuộc đời Tản Đà là thÊt b¹i, lµ long ®ong, nghÌo tóng. Nhng nh×n vµo con ngêi T¶n §µ vµ nÕu kh«ng hiÓu th× ngêi ta l¹i kh«ng nghÜ nh vËy. Bëi «ng lu«n lµ mét con ngêi l¹c quan, ham sống, ham vui thú. Cũng có lúc Tản Đà đã kêu lên: đời đang chán nhng đó lại chính là lúc ông cảm thấy yêu đời nhất. Tản Đà còn là một kẻ đa tình, thích giang hồ, xê dịch, thích nay đây mai đó. Ông còn là ngời thích rợu, thích ăn ngon. Đối với nhà thơ, rợu không chỉ để quên mà còn để gợi hứng, để tìm c¶m xóc. Mét con ngêi trµn ®Çy nhiÖt t×nh, yªu cuéc sèng, yªu con ngêi, «m Êp nhiÒu hoài bão lớn nhng dờng nh cuộc đời lại không trọng dụng ông. Tản Đà đem cái tài và tình của mình muốn góp mặt với đời nhng cuộc đời lại không dung đợc cái tµi vµ t×nh Êy. Vèn lµ con ngêi sèng phãng kho¸ng, ngang tµng, kh«ng bao giê chÞu luån cói, uèn m×nh theo thãi tôc, T¶n §µ gi÷ cho m×nh mét b¶n ng·, mét c¸i Tôi, một nhân cách cao đẹp: “đời đục tiên sinh sáng, đời quay cuồng trong nhân dôc t lîi, tiªn sinh sèng ë thÕ giíi tinh thÇn... Nh÷ng nçi vËt chÊt cña cuéc sèng tầm thờng không hề làm bợn đợc linh hồn cao khiết của tiên sinh” [29]. Sống nh thế, luôn là mình, sống hết bản ngã của mình nhng cuộc đời lại luôn bạc bẽo đối với ông. Tản Đà luôn đóng vai của một kẻ bất đắc chí, bất cần đời, khinh thế ngạo vật... Nói đến cái Tôi, cái bản ngã của Tản Đà thì ngời ta không thể không nãi tíi c¸i ng«ng cña «ng. Nguyễn Khắc Xơng khẳng định rằng: “cả cuộc sống của Tản Đà là một cuéc ng«ng” [28,105]. C¸i ng«ng cña T¶n §µ cã rÊt nhiÒu s¾c th¸i biÓu hiÖn, nã.

(15) phản ánh đợc một tính cách đa dạng một tâm hồn phong phú. Rợu và say là biểu hiện nổi bật của cái ngôngTản Đà. Nói đến Tản Đà là nói đến rợu, nếu không có rợu thì Tản Đà không còn là Tản Đà nữa. Cả cuộc đời của Tản Đà là một cuộc say. Tản Đà sống đã mang tiếng là một kẻ say. Nhng cái say của Tản Đà với những nguyên nhân xã hội của nó chỉ có thể lý giải và phân biệt đợc với cái say cña nh÷ng ngêi b×nh thêng b»ng sù nghiÖp s¸ng t¸c cña T¶n §µ mµ ë phÇn sau chúng ta sẽ đề cập đến. “§øc tiªu tiÒn” nh NguyÔn Kh¾c X¬ng nhËn xÐt, còng lµ mét biÓu hiÖn cña cái ngông Tản Đà. Nó có thể đặt ngang với tài thơ - rợu của thi sĩ. Là ngời dờng nh lóc nµo còng thiÕu tiÒn trong tay l¹i tiªu nh nh÷ng kÎ phong lu , “cã tiÒn nghìn bạc vạn mới đủ” [28,105]. Thi sĩ ngông của chúng ta không dừng lại ở đó - ở cái tài thơ rợu, ở cái đức tiªu tiÒn h¬n ngêi mµ trong cuéc sèng xö thÕ, thi sÜ còng ng«ng v« cïng. ViÖc đến thăm mộ vua Tây Sơn phải rời Bình Định, rồi phải bỏ cái cơ nghiệp đồ sộ ở Dốc Láp - Vĩnh Yên, tất cả đều từ cái ngông mà ra. Ghét sự cầu cạnh luồn cúi, bon chen, Tản Đà sống phóng túng, khoáng đạt. Ông tự nhận mình là “ngời trong màn ảnh đem bản ngã đùa cợt với đời”[28,52] Thi sĩ cuả núi Tản sông Đà đã xem mình là ngời đóng phim , còn thiên hạ là nh÷ng ngêi xem phim. Ngêi xem phim th× biÕt ngêi trªn mµn ¶nh cßn ngêi trªn màn ảnh thì làm sao biết đợc ai là ngơì xem mình. Chính vì vậy, sự yêu -ghét, khen - chê đối với Tản Đà chỉ là sự thừa. Ông đã bất cần tất cả và đã sống theo c¸ch riªng cña m×nh víi mét b¶n ng· s¾c c¹nh. §· cã lÇn «ng nãi víi NguyÔn Tuân: “ở đời có hai thái độ sống, thánh hiền và hào kiệt, nhng sống theo hào kiệt vÉn thÝch h¬n,cuéc sèng Êy míi thËt lµ å ¹t” [29,31]. §ã còng chÝnh lµ quan niÖm sèng cña t¸c gi¶. Tản Đà không chỉ ngông với đời, trong đời mà ông còn ngông với tác phẩm. Với Tản Đà, văn chơng là nơi để ông bộc lộ hết cái Tôi cá nhân - bản ngã, cái ng«ng cña m×nh. Trong t¸c phÈm, T¶n §µ hiÖn lªn lµ “mét b¶n ng· hiÖn diÖn,ph« bµy, xuyªn suèt mäi t¸c phÈm, mét b¶n ng· lÇn ®Çu tiªn tù xng danh, nãi vÒ mình, đặt mình là nhân vật trung tâm của tác phẩm, lấy mình mà đối thoại với ngời đọc mình” [30,437]. Thơ văn Tản Đà là sự phát hiện ra con ngời cá nhân của mình. Ông là nhà văn đầu tiên dám đa thân thế của mình làm đối tợng sáng t¹o mét c¸ch c«ng khai vµ ng¹o nghÔ. Kh«ng chØ trong th¬, c¸i ng«ng cña T¶n Đà mới đợc bộc lộ và bộc lộ một cách rõ nét mà cả trong văn xuôi cũng thế. Tản Đà xem đời mình là một Giấc mộng lớn. Trong Giấc mộng lớn có những Giấc mộng con. Trong mộng, Tản Đà có thể sống hết mình. Ông đã đa ngời đọc đến một thế giới mới, một xã hội mới mà ở đó con ngời có một cuộc sống thoải mái. Cũng chỉ đến Tản Đà, ngời đọc mới đợc chứng kiến cuộc sống thiên đình lãng mạn, hạnh phúc. Tản Đà đa cái ngông của mình nhảy lên trời, ngang dọc trên thợng giới, đi chơi chợ trời, gặp Đông Phơng Sóc, đùa với Cuội , chơi thuyền với ngời đẹp Chu Kiều Oanh trên dòng Ngân Hà, hầu chuyện Khổng Tử và Nguyễn Tr·i, lµm b¸o trªn trêi víi cô Hµn Thuyªn vµ nghiªng ng¶ trong mét tiÖc rîu thÇn tiên có Chiêu Quân đánh đàn tì bà, Dơng Quý Phi say rợu múa và Tây Thi hát... Méng chÝnh lµ c¸ch biÓu hiÖn ng«ng cña T¶n §µ. T¶n §µ sèng víi méng, b»ng mộng để mà ngông. Cái ngông của Tản Đà chính là ở chỗ đó. Đó chính là cái riêng, cái độc đáo chỉ có ở Tản Đà mà thôi..

(16) Nh vậy, do ảnh hởng của thời đại, đến Tản Đà thì cái “ngông” đã khác hơn nhiều so với các nhà thơ lớp trớc. Trong cái ngông ấy có cả sự chống đối, phá phách, sự khinh mạn, nó đợc bộc lộ một cách tự do, ngạo nghễ hơn.. Ch¬ng 2: đặc trng cái tôi ngông trong thơ tản đà.. Về cái Tôi trong thơ Tản Đà, Phong Lê nhận xét: “Điều đặc sắc trong nội dung th¬ T¶n §µ lµ sù ®i s©u vµo c¸i T«i, lµ viÖc m¹nh d¹n, dòng c¶m ®a c¸i T«i vµo th¬ v¨n trong rîu vµ say, trong nh÷ng c¬n sÇu dµi, trong c©u chuyÖn lªn tiªn và hầu trời, trong các cuộc chu du vào quá khứ hoặc đến các xứ sở xa lạ, trong cả nh÷ng lo toan vÒ cuéc mu sinh kh«ng lóc nµo kh«ng chËt vËt, trong nh÷ng tù thuật, tự trào và tự thú về mình, Tản Đà đã đa ra một cái Tôi - chân dung cực kỳ thành thật, không xấu hổ, không che đậy” [29,393]. Quả đúng nh vậy, trong quá khứ thì cha có một cái Tôi nào đợc đa lên vị trí cao, đợc phô ra nhiều góc cạnh và đợc đào sâu vào nhiều tầng bậc nh Tản Đà. “Cái Tôi Tản Đà - đó là sự hiện diện và khẳng định của cá nhân - những nhu cầu tinh thần của con ngời hiện đại” [29,393]. Với ông, cái Tôi không còn rụt rè, e thẹn nữa mà đã dám tự khẳng định, thậm chí có lúc nó dám hiên ngang thách thức với hoàn cảnh trong cái “ngông” của mình. “Nh một đòi hỏi giải phóng và nh một nhu cầu phát triển, cái Tôi ấy ở Tản Đà đã phản ứng lại mọi câu thúc, kiềm toả, bóp nghẹt của hoàn c¶nh b»ng sù tung hoµnh trªn nh÷ng giíi h¹n thËt phãng kho¸ng cña kh«ng Ýt đam mê, khát vọng” [29,394]. Đó là một cái Tôi “ngông” hết sức độc đáo, nó đợc biểu hiện ở nhiều phơng diện khác nhau nhng chủ yếu ở các mặt sau đây: 2.1. C¸i T«i ng«ng - “trÝch tiªn”. 2.1.1. Kh¸i niÖm “trÝch tiªn” cña T¶n §µ: T¶n §µ bíc ch©n vµo cuéc sèng giao thêi ®Çu thÕ kû XX mét c¸ch võa tù nhiªn võa nh mét ngêi qu¸ ch©n l¹c bíc, bÞ l«i cuèn, bÞ x« ®Èy. Trong cuéc sèng.

(17) Êy, T¶n §µ lu«n ph¶i tr¶i qua nh÷ng thÊt väng vµ thÊt b¹i. ¤ng chØ lµ mét con ngời cô đơn, “một tâm hồn ngây thơ lạc loài trong xã hội ngời lớn – một xã hội ngêi lín tinh kh«n”. ¤ng bÊt m·n vµ bÊt b×nh víi x· héi Êy. ¤ng ch¸n ghÐt nã vµ ớc ao một cuộc sống khác tốt đẹp hơn. Không giống nh những ngời tài tử khi gặp cảnh ngộ cùng quẫn, bất hạnh và bất mãn với cuộc đời thì họ thờng hớng đến triết học Trang Chu: coi cuộc đời là mộng ảo, là bụi bặm, thây kệ nó, sống một cách cuồng phóng, cô độc, thoát ly cuộc sống trần thế. ởTản Đà lại khác, ông cũng thoát ly cuộc đời, xem nó là cõi trần, là cõi tục nhng lại không thoát tục. Tản Đà bất mãn, bất đắc chí và ông tìm đến với mộng, với rợu và thơ... để lãng quên thói tục. Ông bất bình, phản ứng lại cuộc đời theo cách riêng của mình. Tản Đà luôn ý thức để khẳng định cái Tôi, cái bản ngã của cá nhân mình bằng lối sống ngông nghênh, thách thức với cuộc đời. Nhng cái ngông của Tản Đà không gièng víi c¸i ng«ng cña Cao B¸ Qu¸t, cña NguyÔn C«ng Trø hay TrÇn TÕ X¬ng. Mµ nã, c¸i ng«ng cña T¶n §µ, lµ mét c¸i ng«ng riªng - c¸i ng«ng “trÝch tiªn”. Còng gièng nh Lý B¹ch, T¶n §µ tù coi m×nh lµ mét trÝch tiªn: Thiªn tiªn ë l¹i, trÝch tiªn xuèng Theo đờng không khí về trần ai. (HÇu Trêi). Hơn thế nữa là một vị tiên bị đày xuống cõi trần vì... tội ngông: -BÈm qu¶ cã tªn NguyÔn Kh¾c HiÕu §µy xuèng h¹ giíi v× téi ng«ng! (HÇu Trêi). Ngời trích tiên thờng mơ ớc ngày đợc Thợng Đế cho trở lại Đế Khuyết nhng với Tản Đà, ông lại hình dung mình là ngời đợc giao nhiệm vụ nên vẫn không chừa ngông nghênh, không chịu tu tỉnh để chống mãn hạn đi đày. Thiên tiên ấy bị lu đày chỉ vì phải thực hiện một nhiệm vụ đợc giao phó. “Trích tiên”, “Tiên trời đày” này đã phải lăn lóc khắp chốn thế gian lầm bụi mong hoàn thành trách nhiÖm cña m×nh. Trªn ®©y lµ quan niÖm cña T¶n §µ vÒ kh¸i niÖm “trÝch tiªn”. Vµ chÝnh bëi quan niệm này đã làm cho Tản Đà sống trong đó mà vẫn chân trong chân ngoài, không thể nhập cuộc đợc. Ông trở nên lạc lõng giữa cuộc đời và xa rời chính nó. 2.1.2. Những biểu hiện và đặc điểm của cái Tôi ngông “trích tiên” Tản Đà. Sống giữa cõi đời phàm tục chán ghét và muốn xa rời nó, Tản Đà nh lạc loài vµo mét thÕ giíi kh¸c kh«ng gièng nh thÕ giíi cña m×nh. C¸i thÕ giíi mµ «ng đang sống ấy, chính ông không thể hoà nhập đợc bởi ông là một cốt cách tiên, mang nh÷ng phÈm chÊt cña tiªn. Lµ tiªn nhng v× nhiÖm vô nªn ph¶i ®Çy xuèng trÇn thÕ: Trời rằng: không phải là trời đày Trời định sai con một việc này Lµ viÖc thiªn l¬ng cña nh©n lo¹i. (HÇu Trêi). L·nh nhiÖm vô truyÒn b¸ thuyÕt “thiªn l¬ng” cho con ngêi, thùc hiÖn sø mệnh thiêng liêng mà trời đã giao phó nhng Tản Đà không hoàn thành đợc trách nhiÖm cña m×nh. X· héi Êy kh«ng t¹o ®iÒu kiÖn cho «ng. Nã chØ ®em l¹i cho «ng những chán ngán, sầu tủi và thất vọng. Chính vì vậy mà ông luôn muốn đợc siêu thoát, đợc lánh xa cõi trần tục luỵ. Cái sầu trần thế cứ da diết nên muốn thoát lên tiªn, muèn lµm th»ng Cuéi lu«n lµ íc m¬ cña nhµ th¬. T©m hån «ng híng lªn th-.

(18) ợng giới, nơi đó là thế giới, là cuộc sống đích thực của ông. ở đây ông sẽ tìm đợc tri âm tri kỷ của mình. Bởi thế nên ông gạ gẫm với thiên nhiên: §ªm thu buån l¾m chÞ H»ng ¬i! TrÇn thÕ em nay ch¸n nöa råi, Cung quế đã ai ngồi đó chửa? Cµnh ®a xin chÞ nh¾c lªn ch¬i. (Muèn lµm th»ng Cuéi) vµ n÷a: Tr«ng kh¾p trÇn gian hÕt thó ch¬i ThÌm tr«ng con h¹c nã lªn trêi H¹c kia bay bæng tuyÖt vêi Hái th¨m cung NguyÖt cho ngêi trä kh«ng? (Tr«ng h¹c bay). Tản Đà thèm muốn vị trí của chú Cuội, ớc có đợc vị thế của con chim hạc. Ông muốn đợc bay cao, bay xa. Tất cả những điều này phán ảnh một tính cách tự do, yªu phãng tóng cña nhµ th¬ nói T¶n s«ng §µ. Thế gian này nhỏ hẹp, cuộc đời chỉ là mộng tởng, ngời đời chỉ là những kẻ chuộng h danh, không hiểu đợc giá trị cái chân tài của ông, không đợc hiểu đợc cái hay của thơ văn ông nên Tản Đà đã gánh văn lên bán chợ trời. Và chỉ ở nơi đó thì giá trị của chúng mới đợc đánh giá một cách chân thực, chính xác: Văn đã giàu thay, lại lắm lối Chñ tiªn ao íc tranh nhau dÆn Anh g¸nh lªn ®©y b¸n chî trêi. cßn n÷a: Trêi l¹i phª cho v¨n thËt tuyÖt Văn trần đợc thế chắc có ít... (HÇu Trêi). Nh vậy đó, chỉ những con ngời ở cõi tiên thì mới nhận ra đợc giá trị đích thực của con ngời cũng nh thơ văn của Tản Đà. Ông đã tìm đợc những tâm hồn tri kỷ ở chính nơi ấy. Cuộc đời này đối với ông thật nhạt nhẽo, vô vị, chỉ có mặt tr¨ng kia míi lµ kÎ tri kû cña m×nh: Tri kỷ trông lên đứng tận trời. (T©y Hå väng nguyÖt). V× thÕ mµ t©m hån T¶n §µ bao giê còng híng vÒ trêi. ¤ng mong íc hoµn thành trách nhiệm, trả đợc nợ đời để mãn hạn đi đày, trở lại là một thiên tiên. 2.2. C¸i T«i ng«ng “xª dÞch”, “cßn ch¬i”. 2.2.1. Kh¸i niÖm “xª dÞch”, “cßn ch¬i” ë T¶n §µ. Sống trong xã hội t sản - xã hội mà đồng tiền đã làm chủ tất cả - bản thân Tản Đà không thể hoà mình vào đó đợc. Xã hội ấy đã biến ông thành một con ngời cô đơn, một kẻ lạc bầy. Ngay chính ông cũng không muốn nhập cuộc: “Cuộc đời thực trái với những mộng tởng đẹp đẽ mà ông ôm ấp. Ông không thể nhập cuộc vì cuộc đời đòi hỏi ông nhiều cái xa lạ mà ông không có.” [12,346]. Tản Đà lên án cuộc đời, phản ứng lại nó bằng cách than vãn, chê trách nhân tình thÕ th¸i vµ chñ tr¬ng hëng thô. Kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa kh«ng cã chç cho cuéc sống ẩn dật mà ngời tài tử laị không thể sống ẩn dật, không thể sống cuộc đời cña mét Èn sü nh c¸c nhµ nho chÝnh thèng khi xa. Cho nªn T¶n §µ sèng vµ hµnh động theo suy nghĩ và ý thích của riêng mình. Cuộc sống trớc mắt đối với ông là.

(19) vô nghĩa, nhng đời ngời lại ngắn ngủi trớc thời gian vô hạn. Vì thế, Tản Đà sợ thời gian nó trôi nhanh. Ông tiếc nuối và cố níu kéo nó, van lạy nó đừng vội trôi qua để cho ông sống thoả chí mình. Chính thế nên Tản Đà chủ trơng sẽ chơi sao cho thoả thích, chơi mãi thì thôi. Cái Tôi ngông của đấng trích tiên ấy là vậy, đó lµ c¸i T«i ng«ng “xª dÞch”, “cßn ch¬i”. Víi t©m hån phãng kho¸ng, réng më, tÝnh c¸ch phãng tóng, ngêi tµi tö trong xã hội t sản tôn thờ cuộc sống tự do, nay đây mai đó, sống theo sở thích cña c¸ nh©n m×nh. Thi sÜ nói T¶n s«ng §µ cña chóng ta còng vËy, cuéc sèng cña ông đợc trải lên trang thơ: Trêi sinh ra b¸c T¶n §µ Quª h¬ng thêi cã, cöa nhµ thêi kh«ng Nửa đời nam, bắc, tây, đông B¹n bÌ sum häp, vî chång biÖt li Tói th¬ ®eo kh¾p ba kú L¹ chi rõng biÓn, thiÕu g× giã tr¨ng. (Thó ¨n ch¬i). Cả cuộc đời Tản Đà là một cuộc chơi. Thi sĩ chơi, chơi mãi: Tr¨m n¨m hai ch÷ T¶n §µ Cßn s«ng, cßn nói, cßn lµ ¨n ch¬i Dở hay không muôn sự ở đời M©y bay níc ch¶y mÆc ngêi thÕ gian. (Thó ¨n ch¬i). T¶n §µ quan niÖm “ch¬i” lµ sù hëng thô trong sù biÕt thëng thøc vµ biÕt yªu, biÕt tr©n träng nh÷ng thó vui vËt chÊt vµ tinh thÇn, trong nh÷ng biÓu hiÖn tích cực khác nhau của hiện thực làm cho cuộc đời con ngời giàu thêm và đẹp h¬n. Theo «ng, ch¬i vµ hëng l¹c lµ biÕt sèng cã nghÖ thuËt, ®em l¹i cho cuéc sống một giá trị thẩm mỹ. Tản Đà vui chơi, thăm thú quê hơng đất nớc, hởng lạc thùc chÊt lµ thëng thøc vµ hëng thô cuéc sèng mét c¸ch nghÖ thuËt. Ta thÊy r»ng, kh¸i niÖm “xª dÞch”, “cßn ch¬i” lµ nh÷ng néi dung nghiªng vÒ lÜnh vùc tinh thÇn. “Xª dÞch”, “cßn ch¬i” thùc chÊt ë ®©y lµ mang néi dung hëng l¹c. Nhng quan niệm hởng thụ của Tản Đà lại mang nét riêng và đợc biểu hiện một cách độc đáo trong thơ ông. 2.2.2. Những biểu hiện và đặc điểm của cái Tôi ngông “xê dịch”, “còn ch¬i” cña T¶n §µ. T¶n §µ NguyÔn Kh¾c HiÕu lµ mét nhµ th¬ thuéc tÇng líp nho sü cho nªn «ng kh«ng thÓ kh«ng mang thÕ giíi quan, nh©n sinh quan cña giai cÊp m×nh. ¤ng còng chñ tr¬ng “nh©n sinh thÝch chÝ”, ph¶i hëng thô bëi thêi gian cña mét đời ngời quá ngắn ngủi. Tản Đà chủ trơng chơi. Nhng cái chơi của ông không phải là cái chơi cho qua ngày đoạn tháng, cho hết cuộc đời mà ông bàn đến cái thó ¨n ch¬i, ®a nã ra h¨m hë, say sa, th¸ch thøc: Ch¬i cho biÕt mÆt s¬n hµ Cho s¬n hµ biÕt ai lµ mÆt ch¬i. (Ch¬i HuÕ). Tản Đà với túi thơ trải khắp ba kỳ, nơi đâu ông cũng đến. Ông tự hào về sự tõng tr¶i trong “thó ¨n ch¬i” cña m×nh: Tói th¬ ®eo kh¾p ba kú L¹ chi rõng biÓn, thiÕu g× giã tr¨ng.

(20) Thó ¨n ch¬i còng gäi r»ng Mµ xem chöa dÔ ai b»ng thÕ gian. (Thó ¨n ch¬i). Thi sü khoe khoang, tù m·n vÒ thó ¨n ch¬i cña m×nh. Hái xem c¶ thÕ gian nµy cã ai tõng tr¶i, hiÓu biÕt b»ng «ng? ¤ng ñng hé, hoan nghªnh “thó ¨n ch¬i” của con ngời. Ông đã từng nói một cách ngông nghênh trong bài “còn chơi”: Tớ muốn chơi cho mãn đời §êi cha thËt m·n tí cßn ch¬i Chẳng hay đời tớ lâu hay chóng Dï chãng hay l©u tí h·y ch¬i. (Cßn ch¬i). Tản Đà sẽ cứ chơi, còn chơi và chơi mãi, chơi cho đến lúc: ức triệu ngàn năm đời nhớ tớ §êi th«i tí còng h·y cßn ch¬i. (Cßn ch¬i). Tản Đà không bao giờ ngừng chơi, bởi cái “thú ăn chơi” nó đã ngấm vào máu thịt của ông. Đi đến đâu ông cũng có thể vui chơi. Cuộc đời nh là một sân ch¬i cña «ng vËy. Ta h·y xem «ng tù thó nhËn: V¨n ch¬ng thêi n«m na Thó ch¬i cã s¬n hµ. (Tù thuËt). Văn chơng đối với ông chẳng qua cũng chỉ là một trò chơi. Và cuộc đời thì l¹i cµng lµ mét trß ch¬i h¬n n÷a. Trong cuéc ch¬i Êy, «ng chØ lµ mét kh¸ch ch¬i sành sỏi nhất, toàn diện nhất. Chính Tản Đà cũng đã khẳng định điều đó: Trêi sinh ra b¸c T¶n §µ Quª h¬ng thêi cã cöa nhµ thêi kh«ng. (Thó ¨n ch¬i). Dờng nh số mệnh đã sắp đặt sẵn, Tản Đà phải mang trong mình cái nghiệp của một một khách chơi và ông chấp nhận điều đó. Ông sống hết mình và đi tới cïng trong mçi cuéc ch¬i. “Víi T¶n §µ, víi con ngêi coi bèn ph¬ng lµ nhµ, víi kẻ đã mang túi thơ đi khắp thiên hạ, với kẻ dám mang cái ngông của mình thách thức với cả núi sông, phải chăng cuộc đời này là một cuộc chơi không giới hạn.” [29,330]. Tuy nhiên với Tản Đà khi nói đến cái chơi là nói đến một vui thú tinh thần trong s¸ng. ¤ng ch¬i v× sù nghiÖp, ch¬i cho mét lý tëng mµ «ng theo ®uæi bÊy l©u: Ngời đời ai có hay nh tớ Ch¬i cø b»ng v¨n m·i chöa th«i. (Cßn ch¬i). Ông nói chơi bằng văn nhng không chỉ đơn thuần có thế. Tản Đà còn có nh÷ng thó ch¬i kh¸c. “Ch¬i” lµ thëng thøc cuéc sèng mét c¸ch cã nghÖ thuËt. ë ®©y, ch¬i cßn lµ ý nghÜa cña cuéc sèng. §èi víi T¶n §µ, lèi ch¬i cña tiªn sinh ®a dạng và độc đáo lắm: đó là thởng thức cảnh đẹp của thiên nhiên, là tiếng đàn tiếng phách chốn Bình Khang, là câu thơ chén rợu... Mà trong số đó thì rợu là bËc nhÊt. Rîu lµ thó vui cao nhÊt, lµ sù say mª, niÒm yªu thÝch cña T¶n §µ. ¤ng tự coi mình vừa là một thi sĩ, lại vừa là một tửu đồ - ngời hay rợu: Tr¨m n¨m th¬ tói rîu vß Nghìn năm thi sĩ tửu đồ là ai? (Ch¬i HuÕ)..

(21) Rợu, đó chính là ngời bạn thân thiết, bạn đờng của nhà thơ. Tản Đà đã khẳng định một cách dứt khoát rằng: Trời đất sinh ra rợu với thơ Kh«ng th¬ kh«ng rîu sèng nh thõa. (Ngµy xu©n th¬ rîu). Thơ và rợu là những thứ không thể thiếu đợc trong cuộc sống của nhà thơ. Đó là duyên nợ, là lẽ sống của Tản Đà. Không có thơ và rợu thì cuộc đời của thi sÜ kh«ng cßn mét ý nghÜa g× n÷a hÕt. Th¬ vµ rîu lµ nh÷ng thø tèi cÇn thiÕt trong cuộc đời. Nếu nh thơ đem đến cho Tản Đà những phút giây th thái, yên tĩnh trong tâm hồn thì rợu - nó đã đem đến cho thi sĩ những giờ phút say sa, khoái lạc đến nỗi: Khi vui vui lÊy kÎo lµ C¬n men dèc c¶ giang hµ cha say. (Cha say). Cha say nên phải uống để mà say. Đến lúc say thì: Khi vui quªn c¶ c¸i giµ Khi say ch¼ng dèc giang hµ còng say. (Say). Cái say nó thú đến vậy nên dù biết rằng: Say sa nghĩ cũng h đời H thêi h vËy, say thêi cø say. (L¹i say). T¶n §µ say vµ sèng trän vÑn trong c¸i say cña m×nh, c¸i say ng¹o m¹n vµ th¸ch thøc. §ã lµ c¸i say ng«ng, mét c¸i say hÕt søc ngang tµng, “l¨ng t»ng” vò trụ. Khi nhắc đến Tản Đà, ngời ta thờng gắn liền tên tuổi của ông với rợu và say. Cả cuộc đời ông là một cơn say dài. Say đối với ông nh lẽ thờng tình. Có nhiều lóc «ng nh tù hµo vÒ c¸i say cña m×nh: Kiếp say sa đã chấm sổ thiên đình Càng đắm sắc mê thinh càng mải miết Say l¾m vÎ: say mÖt, say mª,say nhõ,say tÝt Trong lµng say ai biÕt nhÊt ai say? (Say). Rợu là bạn đờngcủa nhà thơ nhng thực ra nó cũng chỉ là một cái cớ giúp cho Tản Đà đợc vùng vẫy trong cuộc chơi rộng lớn ấy. Rợu là một trò chơi và say là một cách chơi. Tản Đà dùng rợu và say để nói lên tiếng nói của mình cũng nh để thể hiện một cách sống của ông trong cuộc đời. Với Tản Đà, cuộc đời là một cuộc chơi không giới hạn và ông đã sống, đã đùa cợt đời mình. Trong cuộc chơi đó, Tản Đà cha bao giờ lùi bớc: Say ch¼ng biÕt phen nµy lµ mÊy Nh×n non xanh ch¼ng thÊy l¹i lµ say... (L¹i say). T¶n §µ say sa, chuyÕnh chãang trong men rîu. Tuy nhiªn c¸i say cña T¶n §µ l¹i lµ c¸i say ng«ng nghªnh, kh¸c biÖt. Giäng T¶n §µ lµ giäng say, giäng ngông. Nguyễn Công Trứ cũng đã từng Đánh ba chén rợu khoanh tay giấc, hay Cao B¸ Qu¸t “uèng mÊy chung lÕu l¸o” cho tiªu sÇu, nhng cha ai uèng rîu vµ say đến nh Tản Đà khi muốn lôi cả trời đất vào một cuộc đỏ mặt lăn quay. Ngông đến vậy là cùng! Nh vậy, ta thấy rằng qua rợu và say đã bộc lộ đợc khá rõ cái phong cách, b¶n ng·, c¸i riªng cña hån th¬ T¶n §µ mµ kh«ng thÓ lÉn lén víi bÊt cø ngêi nµo.

(22) kh¸c. Nh÷ng vÇn th¬ say, nh÷ng vÇn th¬ cÊt ñ men rîu cña T¶n §µ lµ nh÷ng vÇn th¬ hay nhÊt, sÏ sèng m·i víi sù nghiÖp cña nhµ th¬. Song chóng ta còng ph¶i hiÓu mét ®iÒu r»ng: T¶n §µ triÒn miªn trong những cuộc chơi nay đây mai đó khắp mọi miền của Tổ Quốc, tự do tung bay cho thoả chí; tìm đến với rợu, với cái say để mà quên đời, tỏ thái độ bất bình, phản ứng với cuộc đời. Tản Đà say để quên đi thế giới buồn khổ, gạt bỏ những nçi ®au n¬i trÇn thÕ: Cảnh đời gió gió ma ma Buồn trông ta lại say sa đỡ buồn. (Cha say). Có lúc, say với Tản Đà hình nh vẫn cha đủ. Ông say để mà điên: §îc lóc gÇn say, say h¼n lÊy Say thời say, say vậy để mà điên. (Cha say). Tìm đến rợu để quên đi những nỗi đau riêng t trong cuộc đời. Rợu đến với ông để an ủi, để giải thoát ông ra khỏi bi kịch. Ông và rợu gặp nhau cũng bởi vì thế. Khi đọc những dòng thơ say của Tản Đà thì ngoài cái giọng say, giọng ngông ấy còn có một cái gì đó chua chát, bất mãn: Nam bắc đã nên ngời duyệt lịch Giang hồ đáng chán vị chua cay Mời ba năm đó bao dâu bể Gãp l¹i canh trõ¬ng mét cuéc say. (VÒ quª nhµ c¶m t¸c). Thi sĩ bất mãn với thế thái nhân tình, bất đắc chí. Chính vậy mà những vần thơ rợu của ông thờng thấm đợm một nỗi buồn nhân thế, lại mang thêm nỗi uất ức, đắng cay. Khi đọc những vần thơ này, ta có cảm tởng rằng Tản Đà tỉnh trong c¶ nh÷ng c¬n say cña m×nh vµ ngîc lai, «ng say trong c¶ nh÷ng lóc tØnh nhÊt . Dï say hay tØnh th× ta còng lu«n lu«n b¾t gÆp h×nh ¶nh cña mét T¶n §µ - “mét con ngời ngất ngởng rong chơi trong trời đất, trong cuộc đời và ngay cả trong thơ cña m×nh” [29,332]. 2.3. C¸i T«i ng«ng - ®a t×nh. 2.3.1. Kh¸i niÖm “®a t×nh” ë T¶n §µ. Cã thÓ nãi c¸i T«i ®a t×nh lµ mét trong ba chÊt liÖu c¬ b¶n cÊu thµnh mét bản ngã có tự hiệu là Tản Đà. Nó là đặc trng không thể thiếu để tạo nên một hồn thơ Tản Đà phong phú, độc đáo và riêng biệt - giống nh chất ngông và chất mộng vậy. Đa tình, là có nhiều tình cảm, tâm hồn dễ dàng rung động những sợi d©y t×nh c¶m vµ chan chøa t×nh yªu. §a t×nh còng cã nghÜa lµ “phong t×nh”, lµ tình cảm trong tình yêu đôi lứa. Với Tản Đà, ông xem đa tình nh một phẩm chất, mét nÐt tÝnh c¸ch trong con ngêi «ng. T¶n §µ tù nhËn c¸i chÊt ®a t×nh cña m×nh lµ cã di truyÒn, lµ thuéc gièng loµi: C¸i gièng ®a t×nh ta cã mét. (L¹i t¬ng t). T¶n §µ tù xng m×nh lµ c¸i gièng ®a t×nh, xem m×nh thuéc lo¹i t×nh chñng. ¤ng lÊy hai ch÷ tµi t×nh g¾n víi sè kiÕp cña m×nh. Nhng ®a t×nh, theo T¶n §µ th× đó không chỉ đơn thuần là tình yêu đôi lứa mà nó còn là tình yêu đất nớc, tình yêu giống nòi... Song cái cốt yếu, cái cơ bản nhất đó vẫn là tình yêu trai gái. Chính vì vậy mà cái Tôi ngông của đấng “trích tiên” này mang đậm sắc thái.

(23) phong tình. Ông đã công nhiên nói lên cái tình của mình - tình yêu đôi lứa mà kh«ng ph¶i lµ t×nh nghÜa vî chång - nãi lªn c¸i ¸i t×nh cña riªng «ng. §Æc ®iÓm nµy ph¶i ch¨ng ai còng cã? 2.3.2. Những biểu hiện và đặc điểm của cái Tôi ngông - đa tình của Tản Đà. §iÓm mÆt c¸c nh©n vËt trong lµng ng«ng cña nÒn v¨n häc d©n téc, Ýt ai ®a tình nh Tản Đà. Nho gia xa đã từng đem tình ái vào văn mình: “cái tình là cái chi chi. DÉu chi chi còng chi chi víi t×nh”. NguyÔn C«ng Trø v× thÝch “chi chi víi tình” nên đi vào miên man bao nhiêu trận giang sơn điên đảo. Cao Bá Quát cũng v× ®a t×nh nªn hay dan dÝu víi nh÷ng b«ng hoa ë chèn B×nh Khang. Song còng chỉ đến thế mà thôi. Còn Tản Đà thì sao? Ông mơ tởng những cuộc hội ngộ với T©y Thi, víi Chiªu Qu©n, viÕt th hái trêi xin cíi H»ng Nga, t¬ng t víi c¶ nh÷ng ngêi t×nh nh©n cha quen biÕt. Th¬ xa còng hay viÕt vÒ c¸i sÇu, viÕt vÒ thiªn nhiªn, tuy vËy Ýt cã ai nh T¶n §µ c¶m tõ mét c¸nh bÌo tr«i, mét chiÕc l¸ rông... B¶n chÊt ®a t×nh, nã nh ngÊm s©u vµo t©m hån cu¶ T¶n §µ NguyÔn Kh¾c HiÕu vµ đợc ông thể hiện rất rõ qua nhiều câu thơ chứa chan tình cảm và âm điệu đặc sắc cña m×nh. Lµ mét con ngêi cã tÝnh c¸ch cùc kú phãng tóng, nhng T¶n §µ l¹i mang một hồn thơ hết sức nhạy cảm, tinh tế. Chỉ với mấy chiếc lá vàng rơi cũng đủ lµm cho thi sÜ cña chóng ta cã nh÷ng rung c¶m thËt tÕ nhÞ, tinh vi: TrËn giã thu phong rông l¸ vµng L¸ r¬i hµng xãm l¸ bay sang (...)Hång bay mÊy l¸ n¨m hå hÕt Thơ thẩn kìa ai vẫn đứng không. (Giã thu). C¸i t×nh cña «ng nhiÒu khi l¹i bao la, tr¶i réng, bÒn v÷ng nh t×nh non níc: Níc non nÆng mét lêi thÒ Níc ®i ®i m·i kh«ng vÒ cïng non. Nhí lêi nguyÖn níc thÒ non Nớc đi cha lại non còn đứng không Non cao nh÷ng ngãng cïng tr«ng Suèi kh« dßng lÖ chê mong th¸ng ngµy. (ThÒ non níc). §ã lµ mét t×nh c¶m g¾n bã kh¨ng khÝt, vÜnh h»ng kh«ng g× cã thÓ ng¨n c¸ch đợc. Một niềm tin tởng hiếm có trong cuộc sống của nhà thơ: Dù cho sông cạn đá mòn Cßn non cßn níc h·y cßn thÒ xa Non cao đã biết hay cha? Níc ®i ra bÓ l¹i ma vÒ nguån. (ThÒ non níc). Tình cảm của nhà thơ còn đợc bộc lộ dới nhiều sắc thái khác nhau. Có lúc «ng b©ng khu©ng t×m ngêi tri kû: Suối tuôn róc rách ngang đèo Giã thu bay l¸ bãng chiÒu vÒ t©y Xung quanh nh÷ng l¸ cïng c©y BiÕt ngêi tri kû ®©u ®©y mµ t×m? (Vô đề). Còng cã lóc «ng ghÑo ngêi mét c¸ch vu v¬: §Çu ai sao tãc rèi lung tung Ch¾c h¼n v× chng nçi nhí chång?.

(24) Anh Êy ®i ®©u l©u thÕ nhØ ? Phßng riªng hay vÉn h·y cßn kh«ng ? (...) Muèn nãi chuyÖn ch¬i kh«ng cã chuyÖn ! Kìa đàn con sáo nó sang sông. (GhÑo ngêi vu v¬). T¶n §µ kh«ng nh÷ng th¬ng nhí nh÷ng ngêi quen thuéc mµ «ng cßn yªu th¬ng, tiÕc nhí nh÷ng ngêi ®©u ®©u. ¤ng kh«ng chØ “ghÑo ngêi vu v¬” nh thÕ mµ cßn “göi th cho ngêi t×nh nh©n kh«ng quen biÕt”. Ngåi buån lÊy giÊy viÕt th ch¬i Viết bức th này gửi đến ai Non níc xa kh¬i t×nh bì ngì Ai tri âm đó nhận mà coi. Thấy một nấm mả cũ bên đờng không biết của ai cũng làm cho ông bâng khu©ng, day døt: Suèi vµng s©u th¼m biÕt lµ ai M¶ cò kh«ng ai kÎ ®o¸i hoµi Trải bao ngày tháng trơ trơ đó Ma dÇu n¾ng d·i, tr¨ng mê soi. (Thăm mả cũ bên đờng). “T¬ng t” dêng nh còng lµ mét “c¨n bÖnh” cña c¸i “gièng ®a t×nh” nh T¶n §µ : Qu¸i l¹ ! lµm sao cø nhí nhau Nhớ nhau đằng đẵng suốt đêm thâu Bốn phơng mây nớc ngời đôi ngả Hai ch÷ t¬ng t mét g¸nh sÇu. (T¬ng t). Tác giả tơng t ai ? Điều này không đợc nói tới và có lẽ nó cũng không quan trọng. Điều đáng kể đó là mối tơng t của thi sĩ, nó thúc đẩy ngòi bút tuôn trào. Một kẻ nào đó không tên tuổi, không hình hài, không lai lịch nhng lại đợc tác giả tơng t, sầu nhớ. Đối tợng tơng t của Tản Đà đó là những con ngời không quen biết, có thể họ có thật ở ngoài đời nhng có khi họ chỉ là những nhân vật đợc hình thµnh trong trÝ tëng tîng cña nhµ th¬. ThÕ nhng T¶n §µ l¹i t¬ng t, l¹i göi th cho hä. Cã lÏ trªn thÕ gian nµy, ngêi ®a t×nh nh T¶n §µ chØ cã mét mµ th«i. T¶n §µ lµ ngêi ®a t×nh, chÝnh «ng còng tù nhËn m×nh nh vËy. ¤ng “cã nßi tình, thuộc tình chủng” (chữ của Nguyễn Khắc Xơng). Khi mùa xuân đến, nhìn vµo g¬ng nhµ th¬ tù hái c¸i bãng cña m×nh: Tr«ng g¬ng m×nh l¹i ngî m×nh Ph¶i ch¨ng còng gièng ®a t×nh ngµy xa? Kh«ng chØ nãi chuyÖn víi bãng mµ th«i, «ng cßn “ nãi chuyÖn víi ¶nh”: Ngêi ®©u ? Còng gièng ®a t×nh, Ngì lµ ai, l¹i lµ m×nh víi ta. (Nãi chuyÖn víi ¶nh). Là ngời đa tình nhng Tản Đà lại không phải là ngời may mắn trong đờng tình duyên. Ông luôn là ngời lỡ bớc, thất bại trong đờng tình cảm. Chính vì thế mà cái đa tình của Tản Đà đợc biểu hiện thành một nỗi lòng luôn luôn cô đơn, sÇu, lu«n lu«n khao kh¸t t×nh c¶m. ¤ng muèn lÊp chç trèng trong t©m hån m×nh b»ng t×nh c¶m cña nh÷ng ngêi tri ©m tri kû. Tuy nhiªn nh÷ng ngêi tri kû cña «ng.

(25) không phải là những chính nhân quân tử, những đấng trợng phu ngang dọc trời đất mà lại là những giai nhân. Ông thổ lộ lòng mình với Chiêu Quân, với Hằng Nga, tâm sự với Chu Kiều Oanh. Ông đã nhìn tình tri kỷ thành tình yêu nam nữ, tình đôi lứa. Tản Đà nhìn con ngời, nhìn mọi vật bằng con mắt ân ái, phong tình. Chính vì thế mà mọi cái đối với Tản Đà nh đang sống trong sự khao khát yêu đơng, sự chờ đợi , mời mọc tình tứ: Muèn nãi chuyÖn ch¬i, kh«ng cã chuyÖn Kìa đàn con sáo nó sang sông. (GhÑo ngêi vu v¬). Kế thừa đợc cách làm của Hồ Xuân Hơng, Tản Đà đã viết về bông hoa sen në tríc nhÊt ®Çm: §· chãt hë hang kh«n khÐp l¹i L¹i cßn e nçi chÞ em ghen. (Hoa sen në tríc nhÊt ®Çm). Có lẽ Tản Đà là ngời đầu tiên trong văn chơng Việt Nam nói đến tình yêu ngoài hôn nhân, hơn thế, đối lập với hôn nhân: Nhác thấy không đành mắt Cho nên tiếc của đời... (...) Ch¼ng qua duyªn nî phîu G×n gi÷ luèng c«ng tai ! (Tiếc của đời). Víi T¶n §µ, t×nh yªu kh«ng chØ n¶y sinh gi÷a nh÷ng con ngêi trÇn tôc, «ng còn muốn se duyên cùng tiên. Có lẽ từ trớc đến nay cha ai dám nghĩ đến việc sẽ “kÕt tãc se t¬” cïng víi H»ng Nga. H×nh nh chØ m×nh T¶n §µ th«i vËy. ThËt ®a tình và ngông hết sức! Ông muốn đến dựa vai Hằng Nga mà cời cái cõi trần tục luþ: Råi cø mçi n¨m r»m th¸ng t¸m Tùa nhau tr«ng xuèng thÕ gian cêi. (Muèn lµm th»ng Cuéi). Nên ông đã gửi th cho trời đòi đợc lấy Hằng Nga: T×nh riªng tr¨m ngÈn mêi ng¬ Ngåi buån lÊy giÊy viÕt th¬ hái trêi để trời mắng cho: Chèn thiªn cung ai kÐn rÓ bao giê ChØ nh÷ng sù vÈn v¬ mµ giÊy m¸. (Trêi m¾ng). Nhµ th¬ l¹c loµi trong vò trô méng tëng cña m×nh. Víi nhµ th¬, kh«ng cßn nữa cái ranh giới giữa mộng và thực, giữa ảo tởng và đời sống. Ông lấy mộng làm thực, lấy ảo tởng làm đời sống. Tản Đà chỉ dan diú với ngời trong mộng, bắt t×nh víi nh÷ng kÎ ®©u ®©u, råi còng th¬ng, còng nhí, còng biÖt, còng ly, còng nẩy lên những áng văn đậm đà tình tứ và những tình cảm thiết tha, đắm đuối nhất. Tất cả những điều đó cũng bởi vì tâm hồn Tản Đà là tâm hồn của ngời đa t×nh. Nh vËy, chóng ta còng ph¶i thÊy mét ®iÒu r»ng: trong th¬ ca, T¶n §µ béc lé hết cái cá nhân của mình. Ông đã dám viết về mình, viết một cách say sa, không dấu diếm. “ Tản Đà cũng nh các nhà thơ mới đều đa tình, đa cảm, đều lắng nghe tiếng nói của trái tim mình, tâm hồn mình mà không chịu để cho xã hội dồn nén.

(26) lại. Họ đều mê đắm các tiên nữ trên trời cũng nh các giai nhân dới trần thế, giai nh©n thùc vµ giai nh©n trong méng, giai nh©n quen biÕt vµ giai nh©n kh«ng quen biết. Tất cả họ đều sống bằng tởng tợng, bằng mộng ảo, ở giữa ngời đời mà tởnglà ở trên cảnh bồng lai, đụng chạm hàng ngày với thực tế mà không hề nhìn thùc tÕ , buån th¬ng sÇu n·o vÈn v¬”. [29,460]. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i v× thÕ mµ thi sĩ của chúng ta hoàn tòan thoát tục. Tản Đà đã đi từ chán đời đến nhập thế, råi tõng bíc chøng kiÕn sù tan vì cña mäi ¶o tëng ng©y th¬ cña m×nh khi va ch¹m vµo cuéc sèng thùc, «ng l¹i tõ thùc tÕ chuyÓn sang méng mÞ. T¶n §µ ch¸n đời mà vẫn vị đời, vẫn có cảm tình với đời. 2.4. Cái Tôi ngông hay là sự hiện diện của cá tính, bản ngã độc đáo Tản §µ. 2.4.1. C¸i ng«ng trÝch tiªn, xª dÞch, ®a t×nh... nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau cña mét c¸ tÝnh, mét b¶n ng· T¶n §µ . Nhµ nho tµi tö T¶n §µ sèng trong mét m«i trêng x· héi ®ang bÞ t s¶n ho¸ một cách cao độ. Một xã hội mà mọi giá trị cũ đã bị đổ vỡ còn những giá trị mới thì cha đợc hình thành một cách ổn định. Đời sống tinh thần của lớp nho sĩ tài tử nh Tản Đà bị o bế, dồn nén. Họ không tìm đợc đờng đi cho mình và nếu tìm đợc thì cũng “lấp vấp, quanh co”. Cuộc đời của họ bế tắc, cùng quẫn. Họ đều cố gắng vợt thoát ra khỏi sự chèn ép của xã hội thực dân t sản, làm đợc một việc gì đó để khẳng định vị trí của mình trong xã hội. Thế nhng hầu hết họ đều thất bại trên con đờng đi thực hiện lý tởng. Bởi vậy mà họ thất vọng, bất mãn, trở nên khinh bạc và sống ngông cuồng, phóng túng. Khi đọc thơ của họ, ngời ta có cảm giác nh những con ngời ấy có một chút gì đó nh điên loạn và họ chỉ sống bằng những mơ ớc và tởng tợng ở một thế giới khác không có thực. Nhng đó chính là cách họ phản đối, phủ nhận lại thực tại cuộc sống và khẳng định cho mình một cái Tôi, một bản ngã. Khẳng định cái bản ngã, con ngời cá nhân đã trở thành một nhu cầu bức thiết trong đời sống tinh thần của những con ngời này. Tất cả họ đều khẳng định đợc cho mình một vị trí trong cuộc sống cũng nh trên văn đàn, mang những đặc điểm riêng biệt. Và Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu là cá nhân đã để lại dấu ấn đậm nét về một cái Tôi độc đáo, cá biệt. MÆt kh¸c khi nghiªn cøu T¶n §µ, còng nh mét sè nhµ th¬ kh¸c, ta kh«ng thể quên đợc yếu tố xã hội, thời cuộc đã tác động để hình thành nên một cá nhân nh T¶n §µ. NÕu kh«ng cã giai ®o¹n lÞch sö Êy th× kh«ng thÓ cã nh÷ng con ngêi nh Tú Xơng, nh Tản Đà... Họ là sản phẩm của thời đại, của lịch sử sinh ra trong buổi giao thời, mọi gía trị đạo đức tinh thần đều bị đảo ngợc, mọi mộng ớc tin tởng ở cuộc đời cũng đổ vỡ theo. Buồn nhân sinh, buồn thế hệ, buồn việc lớn không thành, buồn việc riêng chẳng đẹp, tất cả dồn lại lắng sâu trong tâm hồn và tho¸t ra man m¸c trong th¬ «ng. T¶n §µ t×m c¸ch tho¸t ly thùc t¹i, t×m quªn l·ng trong th¬ rîu, trong mçi vÞ ¨n, trong nh÷ng c©u nãi ng«ng, mét cuéc phiÕm du, mét cuéc gÆp gì trong méng vµ trong c¸ch sèng giang hå phãng tóng cña m×nh. Tản Đà và chủ trơng thoát ly, hởng lạc, hớng đến cuộc sống nơi tiên cảnh, tìm cho nm×nh mét chç dùa tinh thÇn v÷ng ch¾c h¬n. Sù phñ nhËn x· héi ë T¶n §µ cũng không nằm ngoài mục đích khẳng định chính mình. Trong xã hội phong kiến, con ngời không đợc sống trọn cái Tôi của mình, vì vậy khi một cá nhân nào đó sống vựơt trội lên một cách xuất sắc thì lại cho là ng«ng, lµ cuång. T¶n §µ còng bÞ xem lµ mét ngêi ng«ng. Nh÷ng c¸i ng«ng cña T¶n §µ lµ c¸i ng«ng “trÝch tiªn”, c¸i ng«ng “xª dÞch” vµ ®a t×nh. Mét c¸i ng«ng.

(27) độc đáo và phức tạp có tên gọi là Tản Đà. Chỉ có ở Tản Đà thì mới có đầy đủ những đặc điểm này và nếu thiếu chúng, Tản Đà không còn là Tản Đà nữa. Đa tình, xê dịch, còn chơi, là những đặc trng trong tính cách mà ngời đọc có thể tìm thấy ở Hồ Xuân Hơng, ở Cao Bá Quát... hay chúng ta cũng tìm thấy những nét tơng đồng giữa Tản Đà và Trần Tế Xơng. Nhng để tìm thấy một cá nhân có đầy đủ và thống nhất những nét phẩm chất ấy thì chỉ có Tản Đà mà thôi. Chính vì thế khi nghiªn cøu vÒ T¶n §µ, chóng ta ph¶i thÊy r»ng c¸i t«i ng«ng trÝch tiªn, xª dÞch, ®a t×nh... lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña mét con ngêi thèng nhÊt, trän vÑn, mét c¸i T«i ng«ng riªng biÖt. Tản Đà xuất hiện trong nền văn học nh một cơn gió lạ, đem đến một luồng không khí mới, cái mà ông đóng góp cho nền văn học nớc ta không là cái gì kh¸c ngoµi b¶n ng· T¶n §µ - mét b¶n ng· gay g¾t, s¾c c¹nh, giµu c¸ tÝnh. ChÝnh cá tính mạnh mẽ ấy đã tạo nên cho thơ văn của ông một phong cách nghệ thụât, một bản sắc riêng không thể trộn lẫn. Đúng nh Lu Trọng L đã từng nhận xét: “con ngêi NguyÔn Kh¾c HiÕu chÝnh lµ t¸c phÈm tuyÖt x¶o, mét bµi th¬ hay nhÊt trong sù nghÖp T¶n §µ” [29]. 2.4.2. Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu - một “ông thần ngông” độc đáo. Trong xã hội phong kiến, nh chúng ta đã biết, những con ngời xuất sắc, độc đáo thì bao giờ cũng bị xem là ngông, là cuồng, là khác đời, khác ngời. Thi sĩ Tản Đà lại là một con ngời nh vậy. Ông đợc ngời đời xem là kẻ ngông và chính ông cũng tự nhận mình có tính ngông. Ngông đợc coi là một thuộc tính độc đáo trong tÝnh c¸ch T¶n §µ. Tản Đà bớc vào sân khấu cuộc đời, tự mình xng danh: V¨n ch¬ng thêi n«m na Thó ch¬i cã s¬n hµ Ba V× ë tríc mÆt H¾c giang bªn c¹nh nhµ: T¶n §µ. (Tù thuËt). Tự xng danh, tự nói về chính mình đó là một đặc điểm nổi bật trong thơ T¶n §µ. Cái tôi Tản Đà tự xng danh là nhằm bộc lộ một bản ngã nhng qua đó cũng để nói về một thân thế, một thực tế cuộc sống của chính nhà thơ: Trêi sinh ra b¸c T¶n §µ Quª h¬ng thêi cã, cöa nhµ thêi kh«ng... (Thó ¨n ch¬i). Đó chính là cuộc sống của Tản Đà mà ông đã phơi bày trên trang giấy. Ông đã ngang nhiên đa cuộc sống lên những vần thơ. Phải chăng cách xng danh ấy là cách Tản Đà khẳng định cái Tôi của mình một cách mạnh mẽ nhất. Không chỉ thế thôi đâu, Tản Đà còn lên thiên đình ngâm thơ cho Trời cùng c¸c ch tiªn nghe vµ xng danh víi Trêi: Con tªn Kh¾c HiÕu, hä lµ NguyÔn... (HÇu Trêi). Bëi «ng h·nh diÖn m×nh cã: V¨n ch¬ng rÊt mùc tµi t×nh, hìi ai!... (Xu©n høng). ¤ng tù hµo vÒ b¶n ng· trong s¸ng g¾n liÒn víi sù tù hµo vÒ quª h¬ng: Sông Đà núi Tản đúc nên ai Trần thế xa nay đợc mấy ngời.

(28) Trung hiÕu vÑn trßn hai khèi ngäc Thanh cao ph« tr¾ng mét cµnh mai. (Th¬ tù vÞnh) Tản Đà còn tự xng danh, bộc lộ bản ngã bằng cách tự khẳng định vị trí, vai trò của mình đối với nhiệm vụ đợc giao phó: Hai ch÷ “Thiªn l¬ng” th»ng HiÕu nhí D¸m mong kh«ng phô trêi tr«ng mong”. (TiÔn «ng c«ng lªn chÇu trêi). Hiện tợng tự xng danh của Tản Đà là sự khẳng định cái Tôi, cái bản ngã mét c¸ch m¹nh mÏ, quyÕt liÖt. XÐt theo lÞch tr×nh cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam kÓ cả trớc cũng nh sau ông có mấy ai xng đợc nh thế: “thằng Hiếu”. Đếm trên đầu ngón tay may chăng cũng đợc dăm ba ngời: một Hồ Xuân Hơng trớc đó, một Tú X¬ng gÇn nh cïng thêi...: VÞ Xuyªn cã Tó X¬ng Dë dë l¹i ¬ng ¬ng. (Tù trµo). ở Tản Đà , ý thức về con ngời cá nhân và bản ngã đợc ông khẳng định một c¸ch døt kho¸t. ¤ng ý thøc cao vÒ sù hiÖn h÷u cña c¸i T«i tríc thiªn nhiªn, tríc cuộc đời, trớc con ngời và ngay cả chính bản thân mình. Song một điều dễ thấy khi đọc thơ Tản Đà đó là dù ông có tự xng danh hay không đi nữa thì chúng ta vẫn nhận diện đợc một cái Tôi Tản Đà sừng sững trong th¬: Ch¬i cho biÕt mÆt s¬n hµ Cho s¬n hµ biÕt ai lµ mÆt ch¬i Tr¨m n¨m th¬ tói rîu vß Nghìn năm thi sĩ tửu đồ là ai? (Ch¬i HuÕ). Đó là một cái Tôi, một bản ngã không thể lẫn với ai đợc. Trong bài Còn chơi, ông đã nói một cách ngông nghênh, có một giọng điệu rất gàn: Ai đã hay đâu tớ chán đời §êi cha ch¸n tí, tí cßn ch¬i Chơi cho thật chán, cho đời chán §êi ch¸n nhau råi tí sÏ th«i. ¤ng tù hµo vÒ cuéc sèng cña m×nh: Ngêi ta h¬n tí c¸i phong lu Tí còng h¬n ai c¸i sù nghÌo. (Sù nghÌo). Cái “sự nghèo” có giá trị trong sự đối lập với cái giàu sang bất chính. Cái Tôi ngông nghênh ấy bao giờ cũng ý thức đợc giá trị của bản thân mình. Đã có lúc ông “rủ nhau quang gánh với đời, vào đời một cách hăm hở, say sa: Në gan mét cuéc cêi say §êng xa coi nhÑ g¸nh ®Çy nh kh«ng PhËn nam nhi tang bång lµ chÝ Ch÷ “trîng phu” ý khÝ nhêng ai! (Xu©n sÇu). Khi cuộc đời bạc bẽo, không đãi ngộ, cuộc sống của ông ngày càng trở nên cïng quÉn. Sèng trong lßng x· héi ®ang bÞ t s¶n ho¸ mét c¸ch nhanh chãng, t©m.

(29) hån con ngêi dÔ bÞ hoen è th× T¶n §µ lu«n gi÷ cho m×nh mét phÈm chÊt trong s¸ng, thanh cao: §· trãt h×nh hµi trong dÊu tôc Gi÷ sao cho hßn ngäc l¹i Hµm §an. (Bµi h¸t xu©n t×nh). Sống phóng túng, cái ngông ấy dọc ngang trời đất, trongmộng tởng: KiÕp sau xin chí lµm ngêi Làm đôi chim nhạn tung trời mà bay. (H¬n nhau mét chÐn rîu mêi). Mơ mộng và tởng tợng, đó cũng là một cách để Tản Đà bộc lộ cái ngông của mình. Cái ngông đã trở thành bản lĩnh của nhà thơ. Ông đã mang cả tên sông núi ra để đặt bút danh cho mình, đó chẳng phải là một cách khẳng định sự trờng tån cña c¸ nh©n m×nh hay sao: Ba V× ë tríc mÆt H¾c giang bªn c¹nh nhµ: T¶n §µ. (Tù thuËt). Con ngời ấy luôn khẳng định giá trị của mình, nhng đối với ông, đờng đời không rộng mở, chí lớn, lý tởng đẹp nhng xã hội đã không trọng dụng và cho phÐp «ng thùc hiÖn íc m¬ cña m×nh: Tµi cao, phËn thÊp, chÝ khÝ uÊt Giang hå mª ch¬i quªn quª h¬ng. (Thăm mả cũ bên đờng). Niềm tin đổ vỡ, lý tởng không thành, cuộc đời đối với ông chỉ còn là một cuéc ch¬i. ¤ng xem v¨n ch¬ng chØ lµ mét c¸ch ch¬i, cßn s¬n hµ lµ s©n ch¬i cña mình. Cuộc chơi ấy nó kéo dài mãi cả một đời ngời. Th¬ T¶n §µ lµ tiÕng than cuèi cïng, n·o nuét vµ ng«ng cuång cña giai cÊp quý téc sau tiÕng cêi v« n¨ng lùc cña giai cÊp Êy. Kh¸c víi Tó X¬ng sau mçi lÇn thi hỏng là cay cú, dằn vặt đến khinh bạc, Tản Đà chỉ tự cời mình và trong cái cời ấy đợm một vẻ chua chát, cay đắng, nhng cũng rất ngông, rất tếu: Vùng đất Sơn Tây nảy một ông Tuæi chöa bao nhiªu, v¨n rÊt hïng Sông Đà núi Tản ai hun đúc Bót th¸nh c©u thÇn sím v·i vung. Ch÷ ch÷ n«m n«m nµo kÐm c¹nh Khuyªn khuyªn ®iÓm ®iÓm cã hay kh«ng? Bởi ông hay quá ông không đỗ Không đỗ ông càng tốt bộ ngông. (Tù trµo). Đem bản thân ra làm đề tài chế giễu, Tản Đà cũng nh nhiều thi sĩ khác : Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xơng..., nhằm mục đích cời mình nhng là đế cời đời. Khi đọc bài thơ trên, chúng ta thấy rất rõ điều đó. Tản Đà cời đời, khinh đời bởi cuộc đời làm cho ông chán ghét. Đồng tiền làm cho ông bực dọc. Trông thấy ngời đời chỉ chuộng h danh, đời chỉ trọng đồng tiền: §a tiÒn míi ®a t×nh Ýt tiÒn son phÊn khinh. Tất cả những điều đó gieo rắc vào tâm hồn Tản Đà một sự chán nản, uất ức. Mỗi khi nghĩ đến sự sống ở đời là ông lại có cái giọng mỉa đời hệt nh Tú Xơng: Gió gió ma ma đã chán phèo Sự đời nghĩ đến lại buồn teo!.

(30) Thèi om sät phÈn nhiÒu c« g¸nh Tanh ngắt hơi đồng lắm cậu yêu. (Sự đời). Xuất phát từ thái độ bất đồng với thực tại cuộc sống, cảm hứng lãng mạn, t tëng tho¸t ly cña T¶n §µ còng b¾t nguån tõ ®©y. ¤ng khao kh¸t bay lªn sèng ë một thế giới khác chứ không phải là cuộc đời trần thế đáng chán này nữa. Cái ngông cuả Tản Đà vì thế mà trở nên nh một hiện tợng định danh một cá tính, mét b¶n ng· T¶n §µ. T¶n §µ thËt xøng danh lµ “«ng thÇn ng«ng”. C¸i lµm nªn bản sắc riêng của Tản Đà chính là một cá tính mạnh mẽ. Chính nó đã tạo nên phong cách Tản Đà, t duy nghệ thuật Tản Đà, hồn thơ Tản Đà. Có nó mới có đợc một ông thần ngông độc đáo là Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu.. Ch¬ng 3 : §ãng gãp cho lÞch sö v¨n häc d©n téc qua h×nh tîng c¸i T«i “ng«ng” vµ sù thÓ hiÖn c¸i T«i “ng«ng” cña T¶n §µ.. 3.1. Mang đến và khẳng định sự tồn tại của cái Tôi một yêu cầu tất yÕu ph¶i cã cña s¸ng t¸c v¨n häc, mµ tríc hÕt lµ th¬ ca. Con ngời trong đời sống xã hội có “cái Tôi” của mình và có nhu cầu khẳng định nó. Đó là một thực tế tự nhiên trong đời sống nhân loại cổ, kim §«ng,T©y. Nhng “c¸i T«i” Êy cña con ngêi trong x· héi phong kiÕn-c¸i x· héi mµ bÞ ngù trÞ bëi nh÷ng gi¸o lý, nh÷ng chuÈn mùc v« ng· th× nã bÞ to¶ chiÕt, dån nÐn. Con ngêi kh«ng thÓ sèng tù do víi chÝnh m×nh mµ bÞ chi phèi bëi nh÷ng quan niệm đạo đức, đạo lý của thánh hiền. Quyền lợi của vua chúa đợc đặt lên trªn hÕt vµ nh÷ng con ngêi b×nh thêng trong x· héi ph¶i hy sinh quyÒn lîi c¸ nhân để phục vụ lợi ích của vua chúa. Họ phải gắn quyền lợi của cá nhân mình với quyền lợi của đấng bề trên. Nhng do bị áp bức, bị ràng buộc quá nhiều nên nhu cầu đòi giải phóng ở con ngời vẫn trỗi dậy. Đây cũng là một điều hiển nhiên trong đời sống tinh thần của con ngời. X· héi t b¶n ph¸t triÓn víi tuyªn ng«n næi tiÕng cña nhµ triÕt häc Ph¸p Decacte: “ T«i t duy nghÜa lµ t«i tån t¹i”,sù tù ý thøc cña con ngêi cµng m·nh liệt hơn. Xã hội Việt Nam trong buổi giao thời của chế độ thực dân nửa phong kiến, khi tiếp xúc với nền văn hoá phơng Tây, đặc biệt là văn hoá Pháp, ý thực vÒ sù tån t¹i cña c¸i t«i chñ quan trë thµnh mét nhu cÇu tÊt yÕu kh«ng thÓ thiÕu.

(31) đợc. Mỗi cá nhân đều cố gắng để khẳng định cái tôi, cái bản ngã của chính mình. Đó là một nhu cầu bức bách của đời sống con ngời trong xã hội lúc bấy giê. Sự khẳng định cái tôi của con ngời trong đời sống là một tất yếu.Vì vậy,đi vào văn học, sự khẳng định cái tôi nhà văn cũng là một yêu cầu của sáng tạo nghệ thuật. Qua thực tế lịch sử văn học dân tộc, sự khẳng định cái tôi của các tác giả ở thời nào cũng có, nhng nó chỉ đợc biểu hiện ở mức độ đậm nhạt khác nhau. Trong xã hội phong kiến, cá nhân bị khinh thờng chà đạp. Đặc biệt với những kẻ tµi hoa th× c¸i t«i ë hä l¹i cµng bÞ rµng buéc, ¸p bøc, vïi dËp phò phµng h¬n. LÔ giáo phong kiến đã chà đạp lên cái tôi và luôn muốn triệt tiêu bản ngã của các nhà nho tài tử ấy. ở các nhà thơ, nhà văn trớc Tản Đà đã xuất hiện những đòi hỏi đợc giải phóng cá nhân về mặt tinh thần.Điều này ta đã gặp rất nhiều trong sáng t¸c cña NguyÔn Du, Hå Xu©n H¬ng, Bµ HuyÖn Thanh Quan, Cao B¸ Qu¸t... ë họ, cái tôi đợc ý thức một cách sâu sắc. Nhng đó chỉ mới là biểu hiện một t tởng, mét quan ®iÓm chø cha trë thµnh mét chñ nghÜa cã nÒn t¶ng t tëng triÕt häc, mét nhu cầu bức bách của đời sống nh ở giai đoạn lịch sử mà các trào lu t tởng triết học phơng Tây tràn vào. Ta có thể thấy bao trùm trong thơ văn Nguyễn Du là t tởng “ tài mệnh tơng đố ”, hay trong thơ Hồ Xuân Hơng là sự phản ứng của một tâm hồn phụ nữ khao khát quyền sống, hạnh phúc nhng không thể có đợc... Nh vậy, cái tôi của văn học trung đại đã đợc các tác giả ý thức, nhng biểu hiện của nã cßn nhiÒu h¹n chÕ do ®iÒu kiÖn lÞch sö - x· héi. Đến Tản Đà cái tôi ấy đã đợc ý thức một cách triệt để sâu sắc và đợc thể hiện khá phong phú. Cái tôi với Tản Đà là đòi hỏi phải giải phóng, phải biểu hiện chÝnh m×nh: Ng¾n dµi s¸u líp m¬i c©u h¸t Vui khắp năm canh một cuộc đời... ( Thơ đề vở tuồng Tây Thi). H¬n thÕ n÷a, c¸i T«i cßn lµ mét nhu cÇu kh«ng thÕ thiÕu víi nhµ th¬. Nã thế hiện những đam mê, vui thú trớc cuộc đời: Giang hå mª ch¬i quªn quª h¬ng. ( Thăm mả cũ bên đờng). Đóng góp của Tản Đà chính là ở đó. Ông đã đem đến cho thi đàn một cái Tôi và khẳng định sự tồn tại của nó là một tất yếu của lịch sử văn học dân tộc. Cái Tôi của ông là sự mở đờng cho cái Tôi trong thơ Mới ( 1930-1945) đợc hoàn toàn giải phóng, tự do thể hiện mình. Tản Đà đã góp vào văn học một cái Tôi hết søc thµnh thËt, m¹nh d¹n ®i s©u vµo kh¸m ph¸ c¸i riªng m×nh vµ ®a nã thµnh nhân vật trung tâm của thế giới nghệ thuật thơ. Đúng nhà thơ Xuân Diệu đã nhận xét: “ Lần đầu tiên, ngời ta đợc nghe một tiếng nói dịu dàng, trong trẻo, nhẹ nhàng có duyên, ngời ta thấy một tấm lòng thực thà hé phơi và ngời ta đợc cảm động. Lễ nghi đạo đức trói buộc con ngời Việt Nam trong bao nhiêu lâu, hồn thơ ngạt giữa gông cùm, trái tim bị đè không dám đập, cuộc sống thu chặt giữa nh÷ng khu«n phÐp bÊt nh©n. LÇn ®Çu tiªn T¶n §µ d¸m v¬ vÈn, d¸m m¬ méng, dám cho trái tim và linh hồn dợc có quyền sống cái đời riêng của chúng, cái đời phãng kho¸ng nh “ giã tr¨ng, m©y níc ”, chø kh«ng ph¶i cuéc sèng vËt chÊt mµ th«i ”. [29,58-59]. Tản Đà đã xuất hiện trong thơ mình với nhiều biểu hiện, nhiều góc cạnh. Cái Tôi của ông lúc này không còn rụt rè, e thẹn nữa mà đã tự khẳng định, thậm chÝ hiªn ngang, th¸ch thøc víi hoµn c¶nh: Në gan mét cuéc cêi say.

(32) §êng xa coi nhÑ g¸nh ®Çy nh kh«ng. ( Xu©n sÇu). Cái Tôi của Tản Đà đã phản ứng lại mọi sự ràng buộc, cấu trúc của hoàn c¶nh b»ng sù tung hoµnh trªn nh÷ng giíi h¹n thËt phãng kho¸ng cña kh«ng Ýt đam mê, khát vọng. Nhng một điều quan trọng hơn đó là đến Tản Đà, thì cái tôi đó mới lập tức tìm đợc sự hởng ứng mạnh mẽ, sự đón nhận nhiệt tình của đông đảo quần chúng. Sở dĩ nh vậy là Tản Đà đã thể hiện, đã nói hộ đợc nỗi lòng của ngời thanh niên trong thời buổi ấy đang thiết tha muốn tìm lại đợc bản ngã, muốn đọc rõ tâm hồn mình [29,402]. Nh vậy, từ cái Tôi của Tản Đà, ta hiểu đó là một con ngời đang khao khát những gì đang bị ràng buộc, bị cản trở nh thế nào trong chế độ thuộc địa. Tản Đà đã làm thơ để phô diễn những trạng thái tâm hồn bình thờng của con ngời. Thơ Tản Đà nh tiếng nói của cuộc sống hàng ngày cất lên. Tản Đà đã chọn kiếp thi sĩ, sống để làm thơ. Thơ ông đã sinh ra từ nguồn sống tinh thần của dân tộc và trở lại tới nhuần cho nguồn sống ấy và làm giàu thêm cho nó. Tản Đà đã xuất hiện nh một “cơn gió lạ” và thực hiện đợc cái mà nhà văn cùng thời với ông không làm đợc. Đó là mở đờng cho sự lên đờng rầm rộ của phong trào thơ Mới, cho c¸c khuynh híng v¨n häc sau nµy vµ thæi mét luång giã míi vµo t©m hån Việt Nam. Đây chính là đóng góp lớn nhất của Tản Đà cho lịch sử văn học dân téc. 3.2. Một kiểu hình tợng tác giả, một phong cách độc đáo trong lịch sử v¨n häc ViÖt Nam. 3.2.1. C¸ tÝnh vµ quan niÖm v¨n häc cña T¶n §µ. Cá tính nhìn từ góc độ triết học là một hiện tợng xã hội, lịch sử là kết quả cña sù ph¸t triÓn v¨n ho¸, x· héi trªn c¬ së c¸c thuéc tÝnh tù nhiªn. ë ®©u vµ ë thời kì nào, chúng ta cũng có thể tìm đợc những ngời có cá tính độc đáo, thú vị. §ã chÝnh lµ nh÷ng nÐt rÊt riªng, tù nhiªn cña mçi c¸ nh©n con ngêi. ë nhµ v¨n thì những nét riêng biệt, cá tính sáng tạo của họ thể hiện sự độc đáo trong cách nhìn đối với những hiện tợng của cuộc sống, ở sự độc đáo và ý nghĩa của những khái quát mang tính chất sáng tạo của chính nhà văn đó. “Cá tính sáng tạo là biÓu hiÖn rùc rì cña c¸c ph¹m trï c¸i chñ quan, c¸i c¸ biÖt, c¸i kh«ng lÆp l¹i trong tµi n¨ng cña ngêi nghÖ sÜ ” [9-30]. C¸ tÝnh kh«ng m©u thuÉn víi c¸c ph¹m trï c¸i kh¸ch quan, c¸i chung, c¸i ®iÓn h×nh, mµ ngîc l¹i, nã g¾n bã h÷u c¬ víi chúng; và cũng chỉ trong sự thống nhất đó thì ngời nghệ sĩ mới khám phá đợc cái míi trong lÜnh vùc nghÖ thuËt. “C¸ tÝnh s¸ng t¹o biÓu hiÖn tËp trung ë c¸i nh×n nghệ thuật độc đáo, ở cách cảm nghĩ của nhà văn có khả năng đề xuất những nguyªn t¾c, biÖn ph¸p nghÖ thuËt míi mÎ, t¹o thµnh ng«n ng÷ nghÖ thuËt míi trong việc biểu hiện những nội dung mới của đời sống và t tởng” [9-30]. Cá tính sáng tạo của nhà văn chi phối rất lớn đến quan niệm sáng tác văn học của anh ta. Nó là biểu hiện của sự ổn định trong quan niệm sáng tạo của nhà văn đó và là biểu hiện cao nhất cái bản ngã của ngời sáng tác văn học. Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu với một cá tính độc đáo, một phong cách riêng đã để lại dấu ấn của mình rất rõ trên thi đàn văn học dân tộc. Những quan niệm, những kinh nghiÖm s¸ng t¸c cña «ng chÝnh lµ nh÷ng bµi häc quý b¸u cho c¸c v¨n nghÖ sÜ sau này. Ông đã góp phần quan trọng trong việc tạo nên diện mạo đặc sắc của văn häc ViÖt Nam giai ®o¹n giao thêi 1900-1930. ¤ng lµ dÊu nèi gi÷a v¨n häc trung.

(33) đại và văn học hiện đại. Bên cạnh bớc đi chung của thời đại với những quan niệm văn học truyền thống đã có từ trớc, Tản Đà đã lựa chọn cho mình một hớng đi míi. ¤ng kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ cña nÒn v¨n häc truyÒn thèng vµ tiÕp thu Ýt nhiÒu nh÷ng tinh hoa cña nÒn v¨n häc ph¬ng T©y. ¤ng chÞu ¶nh hëng cña hai nÒn v¨n häc Êy, cña hai lo¹i quan niÖm v¨n häc kh«ng gièng nhau lóc bÊy giê. Bớc vào tao đàn văn học, Tản Đà đã khẳng định đợc vị trí của mình bằng một khối lợng tác phẩm rất đáng tự hào. Ông đã để lại một sự nghiệp văn học mà không ít nhà văn mơ ớc có thể đạt đến. Tản Đà chính là ngời đầu tiên xem văn chơng vừa là một nghề, một phơng tiện để kiếm sống, vừa là con đờng để ngời nghệ sĩ lập thân, gắn cuộc đời mình vào đó: Mét mèi t¬ t×nh buéc chÕt ai B¸n v¨n, bu«n ch÷ kiÕp nµo th«i Ruét t»m rót m·i cha thµnh kÐn Có lẽ lôi thôi suốt cả đời. (§Ò “Khèi t×nh con” thø hai). Ông khẳng định đợc vị trí của mình bằng những tác phẩm văn chơng có giá trị và những tác phẩm ấy không chỉ đơn thuần là văn, thơ, phú, lục nữa mà có cả những sáng tác kịch, tiểu thuyết. Tản Đà đã dám thử sức mình trên mọi lĩnh vực văn học. Ông sáng tác đủ các thể loại. Ông đã nhanh chóng cho ra mắt các tập th¬: Khèi t×nh con 1 vµ 2, tiÓu thuyÕt GiÊc méng con, c¸c bµi viÕt ng¾n, ký sù, các vở tuồng,... Các tác phẩm ấy đã đạt đợc những giá trị không nhỏ. Mặc dù đã tuyên bố mình là triết học phơng Đông và có sứ mệnh đem thuyÕt “Thiªn l¬ng” truyÒn cho nh©n lo¹i nhng v¨n ch¬ng T¶n §µ l¹i kh«ng theo đuổi đạo lý hay triết học mà ông lại theo đuổi cái đẹp của nghệ thuật. Tiếp thu, hấp thụ đợc những giá trị mới, những quan niệm mới về cái hay cái đẹp của nền văn học Pháp, Tản Đà đã học đợc cách tả, cách kể, đã học cách viết tuồng, viết tiểu thuyết,... để có thể cho phép mình đợc thả sức trong thế giới của tởng tợng, của cái đẹp: KiÕp sau xin chí lµm ngêi Làm đôi chim nhạn tung trời mà bay. (H¬n nhau mét chÐn rîu mêi). ¤ng sèng hÕt m×nh trong thÕ giíi cña ngêi tiªn, mét thÕ giíi kh¸c h¼n víi thÕ giíi mµ «ng ®ang sèng. Víi mét t©m hån l·ng m¹n vµ trÝ tëng tîng bay bæng nh vậy, Tản Đà đã tự phân biệt đợc mình với các nhà văn cùng thời cũng nh với c¸c nghÖ sÜ sau nµy. Sù am hiÓu, thÊm nhuÇn nghÖ thuËt th¬ ca d©n téc, th«ng hiÓu v¨n ch¬ng bác học của Tản Đà đã làm cho thơ ông có đợc sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa văn chơng bác học và văn chơng bình dân mà vẫn giữ đợc những nét hài hoà, cái hån cña v¨n häc d©n gian trong c¸i vá v¨n ch¬ng b¸c häc trau chuèt: Qu¸i l¹ lµm sao cø nhí nhau Nhớ nhau đằng đẵng suốt đêm thâu Bốn phơng mây nớc ngời đôi ngả Hai ch÷ t¬ng t mét g¸nh sÇu. (T¬ng t). Có lẽ chính sự thất bại trên con đờng cử nghiệp của Tản Đà là một may mắn đối với nền văn học dân tộc, bởi nếu ông thành công trên con đờng công danh thì chúng ta đã không có một Tản Đà nh vậy. Sự biết kết hợp hai loại văn chơng ấy không phải chỉ riêng Tản Đà mới làm đợc mà ở một số nhà thơ khác nh Nguyễn.

(34) Du, Hồ Xuân Hơng,... cũng đã làm đợc điều này. Nhng ở Tản Đà ta sẽ bắt gặp một sự độc đáo riêng mà không thể có ở bất cứ ngời nào khác. Trong thơ Tản Đà, cái vốn văn học dân gian chiếm vị trí đáng kể, tuy nhiên lời thơ, đặc biệt là âm ®iÖu, c©u th¬ mang ©m hëng míi l¹ h¬n. Khi phong trµo “th¬ Míi” xuÊt hiÖn, trong mét cuéc nãi chuyÖn víi b¹n lµm th¬, T¶n §µ còng ®a ra quan niÖm lµm th¬ cña m×nh: “th¬ cã hai tÝnh chÊt: Tµi vµ t×nh. Tµi lµ tµi nghÖ tøc lµ thuéc vÒ mü thuËt. T×nh lµ t×nh hoµi, tøc lµ thuộc về lơng năng. Một bài thơ có đủ hai tính chất ấy thì thơ mới hay đợc” [30,422]. ¤ng cho r»ng : “c¸i hay trong nghÒ th¬, mçi ngêi mét vÎ, mçi ngêi một môn, cũng đều do ở hai tính chất tài tình mà xét bên tình là gốc” [30,423]. Tản Đà coi hai tính chất đó rất quan trọng mà còn rất khó giảng luận: có giảng luËn m·i m·i tëng kh«ng cã giÊy mùc nµo cho võa. §©y lµ mét quan niÖm kh¸ độc đáo của Tản Đà, tuy nhiên chính ông cũng không trình bày đợc nó một cách râ rµng. Khi đọc thơ Tản Đà, ta thấy ông là một ngời rất hay nói về mình, tự hào một cách không dấu diếm cái hay của thơ mình. Ông đã không ngần ngại gì khi đem thơ mình ra giảng. Ông tự phụ là thơ mình có đủ tài và tình nhng chỗ tâm đắc của ông thì chính là tài, là nghệ thuật. Ngoài cái hay của bố cục, chọn chữ, chän ©m ®iÖu, T¶n §µ cßn tù hµo ë chç: Văn đã giàu thay lại lắm lối. (HÇu Trêi). ở đây Tản Đà không chỉ say mê tìm kiếm cái đẹp nghệ thuật mà ông còn thÓ hiÖn mét quan niÖm v¨n häc kh¸c cña m×nh. §èi víi c¸c nhµ nho líp tríc, họ sáng tác văn học cha theo nhu cầu sáng tạo nghệ thuật, tìm kiếm cái đẹp. Họ chia các tác phẩm văn chơng của mình ra thành hai loại: văn chính đạo và văn không chính đạo. Từ, phú, ngâm khúc, truyện thơ, tiểu thuyết,... tất cả những thể loại đó đều không phải là văn chơng chính đạo. Với họ, chỉ có chữ nghĩa của th¸nh hiÒn lµ cao quý nhÊt. §ã kh«ng chØ lµ chuÈn mùc mµ cßn rÊt thiªng liªng. Cßn T¶n §µ th× kh¸c, «ng cã mét quan niÖm vÒ th¬ kh¸ míi l¹. Theo T¶n §µ, thơ đợc hiểu theo hai nghĩa rộng và hẹp. Nghĩa hẹp, “thơ là một mỹ thuật phải có học mới biết làm, mới làm đợc... Ví nh đánh đàn phải có cung bậc, đánh cờ ph¶i s¹ch níc c¶n, nÕu kh«ng thÕ th× kh«ng lµ th¬” [30,421]. Cßn theo nghÜa rộng thì phàm ngời ta nói ra hơi có vần đều là thơ, không thể cách chi hết, chỉ có thể phân biệt đợc thơ hay và thơ dở mà thôi. Cho nên theo Tản Đà, “Kinh Thi” của thánh hiền, hay ca dao dân ca... đó đều là thơ-thơ đợc hiểu theo nghĩa rộng. Từ đó, Tản Đà đã viết rất nhiều những bài dân ca đủ loại từ ca dao, xẩm, lý... đến các tác phẩm nghệ thuật sáng tạo ra những điệu mới, mang những âm điệu mới. Điều này đã đợc thể hiện rõ qua sự đa dạng về thể loại trong “Khối t×nh con” : bªn c¹nh nh÷ng bµi th¬ thÊt ng«n, lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t, hµnh, tõ... lµ nh÷ng bµi th¬ h×nh thøc theo ®iÖu d©n ca. Tự hào về sự “lắm lối” trong thơ văn mình, Tản Đà đã phân biệt các tác phẩm của mình ra thành “thơ chơi” và “văn vị đời”: V¨n ch¬ng nµo d¸m nãi h¬n ai NghÒ nghiÖp lµm ¨n ph¶i thÕ th«i In hÕt quyÓn nµy ra quyÓn kh¸c Cã v¨n cã Ých, cã v¨n ch¬i. (Lo v¨n Õ). Khác với các nhà nho trớc và cùng thời với ông, Tản Đà đã ý thức đợc trách nhiệm của ngời cầm bút đối với xã hội. Theo ông, văn chơng đó là tác dụng giáo.

(35) dục của chính nó. Qua lời Chu Kiều Oanh, Tản Đà đã quan niệm: “văn chơng có trọng giá, không phải là một sự chơi riêng trong ý thức,không phải là một sự đùa vui trong phẩm bình,mà phải có bóng mây hơi nớc đến dân xã”. Cái trọng giá hay tác động của “bóng mây hơi nớc” đó là “sao cho nhân tâm phong tục thêm thuần chính, dân trí t tởng đợc khai minh là chức trách của ngòi bút đại văn gia trớc phải đối đáp với xã hội”. Chính vì thế mà trong các tác phẩm của mình, Tản Đà đã chia chúng ra thành hai loại nh vậy: Hai quyÓn Khèi t×nh v¨n thuyÕt lý, hai “Khèi t×nh con” lµ v¨n ch¬i “ThÇn tiªn”, “GiÊc méng” v¨n tiÓu thuyÕt “Đài gơng”, “Lên sáu” văn vị đời. (HÇu Trêi). Với cách quan niệm văn học nh thế, theo Tản Đà thì những quyển đặt điệu lôc b¸t in ra b»ng ch÷ N«m nh “Nam sö diÔn ca”, “NhÞ thËp tø hiÕu” lµ nh÷ng quyển còn mang tính chất giáo dục, còn lại dù hay, hay không hay đều thuộc về văn chơi cả. Cái nhìn này của Tản Đà có chút gì đó hơi cực đoan, phiến diện. Kh«ng chØ ph©n biÖt v¨n th¬ m×nh thµnh hai lo¹i nh vËy mµ T¶n §µ ph©n lo¹i c¸c t¸c phÈm cña m×nh thµnh c¸c thÓ lo¹i riªng biÖt: v¨n vÇn ( th¬ ca, tõ khóc), thuyÕt v¨n (tiÓu thuyÕt), kÞch v¨n (tuång chÌo), t¶n v¨n (v¨n xu«i), dÞch văn (văn dịch), ngụ văn (văn đặt chơi),... Theo Tản Đà, mọi giá trị tinh tuý của văn chơng đều nằm trong tản văn cả. Nh vậy, Tản Đà đã tạo nên một bớc ngoặt trong lịch sử văn học dân tộc, đó là ý thức đợc vai trò của ba thể loại chính trong v¨n häc: th¬, kÞch vµ tiÓu thuyÕt. §©y lµ ®iÒu mµ c¸c nhµ v¨n cïng thêi víi T¶n Đà đã không làm đợc. XuÊt ph¸t tõ quan niÖm tÝnh gi¸o dôc, c¸i “cã Ých” cña v¨n häc, nªn khi phản ánh các vấn đề của xã hội thì Tản Đà biểu hiện bằng giọng thơ cảm thán hơn là tố cáo. Tuy nhiên ta vẫn bắt gặp giọng thơ trào lộng, đả kích một cách cay độc: Ai xui em lÊy häc trß ThÊy nghiªn thÊy bót nh÷ng lo mµ gÇy Sao b»ng ®i lÊy «ng T©y Cã tiÒn, cã b¹c cho thÇy mÑ tiªu. (Ca dao-d©n ca). Nhìn chung, quan niệm văn học của Tản Đà đã có những cách tân, mở rộng nhng nó không đủ để làm nên một cuộc cách mạng trong văn nghệ. Ông tiếp thu đợc những tinh hoa, giá trị, những hình thức văn học mới nh kịch, tiểu thuyết,... nhng với thế giới quan của một nhà nho đã không cho ông bớc qua cái ngỡng cửa của văn học chuyển từ cổ điển sang lãng mạn. Tản Đà đã bị hạn chế bởi những quan niệm cũ mặc dù những thể loại văn học mới đã đợc ông cắt bỏ, thêm bớt... nên ông không thể xác định cho mình một hớng đi mới hơn, cao hơn. Trong khi đó, tầng lớp thanh niên của thời đại mới, họ đã lĩnh hội đợc những quan niệm sáng tác của văn học hiện đại, đặc biệt là nghệ thuật sáng tạo của văn học Pháp thì những t tởng của Tản Đà đã trở thành lạc hậu và cũ kĩ. Ông trở nên lạc lỏng khi mang những t tởng cũ của mình trong một thời đại mới - thời đại chñ nghÜa t b¶n: Ngµy xanh nh ngùa ®Çu xanh b¹c Ch¸n c¶ giang hå, hÕt c¶ ng«ng..

(36) (TiÔn «ng c«ng lªn chÇu trêi). Víi vèn kiÕn thøc T©y häc qu¸ Ýt ái vµ hêi hît, t duy nghÖ thuËt th× vÉn cßn cố chấp, cứng nhắc và đơn giản cho nên Tản Đà đã không bao giờ có thể hoà nhập đợc với nền văn học hiện đại mặc dù ông đã là ngời tiên phong trong việc viết tiểu thuyết và đa đến cho thơ ca những hình thức mới, những quan niệm mới. Nh vậy, đó vừa là những đóng góp của Tản Đà cho văn học Việt Nam trên lĩnh vực sáng tác, nhng đồng thời đó cũng là hạn chế lớn nhất của chính Tản Đà mà ông đã không tự vợt qua đợc. 3.2.2. Giäng ®iÖu vµ ng«n ng÷ thÓ hiÖn. Lịch sử văn học dân tộc nh một cây đàn muôn điệu. Mỗi tác giả là một nốt nhạc và dù là nốt trầm hay bổng thì đó vẫn là nốt nhạc không thể thiếu để tạo thµnh mét b¶n nh¹c hoµn mü. T¶n §µ còng lµ mét nèt nh¹c nh thÕ. Khi nói đến “giọng điệu” thì ta hiểu đó là một khái niệm thẩm mỹ của tác phÈm v¨n häc. Giäng ®iÖu trong t¸c phÈm g¾n víi c¸i giäng “trêi phó” cña mçi tác giả nhng mang nội dung khái quát nghệ thuật, phù hợp đối tợng thể hiện. Giäng ®iÖu trong nh÷ng t¸c phÈm cã gi¸ trÞ thêng ®a d¹ng, cã nhiÒu s¾c th¸i trªn cơ sở một giọng điệu cơ bản chủ đạo chứ không đơn điệu. “Giọng điệu phản ánh lập trờng xã hội, thái độ tình cảm và thị hiếu thẩm mỹ của tác giả có vai trò rất lín trong viÖc t¹o nªn phong c¸ch nhµ v¨n vµ cã t¸c dông truyÒn c¶m cho ngêi đọc. Thiếu một giọng điệu nhất định, nhà văn cha thể viết đợc tác phẩm, mặc dù đã có đủ tài liệu và sắp xếp trong hệ thống nhân vật” [9,113]. Giọng điệu mỗi nhà văn chi phối đến ngôn ngữ mà họ thể hiện trong tác phẩm của mình. Ngôn ngữ chỉ là cái vỏ bọc để thể hiện quan điểm lập trờng, thái độ t tởng của chính nhà văn. Đó là thứ ngôn ngữ đặc biệt, là sự “thăng hoa” của ngôn ngữ toàn dân, của tiếng nói đời thờng. Nhà “nghệ sĩ ngôn từ” đã nghệ thuật ho¸ ng«n ng÷, biÕn nã thµnh ng«n ng÷ nghÖ thuËt. Ngôn ngữ trong thơ Tản Đà đợc thể hiện rất đa dạng dới nhiều sắc thái khác nhau: cã khi lµ mét giäng th¬ tù nhiªn, thµnh thËt; chan chøa t×nh c¶m, c¶m xóc; cã khi lµ mét giäng bÊt cÇn, ng«ng nghªnh; hay mét chÊt giäng hãm hØnh, s©u cay... TÊt c¶ nh÷ng s¾c th¸i biÓu hiÖn Êy lµm nªn nh÷ng h×nh tîng kh¸c nhau cña T¶n §µ trong th¬. Nhng dï cã bao nhiªu giäng ®iÖu, bao nhiªu s¾c th¸i biÓu hiÖn đi nữa thì nổi bật trên đó vẫn là giọng điệu của cái Tôi ngông. Đó là giọng điệu chủ đạo làm nên phong cách ngông trong thơ Tản Đà. Giọng điệu của cái Tôi ngông tạo nên dấu ấn xuyên suốt trong nhiều thi phẩm làm cho ngời đọc dễ nhận ra c¸i chÊt giäng cña T¶n §µ. Cã khi lµ ngêi t×nh thæ lé víi ngêi con g¸i m×nh yªu trong mét hoµn c¶nh rÊt nªn th¬ víi tõ ng÷ xng h« nh trong ca dao. §ã lµ nh÷ng lêi t×nh tù vµ ím hái ngời yêu và lời thề nguyền non nớc làm cho ngời đọc nhận ngay ra đợc thi sĩ: Díi bãng tr¨ng trßn t¸n l¸ xanh Nhí ch¨ng? Ch¨ng nhí? Hìi c« m×nh? Tr¨m n¨m ghi nguyÖn cïng non níc Níc biÕc non xanh mét ch÷ t×nh. (Lu t×nh). Cã thÓ nãi trong lµng th¬ ViÖt Nam nhiÒu thÕ hÖ, T¶n §µ lµ thi sÜ cã nhiÒu göi g¾m t©m can cña m×nh vµo h×nh tîng non- níc, nÆng lêi thÒ víi nói s«ng. §ã lµ kiÓu c¸ch rÊt T¶n §µ, kh«ng lÆp l¹i víi bÊt cø ai dï cho víi h×nh tîng non-níc.

(37) vµ ch÷ t×nh quen thuéc Êy, ca dao cña quÇn chóng vµ c¸c thi nh©n cã tªn tuæi trong lịch sử đã có nhiều tác phẩm nổi tiếng còn mãi với thời gian và lịch sử văn häc. Ên tîng cña T¶n §µ dÔ nhËn cã thÓ lµ ë chç «ng nhÊn giäng, cao giäng vµ nặng lời thề nguyền. Hơn thế nữa, cái tình,chữ tình của ông đợc đặt ở tầm cao, s©u cña nói s«ng: Níc biÕc non xanh mét ch÷ t×nh. Cái tình cao, sâu lắm nên nhiều lúc ông đã thốt lên với đời: Vì ai cho tớ phải lênh đênh NÆng l¾m ai ¬i mét g¸nh t×nh. ( Ch¬i Hoµ B×nh). Cách bộc lộ cái tình cao, sâu, nặng đến vậy, Tản Đà quả là thi sĩ xa nay hiÕm. Không ai phủ nhận Tản Đà độc đáo môt cách riêng bởi tên tuổi sáng tác của ông gắn với sông Đà núi Tản quê hơng ông. Với sông núi muôn đời ấy đợc mấy thi nhân tiếng tăm lừng lẫy nh ông? Chỉ riêng với Thơ tự vịnh, ông xứng đáng theo c¸ch nghÜ cña bËc tiÒn bèi NguyÔn C«ng Trø - mét c¸ch ng«ng mang biÖt danh thi sĩ Tản Đà. ở đó, nhà thơ tự hào rằng núi sông đã hun đúc nên ngời phẩm cách trung hiếu, thanh cao, khinh bạc tiền, danh lợi, ngông nghênh giữa đờng đời, túi thơ, bầu rợu nặng đầy: Sông Đà núi Tản đúc nên ai Trần thế xa nay đợc mấy ngời Trung hiÕu vÑn trßn theo hai khèi ngäc Thanh cao ph« tr¾ng mét cµnh mai. B¹c tiÒn giã tho¶ng th¬ ®Çy tói Danh lîi bÌo tr«i rîu nÆng vai. ( Th¬ tù vÞnh). Thơ tự vịnh đúng là dáng dấp Tản Đà không lẫn đợc, dù ở đó có cả dáng dÊp cµnh mai,bÇu rîu, tói th¬ cña NguyÔn Tr·i, NguyÔn C«ng Trø,... C¸i ng«ng cña T¶n §µ kh«ng chØ béc lé ë giäng ®iÖu cña mét kÎ ®a t×nh, mét kÎ lu«n tù hµo vÒ chÝnh m×nh n÷a, mµ cã lóc c¸i ng«ng Êy l¹i mang mét t©m trạng buồn chán trớc cuộc đời, sự thế, nhng ông lại biểu hiện sự chán nản đó bằng một giọng điệu mỉa mai, đả kích chứ không phải là giọng bi quan, yếm thế nh ë mét sè t¸c gi¶ kh¸c: Gió gió ma ma đã chán phèo Sự đời nghĩ đến lại buồn teo Thèi om sät phÈn nhiÒu c« g¸nh Tanh ngăt hơi đồng, lắm cậu yêu! (Sự đời). Thái độ châm biếm, đả kích này, ta có thể bắt gặp ở Nguyễn Bỉnh Khiêm, Tó X¬ng, nhng ë T¶n §µ l¹i cã ch÷ nghÜa vµ giäng ®iÖu riªng. ¤ng dïng tõ rÊt dân dã với một giọng đùa tếu, giọng ngông rất lạ. Và giọng điệu ngông ấy đợc Tản Đà biểu hiện bằng một thứ ngôn ngữ mang đậm tính dân tộc và chính ngôn ngữ nàyđã tạo nên một phong cách ở Tản Đà, đó là phong cách dân tộc đặc sắc. Trong th¬ xa, viÖc kÕ thõa nh÷ng tinh hoa cña v¨n häc truyÒn thèng vµ kÕt hợp đợc hai nền văn chơng bác học và văn học bình dân là điều mà nhiều tác giả đã thể hiện và thành công nh Nguyễn Du, Hồ Xuân Hơng... Đến Tản Đà, ông lại.

(38) tiếp tục đi theo con đờng đó. Với vốn am hiểu sâu sắc nền văn học bình dân và thông hiểu những quy luật của văn chơng bác học,Tản Đà đã tiếp thu và kế thừa đợc những giá trị tinh hoa của hai nền văn học đó, đã tự tạo cho mình một phong cách-một phong cách dễ hoà nhập với cuộc đời. Sự kết hợp hài hoà giữa cái uyên b¸c cña v¨n ch¬ng b¸c häc vµ chÊt duyªn d¸ng, tù nhiªn cña v¨n häc b×nh d©n làm cho ngôn ngữ thơ, lời thơ của Tản Đà có duyên riêng mà chỉ ở ông mới có đợc. Ngôn ngữ Tản Đà là ngôn ngữ có tính dân tộc. Nó đã đạt tới mức điêu luyÖn, trong s¸ng, cã kh¶ n¨ng gîi c¶m. Sù dung hîp gi÷a ng«n ng÷ b×nh d©n vµ ng«n ng÷ b¸c häc lµm nªn nh÷ng c©u th¬ uyÓn chuyÓn, nhÑ nhµng, mang ý vÞ t¬i míi. Vèn ng«n ng÷ th¬ «ng phong phó, nhÊt lµ m¶ng tõ ng÷ thÓ hiÖn c¸i T«i ngông, với nhiều sắc thái gợi tả và biểu cảm ý vị đậm đà cái chất ngông ấy. Chỉ riêng vốn từ biểu hiện sự “say” đã có một lô một lốc từ gợi tả. Chỉ trong hai câu thơ đã có: Say l¾m vÎ: say mÖt, say mª, say nhõ, say tÝt Trong lµng say ai biÕt nhÊt ai say. Đọc thơ ông, ngời đọc có thể bắt gặp những luật lệ thơ xa nhng không tẻ nhạt nữa mà đã có một cách thể hiện mới, phóng túng, dễ đi vào lòng ngời: Thầy đồ bến nọ khèo chân ngó B¸c x· nhµ ®©u sèt ruét mong C« cÊt bíc lªn bång bçng tÕch LÊy chi nu«i mÊy c¸i con chång. (Xem c« chµi c¸). Là một bài thơ đờng luật nhng nó lại có ngôn ngữ tự nhiên, lời nói của một ngêi ng«ng, mét kÎ ®a t×nh trÎ trung tinh nghÞch. Thi sĩ của núi Tản sông Đà đã đa vào thơ mình cái chất tự nhiên phóng kho¸ng. §ã chÝnh lµ c¸ch «ng dïng tõ ng÷ th«ng thêng, dïng khÈu ng÷ vµ c¸ch ngắt nhịp linh động trong thơ của mình. Là một nhà thơ luôn chú ý đến tiêu chí cña ®iÖu th¬ vµ niªm luËt nªn T¶n §µ vÉn tu©n thñ quy luËt cña th¬ §êng; nhng ông đồng thời cũng bỏ bớt cái không khí trang nghiêm, gò bó, mẫu mực của nó. Ông đã làm cho nghệ thuật thơ ca của mình tơi mát hơn: Muèn nãi chuyÖn ch¬i kh«ng cã chuyÖn Kìa đàn con sáo nó sang sông. (GhÑo ngêi vu v¬). Tản Đà đã biết trở về với ca dao quần chúng, mợn ca dao, mợn các thể thơ dân gian, nhất là thể lục bát giản dị để biểu hiện ý thơ độc đáo của mình: Nói, non, tr¨ng còng cha giµ §Çu ai tãc b¹c vÉn lµ xu©n xanh. ( C¶m tëng vÒ sù sèng chÕt). Kh¶ n¨ng tiÕp thu truyÒn thèng v¨n häc nghÖ thuËt d©n gian vµ biÕt kÕt hîp với văn chơng bác học từ cổ chí kim đã góp phần làm nổi bật chất ngông trong Tản Đà, một chất ngông đầy trí tuệ, bản lĩnh, rất đời, rất thơ. Chỉ có một thi sĩ ngông mới viết đợc những vần thơ nh thế này: Tµi cao phËn thÊp chÝ khÝ uÊt Giang hå mª ch¬i quªn quª h¬ng. ( Thăm mả cũ bên đờng)..

(39) T¶n §µ sö dông thËt tµi t×nh kh¶ n¨ng gîi t¶ k× diÖu cña s¸u thanh trong tiếng Việt để viết lên hai câu thơ bất hủ. Thi sĩ ý thức đợc tài năng và thâu tóm số phận bất đắc chí của mình trong một câu thơ bảy chữ với những thanh điệu đắc địa. Những thanh trắc liên tiếp ở câu một, đối lập với hàng loạt thanh bằng ở câu hai đã thể hiện rõ một tâm trạng uất ức, ứ nghẹn. Câu thơ sau lột tả sắc thái tinh thÇn cña mét con ngêi phãng tóng, khinh b¹c, cïng víi vÇn ®iÖu th¬ bay bổng vút cao lên. Chỉ hai câu thơ ấy nhng đã thể hiện giọng điệu ngông độc đáo của Tản Đà. Chất giọng ấy đợc Tản Đà thể hiện ở nhiều câu thơ “tròn trịa”, điệu thơ “nhất khí”. “Tất cả đã chứng tỏ một cây bút đã thâu liễm đợc tinh thần của thi ph¸p chø kh«ng ph¶i chØ sê lÇn, ch¾p ch¶nh b»ng tr¾c” [29,273]. Víi nh÷ng vần thơ ấy, Tản Đà xứng đáng là “ảo thuật gia về chữ và âm điệu”(Trơng Tửu) [29,198]. Một biểu hiện nổi bật nữa của Tản Đà trong việc sử dụng ngôn ngữ đó là cái độ tự nhiên và những rung động tình cảm tràn đầy. Đó là cái tự nhiên của c¶m xóc, t×nh c¶m vµ c¸ch thÓ hiÖn kh¸c víi sù cÇu kú gi¶ t¹o cña nh÷ng kÎ thiếu tài năng đích thực và bản lĩnh trong thơ. Điều này đã trở thành một nhân tố độc đáo để ngời đọc có thể phân biệt thơ Tản Đà với tác phẩm của những ngời khác, đặc biệt đối với những kẻ là bồi bút của thực dân cùng thời. Trong thơ văn cña c¸c nhµ nho xa, mµu s¾c t×nh c¶m cña hä thÓ hiÖn trong t¸c phÈm thêng mê nh¹t. Hä Ýt béc lé nh÷ng c¶m xóc t×nh c¶m tù nhiªn ch©n thµnh cña m×nh; nÕu cã thì cũng bộc lộ một cách kín đáo. Còn ở Tản Đà thì không nh vậy, cái Tôi trữ t×nh trong th¬ «ng cã tiÕng nãi tù nhiªn cña t×nh c¶m, phãng tóng vµ trµn ngËp trong th¬. Trong bµi Ngåi buån nhí b¹n s«ng Th¬ng t¸c gi¶ viÕt: Con s«ng ch¶y tuét vÒ Hµ Nhí ai Hµ Néi tr«ng mµ ngïi th¬ng Nhí ngêi cè quËn xa h¬ng Nhớ ai thời nhớ nhng đờng thời xa. Từ “thời” lặp lại trong câu thơ gợi lên tình cảm của tác giả nhớ mong đến vêi vîi, b©ng khu©ng kh«ng døt víi b¹n cña m×nh. Ta thÊy r»ng c¸i ng«ng cña T¶n §µ ë chç «ng d¸m béc lé t×nh c¶m ch©n thành của mình một cách không giấu diếm. Ông để cho tình cảm tuôn chảy vào th¬ víi vèn ng«n ng÷ th¬ giµu søc biÓu c¶m phong phó mµ «ng kÕ thõa tõ ca dao và thơ cổ điển. Ông còn phát huy một cách sáng tạo đặc sắc gợi tả và giọng điệu hài hớc của ngôn ngữ thơ để thể hiện cái tôi ngông của mình. Câu thơ sau là biểu hiện cái tài hoa đặc sắc của thi sĩ: Ruét t»m rót m·i cha thµnh kÐn Có lẽ lôi thôi suốt cả đời. Ngoµi ra, t¸c phÈm cña T¶n §µ cßn cã nh÷ng bµi th¬ mµ nhÞp ®iÖu rÊt míi, rất lạ, phóng túng, ngời đọc thật khó mà phân biệt đợc với một bài thơ Mới sau nµy. Bµi Tèng biÖt cã ®o¹n viÕt: C¸i h¹c bay lªn vót tËn trêi! Trời đất từ đây xa cách mãi Cửa động §Çu non §êng lèi cò, Ngµn n¨m th¬ thÈn bãng tr¨ng ch¬i. §Ò tranh ë nhµ mét quan ¸n s¸t hä Mai, «ng viÕt:.

(40) Ngêi còng cha giµ Tr¨ng còng cha giµ, S«ng thu mét khóc mÆn mµ c¶ hai. TrÇn ai, tr¨ng hìi yªu ai? Chính Hoài Thanh trong Thi nhân Việt Nam đã khẳng định rằng: “đôi bài thơ của tiên sinh ra đời hơn hai mơi năm trớc, đã có giọng phóng túng riªng”[24]. Nh vËy, víi viÖc kÕt hîp hµi hoµ hai phong c¸ch v¨n häc b×nh d©n vµ v¨n chơng bác học, Tản Đà đã là một cái Tôi ngông tầm cỡ. Trong sử dụng ngôn ngữ và thể loại, Tản Đà đã cải tạo đợc sự gò bó, nghiêm trang của các thể thơ trong v¨n ch¬ng b¸c häc vµ lµm cho th¬ ca d©n téc cã ©m ®iÖu phong phó h¬n tríc. Trên con đờng phát huy vốn sống dân tộc, phát triển thơ ca dân tộc, trau dồi ngôn ngữ văn chơng, Tản Đà đã khẳng định đợc vị trí của mình. Thơ Tản Đà đợc đánh giá là “phong phú, lắm vẻ, nó đủ trang hoàng cho cả một giai đoạn văn häc” [29-275]. 3.3. Tản Đà - “ngời dạo bản đàn đầu tiên cho một cuộc hoà nhạc tân kỳ ®ang s¾p söa”. Trên bớc đờng văn học Việt Nam đi từ truyền thống đến cận - hiện đại, Tản Đà là nhà văn có vị trí rất đặc biệt. Ông đã xuất hiện ở giai đoạn kết thúc một nền văn học cũ và mở ra một nền văn học mới. Ông bớc vào đời bằng một cái T«i ®Çy b¶n lÜnh. Ngời đọc trong suốt hai phần ba thế kỷ vừa qua đã rất đồng tình với tác giả Thi nhân Việt Nam khi xếp Tản Đà vào vị trí danh dự, đặc biệt. Bởi nếu không cã T¶n §µ th× thÕ hÖ c¸c nhµ th¬ Míi nh Xu©n DiÖu, Lu Träng L, ThÕ L÷... trë thành những đứa con lạc loài, không nòi giống. Có Tản Đà thì các nhà thơ đó mới biết đợc trớc họ còn có những Nguyễn Du, Hồ Xuân Hơng, Cao Bá Quát, NguyÔn C«ng Trø... Vµ còng nhê cã T¶n §µ mµ nh÷ng tªn tuèi Êy míi kh«ng trë thµnh nh÷ng hiÖn tîng “l¹c loµi” cña lÞch sö v¨n häc. T¶n §µ lµ dÊu nèi gi÷a hai thế hệ nhà văn đó. Ông xứng đáng với danh hiệu mà Hòai Thanh đã trao tặng: là “ngêi cu¶ hai thÕ kû”, ngêi më ®Çu cho mét cuéc “hoµ nh¹c t©n kú ®ang s¾p söa”. Tản Đà đã sống hết mình trong thơ. Đối với thi sĩ, thơ là sự thể hiện nỗi niềm khát vọng thoát ra khỏi cái tù túng, quẫn bách của cuộc đời, thoát khỏi cái giả dối khô khan của khuôn sáo. Đó chính là bản đàn riêng của nhà thơ đóng góp cho “cuéc hoµ nh¹c t©n kú ®ang s¾p söa” xÐt c¶ vÒ ph¬ng diÖn néi dung lÉn h×nh thức. Quả đúng nh vậy, Tản Đà viết về mình một cách say sa, ông đã không ngần ngại khi mang vào thơ mình cả những chi tiết nhỏ nhặt nhất của đời sống thờng nhật. Tản Đà đã viết những cuốn tự truyện nh Giấc mộng lớn, Giấc mộng con để tờng thuật về cuộc đời mình, để tởng tợng nên một cuộc sống mới tơi đẹp hơn. Cũng nh các nhà thơ Mới, Tản Đà đòi giải phóng cả nhân, giải phóng bản ngã, đòi đợc tự do diễn đạt tâm t tình cảm của mình một cách không giấu diếm. Tản Đà cũng giống họ là đều đa tình, đa cảm, đều chú ý lắng nghe tiếng nói của trái tim mình, tâm hồn mình, không chịu cho xã hội dồn ép, chà đạp. Tất cả họ đều sống bằng tởng tợng và mộng ảo. Họ sống ở đời sống thực mà tởng là ở chốn bồng lai, đụng chạm với cuộc sống thực tế hàng ngày mà không hề buồn thơng, sÇu n·o. T¶n §µ cña chóng ta còng vËy, «ng sèng hÕt m×nh mét c¸ch hån nhiªn, trong s¸ng: vui víi con c¸ nh¶y gi÷a s«ng §µ, víi c¸i diÒu bay trªn non T¶n:.

(41) Níc dîn s«ng §µ, con c¶ nh¶y M©y trïm non T¶n, c¸i diÒu bay. (VÒ quª nhµ ch¬i m¸t c¶m høng). «ng lµm kÎ giang hå mª ch¬i quªn quª h¬ng, ng«ng cuång viÕt th hái trêi đòi cới Hằng Nga, làm ngời lữ khách nghiêng mình trớc nấm mả cũ bên đờng: Suèi vµng th¨m th¼m lµ ai? M¶ cò kh«ng ai kÎ ®o¸i hoµi, Trải bao ngày tháng trơ trơ đó Ma dÇu, n¾ng d·i, tr¨ng mê soi! (Thăm mả cũ bên đờng). Tản Đà đã xuống đờng để “khuấy động sự an bài của một nền văn học nô dÞch” [24,300]: Mêi mÊy n¨m xa ngän bót l«ng Xác xơ chẳng bợn chút hơi đồng Bây giờ anh đổi lông ra sắt Cách kiếm ăn đời có nhọn không. (ThuËt bót). Nhng Tản Đà không xuất hiện để phủ nhận sự tồn tại của thơ cũ mà ông thực sự là ngời kế tục tinh thần của một khuynh hớng văn học đã kịp trở thành truyền thống lịch sử. Đó là khuynh hớng phủ nhận sự bất công, áp bức, đòi giải phãng cho c¸ nh©n con ngêi. §ãng gãp cña T¶n §µ kh«ng chØ thÓ hiÖn ë th¬ ca mµ trong v¨n xu«i, «ng cũng có những đóng góp không nhỏ. Bằng cách đánh giá của riêng mình, Tản Đà đã chuyển sang nhìn cuộc đời, phản ánh về cuộc sống bình thờng của con ngời trong xã hội. Chính ở điểm này mà Tản Đà đã gặp gỡ đợc các nhà thơ lớp sau. Những nhà văn nhà thơ nh Xuân Diệu, Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân đều thấy mình đi vào văn học từ Tản Đà là bởi thế. Ông cũng nh họ đã biết đa tình cảm của con ngời cá nhân vào đời sống bình thờng của xã hội, đa những nỗi buồn vui, lo âu, hi vọng, khát khao yêu đơng vào trong văn học. Ông đã thổi vào th¬ ca tiÕng ViÖt buæi ®Çu thÕ kû mét luång giã míi mÎ cña t©m hån ViÖt Nam. Về hình thức, Tản Đà đã kế thừa đợc tất cả mọi thể loại thơ ca cổ điển và th¬ ca d©n gian d©n téc, sö dông chóng mét c¸ch phãng tóng, tµi hoa, khiÕn cho chúng mất hẳn sự gò bó của thể loại, trở nên hồn nhiên, biến hoá sinh động nh “tiếng nói bật lên từ rung cảm của đáy lòng”. Cũng giống nh các nhà thơ Mới, ông đã dần dần bỏ đợc những cái vay mợn mà a chuộng thơ lục bát, còn thơ Đờng thì đợc họ giãn nới ra thành những thể thơ tự do không theo một quy luật nào cả. Thơ ca, đối với Tản Đà, “không thể giữ nguyên những âm điệu cũ kỹ, một sự xao động bên trong nhất thiết sẽ phải biểu hiện ra ngoài bằng những rạn vì cña khu«n khæ cò”: Đờn là đờn Th¬ lµ th¬ Thơ thời có chữ, đờn có tơ NÕu kh«ng ph¸ c¸ch vøt ®iÖu luËt Khó cho thiên hạ đến bao giờ?. (Th¬ míi). Những bài thơ của Tản Đà đã bớc đầu “phá cách vứt điệu luật” và có dáng dấp gần gũi với phong trào “thơ Mới”. Nhng nó cũng chỉ mới dừng lại ở đó, bởi.

(42) thÕ giíi quan, quan niÖm v¨n häc cña mét nhµ nho kh«ng cho phÐp «ng tiÕn xa h¬n n÷a. Víi c¸ch kh¸m ph¸, biÓu hiÖn cña c¸i T«i trong v¨n häc míi l¹ nh vËy, Tản Đà đã không làm nên một cuộc cách mạng trong sáng tác văn chơng. Tuy nhiên nó vẫn tạo nên một sự thay đổi cho văn học trên một số phơng diện khác nh ngôn ngữ, thể loại, chuẩn bị cho công cuộc đổi mới về thơ ca trong văn học Việt Nam. Ông đã tự mình đặt nền móng cho một nền văn học mới, dìu dắt cho biÕt bao nghÖ sÜ trëng thµnh. ¤ng thùc sù lµ chiÕc cÇu nèi liÒn qu¸ khø vµ hiÖn tại, giữa văn học truyền thống và văn học Việt Nam hiện đại.. KÕt luËn Với một khối lợng các tác phẩm khả lớn đủ các thể loại, đặc biệt là thơ ca, Tản Đà đã khẳng định đợc vị trí của mình trong lịch sử văn học dân tộc. Những tác phẩm ấy của ông sẽ sống mãi với thời gian. Tản Đà đã đa vào thơ một cái Tôi sừng sững. Đó là một cái Tôi độc đáo, khác đời - cái Tôi ngông trích tiên, cái Tôi ng«ng xª dÞch, c¸i T«i ng«ng ®a t×nh, ®Çy Ên tîng cã søc hÊp dÉn lín. Nếu nh buổi giao thời, dân tộc ta rơi vào tình trạng khủng hoảng về đờng lối và t tởng thì trong văn học cũng không tránh khỏi điều đó. Các nhà văn nhà thơ bÞ bÕ t¾c vÒ quan niÖm, khuynh híng s¸ng t¹o vµ c¸ch thÓ hiÖn. Gi÷a lóc th¬ cæ sắp tàn, không đáp ứng đủ nhu cầu tinh thần cuả độc giả, thơ mới cha đợc định hình một cách rõ rệt, cái Tôi của các nhà văn đã đợc ý thức nhng cha đợc triệt để, toàn diện thì Tản Đà xuất hiện, bạo dạn thổi vào thi đàn một luồng gió mới. Thi sĩ đã đa vào thơ ca một cái Tôi, giải phóng nó thoát khỏi những gò bó, khuôn khổ, cho nó đợc sống với chính nó, với cái đời riêng của nó. Đóng góp của Tản Đà chính là ở chỗ ấy, đã mang đến cho lịch sử văn học dân tộc một hình tợng cái Tôi ngông với cách thể hiện mới lạ. Cái Tôi của Tản Đà đã góp phần giúp văn học Việt Nam có một hớng đi mới, báo hiệu một trào lu văn học rầm rộ 1930 1945, đặc biệt là phong trào thơ Mới. Tuy nhiên do hoàn cảnh lịch sử, cái Tôi của Tản Đà vẫn còn những hạn chế của nó. Và luận văn cũng cha đề cập đợc nhiều về vấn đề này, vì cái chính cũng là để dành cho một dịp khác, ngoài khuôn khæ cña mét luËn v¨n tèt nghiÖp §¹i häc. Víi viÖc nghiªn cøu vÒ c¸i T«i ng«ng trong th¬ T¶n §µ, luËn v¨n hy väng đa đến một cái nhìn toàn diện hơn về Tản Đà trong bối cảnh đất nớc mở cửa, đổi mới năng động, hoà nhập với xu thế phát triển của thời đại. Thực ra đây là một vấn đề khá phức tạp trong toàn bộ sáng tác của Tản Đà, chúng tôi cũng chỉ mới dõng l¹i kh¶o s¸t nã ë thÓ lo¹i th¬ t¸c gi¶ vµ chØ xo¸y s©u vµo nh÷ng ph¬ng diÖn, những biểu hiện đặc thù cơ bản. Do ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan, nhÊt lµ sù khã kh¨n trong viÖc nghiên cứu một tác giả phức tạp, một “khối mâu thuẫn lớn”, chúng tôi dù đã rất cố gắng nhng vẫn không tránh khỏi những hạn chế nhất định. Song những vấn đề đã trình bày trong luận văn, chúng tôi hy vọng đây là khởi điểm cho một đề tài hấp dẫn về thi pháp và phong cách Tản Đà và có khả năng đợc nghiên cứu sâu h¬n, toµn diÖn h¬n trong nh÷ng c«ng tr×nh sau..

(43) Ngêi viÕt luËn v¨n xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi thÇy gi¸o híng dÉn BiÖn Minh §iÒn vµ thÇy gi¸o ph¶n biÖn Lª V¨n Tïng cïng c¸c thÇy c« gi¸o trong Bé môn Văn học Việt Nam, khoa Ngữ Văn - Đại Học Vinh đã tạo mọi điều kiện, giúp đỡ để tôi có thể hoàn thành tốt luận văn này.. Vinh, th¸ng 5 n¨m 2002. Sinh viªn:. Lª ThÞ Kh¸nh Chi.. Tµi liÖu tham kh¶o [1]. NguyÔn HuÖ Chi..., ( 1984), Tõ ®iÓn v¨n häc - tËp 2, N.x.b. Khoa. häc x· héi, Hµ Néi. [2]. NguyÔn §×nh Chó giíi thiÖu vµ tuyÓn chän,(1993), Th¬ v¨n T¶n §µ, N.x.b. Gi¸o dôc, Hµ Néi. [3]. Nguyễn Đình Chú, “Vấn đề “ngã” và “phi ngã ” trong văn học Vịêt Nam trung - cận đại ”, Tạp chí văn học, số 5 / 1999..

(44) [4]. Xu©n DiÖu, (1982), Th¬ T¶n §µ chän läc, N.x.b.V¨n häc, Hµ Néi. [5]. TÇm D¬ng, (1964), T¶n §µ - khèi m©u thuÉn lín, N.x.b. Khoa häc, Hµ Néi. [6]. Phan Cù §Ö, (1982), Phong trµo “Th¬ Míi” 1932 - 1945, N.x.b. Khoa häc x· héi, Hµ Néi. [7]. BiÖn Minh §iÒn, “Con ngêi c¸ nh©n b¶n ng· trong s¸ng t¸c NguyÔn KhuyÕn”, T¹p chÝ v¨n häc, sè 3 / 2001. [8]. Biện Minh Điền, (1998), “Tam Nguyên Yên Đỗ trên hành trình t tởng thẩm mỹ của văn học trung đại ở giai đoạn cuối cùng”, sách NguyÔn KhuyÕn - t¸c gia vµ t¸c phÈm, N.x.b. Gi¸o dôc, Hµ Néi. [9]. Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö..., (2000), Tõ diÓn thuËt ng÷ v¨n häc, N.x.b. §¹i häc Quèc Gia, Hµ Néi. [10]. D¬ng Qu¶ng Hµm, (1968), ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu, Bé Gi¸o dôc - Trung t©m häc liÖu x.b.(in lÇn thø 10), Hµ Néi. [11]. Hồ Xuân Hơng - Thơ và đời, (1998), N.x.b. Văn học, Hà Nội. [12]. Trần Đình Hợu, (1995), Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại, N.x.b. Văn hoá, Hà Nội. [13]. TrÇn §×nh Hîu, Lª ChÝ Dòng, (1998), V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n giao thêi 1900 - 1930, N.x.b. §H vµ THCN, Hµ Néi. [14]. M.Khrapchenco, (1978), C¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ sù ph¸t triÓn cña v¨n häc, N.x.b. T¸c phÈm míi, Hµ Néi. [15]. Vũ Ngọc Phan, Nhà văn hiện đại. [16]. Ng« V¨n Phó biªn so¹n, (1998), Tó X¬ng - con ngêi vµ t¸c phÈm, N.x.b. Héi nhµ v¨n, Hµ Néi. [17]. Cao B¸ Qu¸t - Th¬ ch÷ H¸n, (1976), N.x.b. V¨n häc, Hµ Néi. [18]. Vò TiÕn Quúnh tuyÓn chän, (1997), T¶n §µ, NguyÔn Nhîc Ph¸p, T¬ng Phè, N.x.b. V¨n nghÖ, TPHCM. [19]. NguyÔn H÷u S¬n, TrÇn §×nh Sö..., (1998), VÒ con ngêi c¸ nh©n trong v¨n häc cæ ViÖt Nam, N.x.b. Gi¸o dôc, Hµ Néi. [20]. Trần Đình Sử, (1999), Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam, N.x.b. Gi¸o dôc, Hµ Néi. [21]. TrÇn §×nh Sö, (2001), V¨n häc vµ thêi gian, N.x.b. V¨n häc, Hµ Néi. [22]. TrÇn §×nh Sö, Ph¬ng Lùu, NguyÔn Xu©n Nam, (1985), Lý luËn v¨n häc - tËp 1,2,3, N.x.b. Gi¸o dôc, Hµ Néi. [23]. Ph¹m Xu©n Th¹ch tuyÓn chän vµ biªn so¹n, (2000), Th¬ T¶n §µ nh÷ng lêi b×nh, N.x.b. V¨n ho¸ th«ng tin, Hµ Néi. [24]. Hoµi Thanh, Hoµi Ch©n, (1994), Thi nh©n ViÖt Nam, N.x.b. V¨n häc, Hµ Néi. [25]. Đỗ Lai Thuý, (1992), Con mắt thơ, N.x.b. Lao động, Hà Nội. [26]. NguyÔn C«ng Trø - con ngêi vµ sù nghiÖp, (1995), N.x.b. Khoa häc x· héi, Hµ Néi. [27]. Lª TrÝ ViÔn, (1978), LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam, N.x.b. Gi¸o dôc, Hµ Néi..

(45) [28]. Nguyễn Khắc Xơng soạn, (1995), Tản Đà - thơ và đời, N.x.b Văn häc, Hµ Néi. [29]. NguyÔn Kh¾c X¬ng su tÇm vµ biªn so¹n, (1997), T¶n §µ trong lòng thời đại, N.x.b. Hội nhà văn, Hà Nội. [30]. NguyÔn Kh¾c X¬ng su tÇm vµ tuyÓn chän, (1986), TuyÓn tËp T¶n §µ ,N.x.b. V¨n häc, Hµ Néi.. Môc Lôc. Trang. 1 1 1 2 6 6 6. Mở đầu ----------------------------------------------------------------1.Lý do chọn đề tài ----------------------------------------------2.Đối tợng nghiên cứu và phạm vi, giới hạn của đề tài----3.Lịch sử vấn đề nghiên cứu -----------------------------------4.Nhiệm vụ nghiên cứu------------------------------------------5.Phơng pháp nghiên cứu--------------------------------------6.Đóng góp và cấu trúc của luận văn--------------------------Chơng 1: Khái niệm cáiTôi và cái Tôi ngông trong sáng tác văn học đến Tản Đà ------------------------------------------------------7 1.1.Kh¸i niÖm c¸i T«i -------------------------------------------7 1.1.1.Ph¹m trï c¸i T«i trong s¸ng t¸c v¨n häc --------------7 1.1.2.C¸i T«i trong v¨n häc ViÖt Nam -----------------------9 1.2.Kh¸i niÖm c¸i T«i “ng«ng” trong s¸ng t¸c v¨n häc đến Tản Đà --------------------------------------------------------12 1.2.1. “Ng«ng” vµ c¸i T«i “ng«ng”------------------------------12 1.2.2.Những hiện tợng cái Tôi “ngông” độc đáo trong văn học ViÖt Nam tríc T¶n §µ--------------------------------------------13 1.2.3.C¸i T«i “ng«ng” trong s¸ng t¸c cña T¶n §µ--------------17 Ch¬ng 2: §Æc trng c¸i T«i “ng«ng” trong th¬ T¶n §µ ------------21 2.1.C¸i T«i “ng«ng” - “trÝch tiªn”------------------------------------21.

(46) 2.1.1.Khái niệm “trích tiên” của Tản Đà----------------------------2.1.2.Những biểu hiện và đặc điểm của cái Tôi “ngông” “trích tiên” Tản Đà -----------------------------------------------------2.2.Cái Tôi “ngông” - “xê dịch”, “còn chơi”-----------------------2.2.1.Khái niệm “xê dịch”, “còn chơi” của Tản Đà---------------2.2.2.Những biểu hiện và đặc điểm của cái Tôi “ngông” “xê dịch”, “còn chơi” của Tản Đà ------------------------------------2.3.Cái Tôi “ngông” - đa tình -----------------------------------------2.3.1.Khái niệm “đa tình” ở Tản Đà ---------------------------------2.3.2.Những biểu hiện và đặc điểm của cái Tôi “ngông” đa tình cña T¶n §µ --------------------------------------------------------------2.4.C¸i T«i “ng«ng” hay lµ sù hiÖn diÖn cña c¸ tÝnh, b¶n ng· độc đáoTản Đà ---------------------------------------------------------2.4.1.Cái Tôi “ngông” “trích tiên”, “xê dịch”, “đa tình” nh÷ng biÓu hiÖnkh¸c nhau cña mét c¸ tÝnh, mét b¶n ng· T¶n §µ ------------------------------------------------------------------2.4.2.T¶n §µ NguyÔn Kh¾c HiÕu- mét “«ng thÇn ng«ng” độc đáo-------------------------------------------------------------------Chơng 3: Đóng góp cho lịch sử văn học dân tộc qua hình tợng cái Tôi “ngông” và sự thể hiện cái Tôi “ngông” của Tản Đà------3.1.Mang đến và khẳng định sự tồn tại của cái Tôi - một yªu cÇu tÊt yÕu ph¶i cã cña lÞch sö v¨n häc d©n téc----------------3.2.Mét kiÓu h×nh tîng t¸c gi¶, mét phong c¸ch độc đáo trong lịch sử văn học Việt Nam-------------------------3.2.1.Cá tính và quan niệm văn học của Tản Đà-----------------3.2.2.Giọng điệu và ngôn ngữ thể hiện----------------------------3.3.Tản Đà - “ngời dạo bản đàn đầu tiên cho một cuộc hoµ nh¹c t©n kú ®ang s¾p söa”--------------------------------------KÕt luËn:-------------------------------------------------------------------Tµi liÖu tham kh¶o:-------------------------------------------------------. 21 22 24 24 25 28 28 29 33. 33 34 39 39 41 41 46 51 54 56.

(47)

Cai toi ngong trong tho tan da

Tài liệu liên quan

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về