10 chuyên đề “công nghiệp đại cương một số vấn đề lí luận và câu hỏi ôn tập trong ôn thi học sinh giỏi”

MÃCHUYÊN ĐỀ: DIA_10
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Địa lí là một trong những mơn học khơng thể thiếu trong nhà trường phổ
thông. Nhiều năm qua, trên cơ sở đề thi Học sinh giỏi quốc gia và các cuộc thi
Học sinh giỏi khu vực đã có cấu trúc rõ ràng, được phân chia theo phạm vi kiến
thức cụ thể, riêng biệt tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên và học sinh trong
q trình ơn tập và rèn luyện.
Trong cấu trúc đề thi Học sinh giỏi mơn Địa lí những năm trở lại đây,
phần Địa lí kinh tế xã hội đại cương mặc dù chỉ chiếm số điểm nhỏ trong toàn
bộ bài thi (2,0 điểm) nhưng lượng kiến thức rất lớn. Do đó, học sinh cũng cần
phải tập trung thời gian để ôn tập phần này, đặc biệt là tìm hiểu địa lí từng ngành
kinh tế: nơng nghiệp, cơng nghiệp, giao thơng vận tải, thương mại,...
Địa lí Cơng nghiệp trong nội dung bồi dưỡng học sinh giỏi là một học
phần hay và khá hấp dẫn. Cũng như nhiều ngành kinh tế khác, ngành cơng
nghiệp có vai trị, điều kiện, tình hình phát triển và phân bố riêng, vì vậy, tìm
hiểu về địa lí ngành cơng nghiệp trong Địa lí kinh tế xã hội đại cương để hiểu
hơn về tầm quan trọng của ngành đối với đời sống và xã hội, đối với việc phát
triển các ngành kinh tế khác, hiểu được đặc điểm và điều kiện phát triển của
ngành, giải thích được tình hình phát triển cũng như tình hình phân bố của các
đối tượng địa lí quanh mình là rất quan trọng, để hiểu hơn về các hoạt động kinh
tế cũng như sự phân bố của các đối tượng địa lí kinh tế, biết lí giải cho tình hình
phát triển và phân bố của các sự vật hiện tượng địa lí.
Hiện nay, các tài liệu chuyên sâu, chuẩn phục vụ công tác bồi dưỡng học
sinh giỏi về mảng này thì lại chưa có nhiều. Trong các đề thi Học sinh giỏi phần
nội dung về địa lí Cơng nghiệp đại cương cũng hay được đề cập tới với nhiều
hình thức hỏi khác nhau. Vì vậy, việc tìm hiểu về vai trị, đặc điểm, điều kiện
phát triển cơng nghiệp trên thế giới, trong khu vực có ý nghĩa rất quan trọng
trong nghiên cứu khoa học cũng như thực tiễn.
Chúng tôi lựa chọn chuyên đề “Công nghiệp đại cương - một số vấn đề
lí luận và câu hỏi ơn tập trong ôn thi Học sinh giỏi” để bạn bè đồng nghiệp

góp ý, thảo luận. Chúng tôi mong muốn chuyên đề sẽ là một tài liệu tham khảo
1


hữu ích cho các thầy cơ tham khảo trong q trình giảng dạy và ơn tập cho học
sinh.
2. Mục đích, phạm vi nghiên cứu
Trong phạm vi của chuyên đề này, chúng tôi tập trung đề cập đến các nội
dung kiến thức về địa lí cơng nghiệp chung (vai trị, đặc điểm, các nhân tố ảnh
hưởng đến sự phát triển và phân bố công nghiệp) cùng một số câu hỏi rèn luyện.

2


PHẦN NỘI DUNG
I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
1. Vai trò của công nghiệp
Theo quan điểm của Liên hợp quốc, công nghiệp là một tập hợp các hoạt
động sản xuất với những đặc điểm nhất định thơng qua các q trình công nghệ
để tạo ra sản phẩm. Hoạt động công nghiệp bao gồm cả 3 loại hình: cơng nghiệp
khai thác tài nguyên, công nghiệp chế biến và các dịch vụ sản xuất theo sau nó.
- Cơng nghiệp có vai trị chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân, đóng góp
vào sự tăng trưởng kinh tế.
Là ngành sản xuất tạo ra một khối lượng của cải vật chất rất lớn. Công
nghiệp tạo ra máy móc, thiết bị, tư liệu sản xuất cho các ngành kinh tế mà khơng
ngành nào có thể thay thế được, đồng thời cũng tạo ra các công cụ và đồ dùng
sinh hoạt phục vụ đời sống con người.
Công nghiệp là ngành có năng suất lao động cao, giá trị gia tăng lớn, nhất
là các ngành công nghệ cao. So với nông nghiệp, điều kiện phát triển của công
nghiệp ít bị hạn chế bởi các yếu tố tự nhiên nên thường có tốc độ tăng trưởng

cao, góp phần thúc đẩy nhịp độ tăng trưởng chung của cả nền kinh tế.
Đối với các nước đang phát triển như Việt Nam, trong q trình cơng
nghiệp hóa, cơng nghiệp ngày càng chiếm tỉ trọng lớn trong tổng GDP.
- Cung cấp hầu hết các tư liệu sản xuất, cơ sở vật chất - kĩ thuật cho các
ngành kinh tế, thúc đẩy sự phát triển của các ngành kinh tế khác.
Công nghiệp tác động trực tiếp và là chiếc chìa khóa để thúc đẩy các
ngành kinh tế khác như nông nghiệp, giao thông vận tải, thông tin liên lạc,
thương mại,...
Đối với các nước đang phát triển, cơng nghiệp có vai trị đặc biệt quan
trọng để thực hiện cơng nghiệp hóa nơng nghiệp và nơng thôn. Công nghiệp vừa
tạo ra thị trường, vừa tạo ra những điều kiện cần thiết cho nông nghiệp phát
triển. Công nghiệp trực tiếp chế biến các sản phẩm nông nghiệp, nâng cao giá trị
của chúng và mở ra nhiều khả năng tiêu thụ các sản phẩm này ở trong nước và
phục vụ xuất khẩu. Công nghiệp cung cấp các yếu tố đầu vào cần thiết cho nơng
nghiệp, góp phần nâng cao trình độ cơng nghệ trong sản xuất, nhờ đó làm tăng
năng suất lao động, hạ giá thành, nâng cao chất lượng và năng lực cạnh tranh
cảu các sản phẩm nông nghiệp.
3


Phát triển nơng nghiệp có tác dụng sử dụng hợp lí lao động dư thừa trong
chính ngành này, góp phần tổ chức và phân công lại lao động ở nông thôn và
nâng cao thu nhập cho người lao động.
- Công nghiệp góp phần đắc lực vào việc thay đổi phương pháp tổ chức,
phương pháp quản lí sản xuất và nâng cao hiệu quả kinh tế - xã hội.
Khác với các ngành khác, công nghiệp là một ngành hết sức nhạy cảm với
những tiến bộ khoa học kĩ thuật. Công nghiệp không chỉ sử dụng các trang thiết
bị hiện đại mà cịn có các phương pháp tổ chức, quản lí sản xuất tiên tiến nhằm
tạo ra sản phẩm có chất lượng cao, giá thành hạ thông qua sản xuất theo dây
chuyền và hàng loạt. Nhiều ngành kinh tế khác đã áp dụng phương pháp quản lí,

tổ chức kiểu cơng nghiệp và đều đạt kết quả tốt đẹp.
- Tạo điều kiện khai thác có hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên,
làm thay đổi sự phân công lao động và giảm mức độ chênh lệch về trình độ phát
triển giữa các vùng.
Cơng nghiệp phát triển tạo điều kiện khai thác có hiệu quả tài nguyên ở
khắp mọi nơi từ trên mặt đất, dưới lòng đất, kể cả dưới đáy biển. Nhờ làm tốt
cơng tác thăm dị, khai thác và chế biến tài nguyên thiên nhiên mà danh mục các
điều kiện tự nhiên trở thành tài nguyên thiên nhiên phục vụ công nghiệp ngày
càng thêm phong phú. Công nghiệp với sự hiện diện của mình đã góp phần rút
ngắn khoảng cách về trình độ phát triển kinh tế giữa các vùng.
Công nghiệp làm thay đổi sự phân cơng lao động vì dưới tác động của
mình, khơng gian kinh tế đã bị biến đổi sâu sắc. Nơi diễn ra các hoạt động công
nghiệp cần có các hoạt động dịch vụ cho nó như nhu cầu lương thực thực phẩm,
chỗ ăn ở cho công nhân, đường giao thơng,... Cơng nghiệp cũng tạo điều kiện
hình thành các đơ thị hoặc chuyển hóa chức năng của chúng, đồng thời là hạt
nhân phát triển các không gian kinh tế.
Hoạt động cơng nghiệp góp phần thay đổi bộ mặt kinh tế nơng thơn, làm
cho nơng thơn nhanh chóng bắt nhịp được với đời sống đô thị.
- Công nghiệp tạo ra nhiều sản phẩm mới mà không ngành sản xuất vật
chất nào sánh được, đồng thời góp phần vào mở rộng sản xuất, thị trường lao
động và giải quyết việc làm.
Cùng với tiến bộ khoa học và công nghệ, danh mục các sản phẩm công
nghiệp tạo ra ngày càng nhiều, cơng nghiệp cũng có vai trị quan trọng vào việc
tái mở rộng sản xuất.
4


Sự phát triển cơng nghiệp cịn là điều kiện thu hút đông đảo lao động trực
tiếp và gián tiếp, tạo thêm nhiều việc làm mới ở các ngành có liên quan. Tuy
nhiên điều đó phụ thuộc nhiều vào tốc độ tăng trưởng và định hướng phát triển

của ngành công nghiệp. Thường thì các ngành cơng nghiệp sử dụng nhiều lao
động, ít vốn, tốc độ tăng trưởng cao sẽ tạo ra số việc làm nhiều hơn những
ngành nhiều vốn, ít lao động.
- Cơng nghiệp đóng góp vào tích lũy của nền kinh tế và nâng cao đời sống
người dân.
Nhờ có năng suất lao động và tốc độ tăng trưởng cao, ngành cơng nghiệp
góp phần tích cực và việc tăng nguồn thu cho ngân sách nhà nước, tăng tích lũy
cho các doanh nghiệp và thu nhập cho người dân.
Quá trình phát triển công nghiệp trong điều kiện kinh tế thị trường cũng là
q trình tích lũy năng lực khoa học và cơng nghệ của đất nước. Phát triển khoa
học cơng nghệ góp phần đào tạo, rèn luyện và nâng cao chất lượng nguồn lao
động, đội ngũ chuyên gia khoa học và công nghệ, đội ngũ lãnh đạo, quản lí kinh
doanh cơng nghiệp.
Sự phát triển của cơng ngihệp là thước đo trình độ phát triển, biểu thị cho
sự vững mạnh của nền kinh tế một quốc gia. Cơng nghiệp hóa là con đường tất
yếu của lịch sử mà bất kì quốc gia nào muốn phát triển đều phải trải qua. Đối
với các nước đang phát triển như Việt Nam, chỉ có thực hiện cơng nghiệp hóa,
hiện đại hóa mới có thể thốt khỏi tình trạng nghèo nàn, lạc hậu. Phát triển cơng
nghiệp là điều kiện quyết định để thực hiện thắng lợi sự nghiệp cơng nghiệp hóa
và hiện đại hóa.
Do vai trị quan trọng như vậy nên tỉ trọng công nghiệp trong cơ cấu GDP
là một trong những tiêu chí quan trọng để đánh giá trình độ phát triển kinh tế của
các quốc gia.
2. Đặc điểm và phân loại
2.1. Đặc điểm
- Sản xuất công nghiệp gồm 2 giai đoạn: Tác động vào đối tượng lao động
để tạo ra nguyên liệu. Chế biến nguyên liệu để tạo ra tư liệu sản xuất và vật
phẩm tiêu dùng.
Tính chất hai giai đoạn của q trình sản xuất cơng nghiệp là do đối tượng
lao động của nó đa phần không phải sinh vật sống mà là các vật thể tự nhiên (ví

5


dụ như khoáng sản). Con người phải khai thác chúng để tạo ra nguyên liệu, rồi
chế biến nguyên liệu để tạo nên sản phẩm.
Hai giai đoạn khơng phải theo trình tự bắt buộc mà có thể tiến hành đồng
thời và thậm chí cách xa nhau về mặt khơng gian. Bởi sản xuất cơng nghiệp chủ
yếu là q trình tác động cơ, lí, hóa trực tiếp vào giới tự nhiên để lấy ra và biến
đổi các vật thể tự nhiên thành các sản phẩm cuối cùng phục vụ cho nhân loại.
- Sản xuất cơng nghiệp có tính chất tập trung cao độ. Trừ ngành khai
khống, nhìn chung sản xuất cơng nghiệp khơng địi hỏi về khơng gian rộng lớn.
Tính tập trung của công nghiệp thể hiện ở việc tập trung tư liệu sản xuất, nhân
công và sản phẩm, đặc điểm này khác hẳn tính chất phân tán trong khơng gian
của sản xuất nơng nghiệp. Trên một diện tích có thể xây dựng nhiều nhà máy,
thu hút nhiều lao động và tạo ra khối lượng sản phẩm lớn.
Từ đặc điểm này, trong phân bố cơng nghiệp cần phải chọn những địa
điểm thích hợp sao cho trên đó có thể hình thành các xí nghiệp có mối liên hệ
mật thiết với nhau về công nghệ, nguyên liệu, sản xuất, lao động,...
- Gồm nhiều ngành phức tạp, được phân cơng tỉ mỉ và có sự phối hợp
giữa nhiều ngành để tạo ra sản phẩm cuối cùng:
Công nghiệp là tập hợp hệ thống của nhiều ngành: khai thác, luyện kim,
điện lực, hóa chất,… các ngành này khơng hồn tồn tách rời nhau mà có liên
quan, kết hợp chặt chẽ với nhau trong quá trình sản xuất để tạo ra sản phẩm. Tuy
nhiên, quy trình sản xuất trong mỗi phân ngành, thậm chí mỗi xí nghiệp lại hết
sức tỉ mỉ và chặt chẽ. Do đó, các hình thức chun mơn hóa, hợp tác hóa, liên
hợp hóa có vai trị đặc biệt trong sản xuất cơng nghiệp.
2.2. Phân loại
- Dựa vào tính chất tác động đến đối tượng lao động:
+ Công nghiệp khai thác gồm các hoạt động khai thác khoáng sản,
nhiên liệu mới, sinh vật tự nhiên để tạo ra nguồn nguyên, nhiên liệu

cho các hoạt động công nghiệp chế biến.
+ Công nghiệp chế biến gồm các hoạt động chế biến vật chất tự nhiên
thành dạng vật chất có tính năng đáp ứng nhu cầu sản xuất, đời
sống của con người, biến vật chất thành của cải.
- Dựa vào công dụng kinh tế của sản phẩm:

6


+ Cơng nghiệp nặng (Nhóm A) gồm các ngành cơng nghiệp năng
lượng, luyện kim, chế tạo máy, điện tử - tin học, hóa chất, vật liệu
xây dựng,...
+ Cơng nghiệp nhẹ (Nhóm B) gồm cơng nghiệp sản xuất hàng tiêu
dùng và công nghiệp thực phẩm.
3. Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển và phân bố cơng nghiệp
3.1. Vị trí địa lí
Vị trí địa lí (tự nhiên, kinh tế, giao thơng, chính trị) ảnh hưởng rất lớn đến
việc lựa chọn địa điểm xây dựng xí nghiệp cũng như phân bố các ngành cơng
nghiệp và các hình thức tổ chức lãnh thổ cơng nghiệp.
Vị trí địa lí có ảnh hưởng rõ rệt đến việc hình thành cơ cấu ngành cơng
nghiệp và xu hướng chuyển dịch cơ cấu ngành trong điều kiện tăng cường mở
rộng các mối quan hệ kinh tế quốc tế và hội nhập vào đời sống kinh tế khu vực
và thế giới.
Sự hình thành và phát triển các xí nghiệp, các ngành công nghiệp phụ
thuộc rất nhiều vào vị trí địa lí, có thể thấy rõ hầu hết các cơ sở công nghiệp ở
các quốc gia trên thế giới đều được bố trí ở những khu vực có vị trí địa lí thuận
lợi như gần các trục giao thơng huyết mạch, các sân bay, bến cảng,...
Vị trí địa lí thuận lợi hay không thuận lợi tác động mạnh tới việc tổ chức
lãnh thổ cơng nghiệp, bố trí khơng gian các khu vực tập trung cơng nghiệp. Vị
trí địa lí càng thuận lợi thì mức độ tập trung cơng nghiệp càng cao, các hình thức

tổ chức lãnh thổ cơng nghiệp càng đa dàng và phức tạp. Ngược lại, những khu
vực có vị trí địa lí kém thuận lợi sẽ gây trở ngại cho việc xây dựng và phát triển
công nghiệp cũng như việc kêu gọi đầu tư trong và ngoài nước.
3.2. Điều kiện tự nhiên
Các điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên là cơ sở quan trọng để
hình thành các ngành cơng nghiệp.
- Khống sản:
Là một trong những nguồn tài nguyên thiên nhiên có ý nghĩa hàng đầu đối
với việc phát triển và phân bố công nghiệp. Số lượng, chủng loại, trữ lượng, chất
lượng khoáng sản và sự kết hợp các loại khoáng sản trên một lãnh thổ sẽ chi
phối quy mô, cơ cấu và tổ chức các xí nghiệp cơng nghiệp.
Sự phân bố khống sản trên thế giới là không đồng đều. Do nhu cầu phát
triển công nghiệp mà nhiều nước phải nhập khẩu khoáng sản (Nhật Bản), ngược
7


lại, ở nhiều nước khoáng sản chiếm tỉ trọng lớn trong tổng giá trị xuất khẩu (Inđơ-nê-xi-a).
Việt Nam có một số loại khống sản có giá trị như than, dầu khí,... đây là
cơ sở quan trọng để phát triển cơng nghiệp. Tuy nhiên, khống sản là tài ngun
khơng thể tái tạo được. Do vậy cần phải có chiến lược đúng đắn cho việc khai
thác và sử dụng hợp lí, hiệu quả tài nguyên khoáng sản để đảm bảo cho sự phát
triển bền vững.
- Nguồn nước là điều kiện quan trọng cho việc phân bố các xí nghiệp của
nhiều ngành cơng nghiệp: luyện kim đen và màu, dệt, nhuộm, giấy, chế biến
thực phẩm,… Những vùng có mạng lưới sơng ngịi dày đặc, lại chảy trên những
địa hình khác nhau tạo nên nhiều tiềm năng cho công nghiệp thủy điện. Tuy
nhiên, do sự phân bố không đều của nguồn nước theo thời gian và khơng gian đã
gây nên tình trạng mất cân đối giữa nguồn cung cấp và nhu cầu về nước để phát
triển cơng nghiệp.
- Khí hậu có ảnh hưởng nhất định đến sự phân bố cơng nghiệp. Đặc điểm

khí hậu và thời tiết tác động không nhỏ đến hoạt động của các ngành công
nghiệp khai thác. Trong một số trường hợp còn chi phối cả việc lựa chọn kỹ
thuật và cơng nghệ sản xuất (ví dụ cần phải nhiệt đới hóa trang thiết bị sản xuất
trong điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa như nước ta). Tính chất đa dạng và
phức tạp của khí hậu kết hợp với nguồn tài nguyên sinh vật làm xuất hiện các
tập đoàn cây trồng, vật nuôi phong phú, là cơ sở để phát triển công nghiệp chế
biến lương thực thực phẩm.
- Đất đai: Về mặt tự nhiên, đất ít có giá trị đối với công nghiệp, đây
thường là nơi xây dựng các xí nghiệp cơng nghiệp, các khu vực tập trung cơng
nghiệp. Quỹ đất dành cho công nghiệp và các điều kiện về địa chất cơng trình ít
nhiều ảnh hưởng tới quy mô hoạt động và vốn kiến thiết cơ bản.
- Tài nguyên sinh vật và tài nguyên biển cũng có tác động tới sản xuất
công nghiệp. Rừng và các hoạt động lâm nghiệp là cơ sở cung cấp vật liệu xây
dựng (gỗ, tre nứa,...), nguyên liệu cho các ngành công nghiệp giấy, chế biến
gỗ,... dược liệu cho công nghiệp dược phẩm. Sự phong phú của nguồn thủy, hải
sản với nhiều loại động, thực vật dưới nước có giá trị kinh tế là cơ sở để phát
triển ngành công nghiệp khai thác và chế biển sản phẩm thủy hải sản.
3.3. Điều kiện kinh tế - xã hội
8


Các điều kiện kinh tế - xã hội có ảnh hưởng trực tiếp đối với sự phát triển
và phân bố công nghiệp.
- Dân cư và lao động vừa là lực lượng sản xuất, vừa là thị trường tiêu thụ:
Nơi có nguồn lao động dồi dào cho phép phát triển và phân bố các ngành
công nghiệp cần nhiều lao động: dệt - may, da - giày, chế biến lương thực thực
phẩm,... Những nơi có đội ngũ lao động kỹ thuật cao và đông đảo công nhân
lành nghề thường gắn với các ngành cơng nghiệp hiện đại, địi hỏi hàm lượng
cơng nghệ và kỹ thuật cao: kỹ thuật điện, điện tử - tin học, cơ khí chính xác,...
Nguồn lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật và khả năng tiếp thu khoa học

kỹ thuật mới là cơ sở quan trọng để phát triển các ngành công nghệ cao và nâng
cao hiệu quả sản xuất trong các ngành công nghiệp khác. Tại các địa phương có
truyền thống về sản xuất tiểu thủ cơng nghiệp với sự hiện diện của nhiều nghệ
nhân thì sự phát triển ngành nghề ngoài thu hút lao động còn tạo ra nhiều sản
phẩm độc đáo, mang bản sắc dân tộc, được ưa chuộng trên thị trường trong và
ngoài nước.
Quy mô, cơ cấu và thu nhập của dân cư có ảnh hưởng lớn đến quy mơ và
cơ cấu của nhu cầu tiêu dùng. Đó cũng là cơ sở để phát triển các ngành công
nghiệp. Khi tập quán và nhu cầu tiêu dùng thay đổi sẽ làm biến đổi về quy mơ
và hướng chun mơn hóa của các ngành và xí nghiệp cơng nghiệp, từ đó dẫn
đến sự mở rộng hay thu hẹp của không gian công nghiệp cũng như cơ cấu ngành
của nó.
- Tiến bộ KH-KT:
Làm thay đổi việc khai thác, sử dụng tài nguyên và phân bố hợp lí các
ngành cơng nghiệp. Ví dụ phương pháp khí hóa than ngay trong lòng đất làm
thay đổi điều kiện lao động, ngoài ra cho phép khai thác những mỏ than nằm ở
sâu mà trước đây chưa thể khai thác được.
Làm thay đổi quy luật phân bố các xí nghiệp cơng nghiệp: Ví dụ trước đây
các xí nghiệp luyện kim đen thường gắn liền với mỏ than và quặng sắt, hiện nay
nhờ phương pháp điện luyện hay lò thổi oxi mà sự phân bố các xí nghiệp này đã
thay đổi.
- Thị trường (trong và ngồi nước) có tác động mạnh mẽ như chiếc đòn
bẩy đối với sự phát triển, phân bố và cả sưj thay đổi cơ cấu ngành cơng nghiệp.
Nó tác động mạnh mẽ tới việc lựa chọn vị trí xí nghiệp, hướng chun mơn hóa
sản xuất. Sự phát triển ở bất kỳ quốc gia nào cũng đều nhằm thỏa mãn nhu cầu
9


trong nước và hội nhập với thị trường quốc tế. Trong điều kiện của nền kinh tế
thị trường, sự cạnh tranh quyết liệt trên thị trường trong nước và quốc tế giữa

các sản phẩm đòi hỏi các nhà sản xuất phải có chiến lược thị trường. Đó là cải
tiến mẫu mã, nâng cao chất lượng, giảm giá thành, đổi mới công nghệ và thay
đổi cơ cấu sản phẩm.
- Cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ công nghiệp:
Cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ cơng nghiệp có ý nghĩa
nhất định đối với sự phân bố công nghiệp, vừa là tiền đề thuận lợi hoặc cản trở
sự phát triển công nghiệp. Số lượng và chất lượng của cơ sở hạ tầng giao thông
vận tải, thông tin liên lạc, cung cấp điện, nước,... góp phần đảm bảo các mối liên
hệ sản xuất, kinh tế, kỹ thuật giữa vùng nguyên liệu với vùng sản xuất, giữa các
nơi sản xuất với nhau và giữa nơi sản xuất với địa bàn tiêu thụ sản phẩm.
Hiện nay, trong q trình cơng nghiệp hóa của các nước đang phát triển,
việc đầu tư tập trung cơ sở hạ tầng trên một lãnh thổ đã tạo tiền đề cho sự hình
thành các khu cơng nghiệp tập trung và khu chế xuất.
- Đường lối phát triển công nghiệp ở mỗi quốc gia qua các thời kỳ có sự
ảnh hưởng to lớn và lâu dài tới sự phát triển và phân bố công nghiệp, tới định
hướng đầu tư và xây dựng cơ cấu ngành công nghiệp.
II. MỘT SỐ CÂU HỎI LUYỆN TẬP
Câu 1. Tại sao tỉ trọng của ngành công nghiệp trong cơ cấu GDP là một
trong những tiêu chí quan trọng để đánh giá trình độ phát triển kinh tế của
các quốc gia ?
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
Tỉ trọng của ngành công nghiệp trong cơ cấu GDP là một trong những
tiêu chí quan trọng để đánh giá trình độ phát triển kinh tế của các quốc gia do:
- Có vai trị chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân, đóng góp vào sự tăng
trưởng kinh tế.
- Thúc đẩy nơng nghiệp và dịch vụ phát triển theo hướng CNH, HĐH.
- Góp phần vào việc thay đổi phưng pháp tổ chức, phương pháp quản lí
sản xuất và nâng cao hiệu quả KT - XH.
- Tạo điều kiện khai thác có hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên,
làm thay đổi sự phân công lao động và giảm mức độ chênh lệch về trình độ phát

triển giữa các vùng.
10


- Tạo ra nhiều sản phẩm mới mà không ngành sản xuất vật chất nào sánh
được, góp phần mở rộng sản xuất, thị trường lao động và giải quyết việc làm.
- Đóng góp vào sự tích lũy của nền kinh tế và nâng cao đời sống nhân dân.
Câu 2. Hãy chứng minh vai trị chủ đạo của cơng nghiệp trong nền kinh tế
quốc dân.
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
- Tạo ra khối lượng sản phẩm rất lớn cho xã hội. Tất cả các thiết bị máy
móc trong các ngành kinh tế, các cơng cụ và đồ dùng sinh hoạt trong gia đình
đều do ngành cơng nghiệp cung cấp.
- Cơng nghiệp góp phần thúc đẩy tốc độ tăng trưởng nền kinh tế, tốc độ
tăng trưởng công nghiệp trên thế giới và Việt Nam thường cao hơn tốc độ tăng
trưởng kinh tế chung.
Câu 3. Tại sao cơng nghiệp có vai trị chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân ?
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
- Tạo ra khối lượng sản phẩm rất lớn cho xã hội: cung cấp hầu hết tư liệu
sản xuất, xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật cho tất cả các ngành kinh tế; tạo ra
sản phẩm tiêu dùng có giá trị.
- Thúc đẩy sự phát triển của nhiều ngành kinh tế: nơng nghiệp, thương
mại, giao thơng vận tải,...
- Góp phần đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng nền kinh tế.
- Tạo điều kiện khai thác có hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên ở các
vùng, làm thay đổi sự phân công lao động theo lãnh thổ và giảm chênh lệch trình
độ phát triển giữa các vùng.
- Tạo khả năng mở rộng sản xuất, mở rộng thị trường lao động, tạo ra
nhiều việc làm mới và tăng thu nhập.
Câu 4. Tại sao các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam phải tiến hành

cơng nghiệp hóa ?
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
- Cơng nghiệp hóa là sự chuyển dịch từ một nền kinh tế chủ yếu dựa vào
nông nghiệp sang một nền kinh tế dựa vào sản xuất công nghiệp nhằm đạt tốc độ
tăng trưởng nhanh; đảm bảo sự ổn định về kinh tế - xã hội; giải quyết tốt việc
làm và tăng thu nhập
- Cơng nghiệp hóa là một giai đoạn phát triển tất yếu, tạo ra những tiền đề
quan trọng cho các giai đoạn phát triển cao hơn.
11


Câu 5. Tính chất giai đoạn tác động như thế nào đến sản xuất công nghiệp?
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
- Tạo cho sản xuất cơng nghiệp có tính tập trung cao độ: giai đoạn thứ 2
của sản xuất công nghiệp tác động vào ngun liệu nên trên một diện tích khơng
rộng có thể tập trung một khối lượng lớn nguyên liệu, lao động và sả phẩm.
- Tạo cho sản xuất công nghiệp có thể sản xuất theo hướng chun mơn
hóa, hợp tác hóa, liên hợp hóa: do các giai đoạn có thể cách xa nhau về mặt
không gian nên sản xuất cơng nghiệp có thể tiến hành song song là cơ sở để sản
xuất theo hướng chun mơn hóa, hợp tác hóa, liên hợp hóa.
Câu 6. Nêu sự khác biệt của sản xuất công nghiệp với sản xuất nông nghiệp.
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
Sự khác biệt về đặc điểm sản xuất công nghiệp với sản xuất nơng nghiệp:
- Tính chất hai giai đoạn của sản xuất công nghiệp:
+ Hai giai đoạn của sản xuất cơng nghiệp khơng phải theo trình tự bắt
buộc như nơng nghiệp mà có thể tiến hành đồng thời và cách xa
nhau về mặt không gian.
+ Do đối tượng của sản xuất công nghiệp không phải là các sinh vật
sống mà là khống sản nằm sâu trong lịng đất hoặc đáy biển nên
phải khai thác chúng để tạo ra nguyên liệu rồi chế biến nguyên liệu,

tạo ra sản phẩm.
- Sản xuất cơng nghiệp có tính tập trung cao độ: điều này khác hẳn tính
chất phân tán trong khơng gian của sản xuất nông nghiệp. Điều này thể hiện:
trên một diện tích khơng rộng, có thể xây dựng nhiều xí nghiệp của các ngành
công nghiệp khác nhau, với hàng vạn công nhân và tạo ra một khối lượng sản
phẩm lớn gấp nhiều lần so với sản xuất nông nghiệp.
- Sản xuất công nghiệp bao gồm nhiều ngành phức tạp, được phân cơng tỉ
mỉ và có sự phối hợp chặt chẽ để tạo ra sản phẩm cuối cùng. Lấy ví dụ chứng
minh. Sản xuất nơng nghiệp khơng có đặc điểm này.
Câu 7. Giải thích sự khác biệt về đặc điểm phân bố ngành nông nghiệp và
công nghiệp.
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI

12


- Nông nghiệp: phân bố phân tán theo không gian do đất trồng là tư liệu
sản xuất chủ yếu và không thể thay thế được. Một khi tư liệu sản xuất chính là
đất trồng thì sự phân bố của ngành trồng trọt phải trải rộng theo không gian.
- Công nghiệp: phân bố tập trung do đặc điểm của ngành là có tính chất
tập trung cao độ (thể hiện ở việc tập trung vốn đầu tư, tư liệu sản xuất, tập trung
nhân công và sản phẩm)
Câu 8. Trong điều kiện và xu thế hội nhập theo hướng tồn cầu hóa hiện nay
nhân tố nào đóng vai trị quan trọng đến sự phân bố cơng nghiệp ? Giải thích
tại sao?
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
- Trong điều kiện và xu thế hội nhập theo hướng tồn cầu hóa hiện nay
nhân tố vị trí địa lí đóng vai trị quan trọng đối với sự phân bố cơng nghiệp.
- Ngun nhân:
+ Vị trí địa lí gồm các yếu tố vị trí tự nhiên, kinh tế - chính trị: đất

liền, biển đảo, giao thơng, đơ thị…
+ Vị trí địa lí có tác động lớn đến việc lựa chọn các nhà máy, các khu
công nghiệp, khu chế xuất trên thế giới và Việt Nam.
+ Vị trí địa lí tác động mạnh tới việc tổ chức lãnh thổ công nghiệp, bố
trí khơng gian các khu vực tập trung cơng nghiệp. Vị trí địa lí càng
thuận lợi, mức độ tập trung cơng nghiệp càng cao, các hình thức tổ
chức lãnh thổ công nghiệp càng đa dạng và ngược lại.
Câu 9. Phân tích vai trị của tiến bộ khoa học - kĩ thuật và thị trường tới sự
phát triển và phân bố công nghiệp?
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
- Tiến bộ khoa học kĩ thuật:
+ Làm thay đổi việc khai thác, sử dụng tài ngun và phân bố hợp lí
các ngành cơng nghiệp. Ví dụ phương pháp khí hóa than ngay trong
lịng đất không những làm thay đổi điều kiện lao động mà còn cho
phép khai thác những mỏ than ở sâu trong lịng đất mà trước đây
khơng thể khai thác được
+ Làm thay đổi quy luật phân bố các xí nghiệp cơng nghiệp. Ví dụ
các xí nghiệp luyện kim đen trước đây gắn với mỏ than và quặng
sắt. Nhờ phương pháp điện luyện hay lị thổi oxi mà sự phân bố các
xí nghiệp đã thay đổi.
13


+ Tạo ra những khả năng mới về sản xuất, đẩy nhanh tốc độ phát triển
một số ngành như tin học - điện tử, hóa hữu cơ…
- Thị trường: tác động mạnh đến q trình lựa chọn vị trí các xí nghiệp,
hướng chun mơn hóa sản xuất, đóng vai trị đòn bẩy đối với sự phát triển,
phân bố và thay đổi cơ cấu ngành công nghiệp. Sự phát triển công nghiệp ở bất
kì quốc gia nào cũng đều nhằm thỏa mãn nhu cầu trong nước và xuất khẩu.
Câu 10.

a. Tại sao một số ngành công nghiệp được coi là ngành mũi nhọn ở
một số quốc gia ?
b. Tại sao các hình thức chun mơn hóa, hợp tác hóa, liên hợp hóa có
vai trị đặc biệt quan trọng trong sản xuất công nghiệp ?
HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI
1. Một số ngành công nghiệp trọng điểm được coi là ngành mũi nhọn ở một
số quốc gia do
Công nghiệp mũi nhọn tại các quốc gia là các ngành được xác định dựa
vào một số tiêu chí:
- Có vị trí quan trọng trong nền kinh tế quốc dân và sản phẩm của nó chi
phối nhiều ngành kinh tế khác.
- Có vai trị quyết định trong việc thực hiện các nhiệm vụ kinh tế - xã hội
của đất nước.
- Có tốc độ tăng trưởng nhanh vượt trội so với các ngành cơng nghiệp
khác.
- Góp phần khai thác các thế mạnh đặc biệt của đất nước, hướng về xuất
khẩu và phù hợp với xu thế tiến bộ khoa học cơng nghệ của thời đại.
2. Các hình thức chun mơn hóa, hợp tác hóa, liên hợp hóa có vai trị đặc
biệt quan trọng trong sản xuất cơng nghiệp do:
- Các ngành nghiệp có sự kết hợp chặt chẽ với nhau trong quá trình sản
xuất để tạo ra sản phẩm.
- Trong từng ngành, quy trình sản xuất hết sức chi tiết, chặt chẽ.
Một số câu hỏi luyện tập:
1. Tại sao nói cơng nghiệp thúc đẩy nơng nghiệp và dịch vụ phát triển
theo hướng cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa ?

14


2. Tại sao nói cơng nghiệp tạo điều kiện khai thác có hiệu quả các nguồn

tài nguyên thiên nhiên, làm thay đổi sự phân công lao động và giảm mức độ
chênh lệch về trình độ phát triển giữa các vùng ?
3. Tại sao sản xuất cơng nghiệp có tính chất tập trung cao độ ?
4. Tại sao vị trí địa lí, điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên là
nhân tố quan trọng cho sự phát triển và phân bố cơng nghiệp ?
5. Tại sao khống sản chi phối quy mô, cơ cấu và phân bố sản xuất công
nghiệp ?
6. Tại sao nói tiến bộ khoa học kĩ thuật góp phần làm thay đổi việc khai
thác, sử dụng tài nguyên và phân bố của các ngành công nghiệp ?

15


PHẦN KẾT LUẬN
Việc rèn luyện kĩ năng phân tích, tổng hợp các dạng bài tập mơn địa lí là
một việc làm rất cần thiết nhằm giúp học sinh tiếp thu kiến thức được nhanh hơn
và vận dụng kiến thức một cách linh hoạt hơn. Đó là một qúa trình lâu dài cần
có sự rèn luyện thường xuyên của mỗi giáo viên Địa lí trong q trình giảng dạy.
Tuy nhiên việc tận dụng thời gian trong một vài tiết học, một vài buổi chuyên đề
trên lớp để bồi dưỡng cho học sinh các dạng bài tổng hợp phần cơng nghiệp nói
chung là nhiệm vụ không dễ thực hiện của giáo viên. Chuyên đề hệ thống kiến
thức có liên quan đến địa lí ngành cơng nghiệp đại cương và đưa ra một số câu
hỏi có thể được sử dụng trong q trình bồi dưỡng học sinh giỏi. Nội dung
chuyên đề chưa thật đầy đủ, nhiều chỗ giải thích chưa thật rõ ràng vì kiến thức
và kinh nghiệm cịn hạn chế ...
Do đó, trong khuôn khổ phạm vi kiến thức của chuyên đề chắc chắn sẽ
không thể đáp ứng được hết những yêu cầu, mong muốn của quý thầy cô giáo và
học sinh. Kính mong nhận được những ý kiến chia sẻ, góp ý của các thầy cô,
bạn bè đồng nghiệp để nội dung chuyên đề được đầy đủ và hoàn thiện hơn.
Xin trân trọng cảm ơn.

16