Mô típ hóa thân trong truyện cổ tích của người việt

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài.
1.1. Mơtíp là đơn vị cơ bản cấu tạo cốt truyện của truyện cổ tích.
Nghiên cứu mơtíp là tìm hiểu truyện cổ tích từ góc độ hình thái học, một
phương diện nghiên cứu quan trọng trong thi pháp học. Trong truyện cổ tích,
mơtíp xuất hiện rất phong phú trở thành một đặc trưng cấu trúc thể loại: mơtíp
sinh nở thần kì, mơtíp người lấy tiên, mơtíp dũng sĩ diệt đại bàng, mơtíp sự
bắt chước khơng thành cơng…Mơtíp hóa thân là một mơtíp độc đáo, gắn liền
với yếu tố thần kì. Đây là một yếu tố khơng thể thiếu trong truyện cổ tích, ẩn
chứa nhiều tầng văn hóa và quan niệm nhân sinh của người Việt. Vì thế
nghiên cứu mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của người Việt khơng chỉ có ý
nghĩa soi sáng móc xích kết cấu truyện cổ tích mà cịn làm rõ, lý giải những
quan niệm văn hóa và triết lý nhân sinh được thể hiện trong truyện cổ tích của
người Việt.
1.2. Sự lặp lại của mơtíp hóa thân ở nhiều truyện cổ tích của người Việt
là một tín hiệu nghệ thuật đáng được chú ý, trong đó một số truyện được đưa
vào chương trình ngữ văn ở trường phổ thơng. Nghiên cứu mơtíp hóa thân
vừa có ý nghĩa làm rõ đặc trưng thể loại truyện cổ tích, vừa có ý nghĩa thực
tiễn góp phần tích cực vào việc giảng dạy tác phẩm văn học dân gian ở trường
phổ thơng.
1.3. Mơtíp hoá thân là một đề tài mới, trước nay chưa có cơng trình nào
đề cập tới. Do đó nghiên cứu đề tài này chúng tơi hi vọng đóng góp được một
phần nào đó trong việc tìm hiểu mơtíp truyện cổ tích nói riêng, trong khoa học
folklore nói chung.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.
Nghiên cứu mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của người Việt nhằm
làm rõ sự hiện diện của một mơtíp độc đáo, vai trị chức năng của mơtíp trong
việc cấu tạo cốt truyện và thể hiện chủ đề của một nhóm truyện cổ tích, đồng

1

thời lý giải sự hình thành mơtíp từ góc độ văn hóa, tín ngưỡng.Để giải quyết
mục tiêu đó chúng tơi đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu như sau:
2.1. Khảo sát, thống kê, phân loại để mô tả sự hiện diện cụ thể của
mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của người Việt.
2.2. Mơ tả kết cấu mơtíp hóa thân và một số chức năng mà mơtíp này
đảm nhận trong việc cấu tạo cốt truyện và thể hiện chủ đề của truyện cổ tích.
2.3. Tìm hiểu một số cơ sở hình thành của mơtíp từ góc độ văn hóa, tứ
đó thấy được lớp văn hóa - lịch sử, quan niệm của nhân dân được hội tụ ở
mơtíp và ảnh hưởng của tơn giáo tín ngưỡng, phong tục…lên sự hình thành
của mơtíp trong truyện cổ tích.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của người Việt.
Sự biến hóa hay hóa thân xuất hiện khá phổ biến trong thần thoại và truyện cổ
tích. Trong giới hạn của đề tài, chúng tơi chỉ chọn đối tượng nghiên cứu là
mơtíp hóa thân xuất hiện tập trung ở cuối truyện, gắn với cách kết thúc truyện
nhằm giải quyết số phận của nhân vật trong truyện cổ tích người Việt. Về
khái niệm và giới hạn của mơtíp này chúng tơi sẽ trình bày cụ thể hơn ở phần
nội dung.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Chỉ khảo sát và nghiên cứu mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của
người Việt. Tư liệu chúng tơi dung để khảo sát là cuốn Tổng tập văn học dân
gian người Việt [10,11], gồm 2 tập, trong cả 3 tiểu loại: truyện cổ tích thần kì,
truyện cổ tích sinh hoạt, truyện cổ tích lồi vật.
4. Lịch sử vấn đề
4.1. Lịch sử nghiên cứu mơtíp nói chung
Mơtíp là thuật ngữ vay mượn tiếng Pháp (motif), thuật ngữ này đã được
nhiều nhà khoa học, nhiều đề tài nghiên cứu trong và ngoài nước đề cập đến.
Ở đây, chúng tôi chỉ điểm qua một số cơng trình tiêu biểu.

2


4.1.1. Lịch sử nghiên cứu mơtíp ở nước ngồi
Ở nước ngoài người đầu tiên đưa ra khái niệm motif là nhà Folklore
học người Nga ở thế kỷ XIX A.N Vexelopxki trong công trinh Thi pháp học
sử. Năm 1910, A. Aarnes và năm 1949 S. Thompson đã làm từ điển về típ và
mơtíp.
V. Ia. Propp trong cuốn Những gốc rễ lịch sử của truyện cổ tích thần kì,
bằng những tri thức văn hóa học, dân tộc học ơng đã lí giải sâu về những
mơtíp (tức là các chức năng) của truyện cổ tích thần kì.
4.1.2. Lịch sử nghiên cứu mơtíp ở Việt Nam
Lê Bá Hán trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, đã đưa ra một cách
khái quát về khái niệm mơtíp.
Trần Đình Sử trong cuốn Dẫn luận thi pháp học, cũng đã giới thiệu về
mơtíp và đưa ra khái niệm về mơtíp.
Nguyễn Tấn Đắc trong cuốn Truyện kể dân gian đọc bằng type và motif
đã khái quát bảng mục lục tra cứu tupe và motif của A.Aarnes và
S.Thompson.
Nguyễn Bích Hà khi trong cuốn Thạch Sanh và kiểu truyện dũng sĩ
trong truyện cổ tích Việt Nam và Đơng Nam Á cũng đã nói đến khái niệm
mơtíp và đưa ra nhiều mơtíp trong truyện cổ tích Thạch Sanh.
4.2. Lịch sử nghiên cứu mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của
người Việt.
Khi phân tích một số truyện cổ tích người Việt có xuất hiện sự hố thân
như truyện trầu cau, Sự tích ông Táo, Sự tích đá Vọng phu, một số tác giả như
Hồng Tiến Tựu, Lê Chí Quế, Chu Xn Diên [21,24] đã nêu lên ý nghĩa của
chi tiết hoá thân trong việc phản ánh bi kịch của con người, đi kèm với nó là
chức năng giải thích phong tục. Tuy nhiên các tác giả này chỉ dừng lại ở việc

phân tích tác phẩm cụ thể chứ chưa nêu lên sự xuất hiện của mơtíp hố thân ở
nhiều truyện khác nhau cũng như nghiên cứu một cách hệ thống mơtíp này.
Dù vậy, sự phân tích của các tác giả đã khẳng định sự tồn tại và ý nghĩa của
mơtíp hố thân và gợi mở cho chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu mơtíp này.
3


5. Phương pháp nghiên cứu
5.1.Phương pháp thống kê
Đây là phương pháp thường được dùng khi nghiên cứu những vấn đề
thuộc thi pháp bởi phương pháp này giúp người nghiên cứu có thể đưa ra
những số liệu khách quan, tránh được sự cảm nhận chủ quan. Ở đề tài này
chúng tôi khảo sát thống kê các truyện có mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích
của người Việt.
5.2.Phương pháp phân tích, tổng hợp
Từ việc phân tích các tác phẩm cụ thể để rút ra những kết luận cho
từng vấn đề cụ thể hay vấn đề chung cho cả đề tài nghiên cứu.
5.3. Phương pháp so sánh liên ngành
Đây là phương pháp vận dụng tri thức của nhiều lĩnh vực vào nghiên
cứu. Cụ thể ở đây chúng tôi đã dùng kiến thức của văn hóa học, dân tộc học
để soi sáng vấn đề cần nghiên cứu.
6. Cấu trúc của khóa luận.
Phù hợp với lơgic khoa học của vấn đề nghiên cứu, ngồi phần Mở đầu
và Kết luận, nội dung chính của luận văn được triển khai trong 3 chương:
Chương 1: Thống kê, phân loại mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của
người Việt.
Chương 2: Kết cấu, chức năng của mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích
của người Việt.
Chương 3: Một số cơ sở hình thành mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích
của người Việt.

4


CHƯƠNG I
THỐNG KẾ, PHÂN LOẠI MƠTIP HỐ THÂN TRONG TRUYỆN CỔ
TÍCH CỦA NGƯỜI VIỆT
1.1. Khái niệm mơtíp và mơtíp hố thân trong truyện cổ tích của người
Việt
1.1.1. Khái niệm mơtíp
Mơtíp là thuật ngữ vay mượn tiếng Pháp (motif), thuật ngữ này đã được
nhiều nhà khoa học, nhiều đề tài nghiên cứu trong và ngoài nước đề cập đến.
Ở nước ngoài người đầu tiên đưa ra khái niệm motif là nhà Folklore học
người Nga ở thế kỷ XIX A.N Vexelopxki. Theo ông, khái niệm môtíp được
hiểu là: “những công thức trả lời cho các vấn đề mà giới tự nhiên đặt ra cho
con người từ thủở nguyên sơ, khắp mọi nơi hoặc là những ấn tượng về hiện
thực được đúc kết nổi bật hoặc tỏ ra quan trọng và được lặp đi lặp lại”[20,
tr.133-134]. Tiếp đó là cơng trình nghiên cứu type và motif thành công của
S.Thompson (Standard Dictionnary of Folklore), A.Aarne (Verzerichnis cler
Marchebtypen), Stith ThomPson viết trong Standard Dicctionary Folklore đại
ý như sau: “Trong folklore, mơtíp là thuật ngữ chỉ bất kỳ một phần nào mà ở
một kết quả của folklore có thể phân tích ra được. Trong nghệ thuật dân gian
có mơtíp của hình phác hoạ, là những hình mẫu thường lặp lại hoặc kết hợp
với những hình mẩu khác theo một kiểu cách riêng biệt nào đó. Trong âm nhạc
và bài hát dân gian cũng có những khn nhạc giống nhau thường trở lại luôn.
Lĩnh vực mà môtip được nghiên cứu nhiều nhất và phân tích cẩn thận nhất là
truyện kể dân gian như các loại truyện cổ tích, truyền thuyết, huyền thoại,
ballad...[7,tr. 26]. Ở Việt Nam có các cơng trình của Nguyễn Tấn Đắc
(Truyện kể bằng dân gian đọc bằng type và motif), Nguyễn Bích Hà (Thạch
Sanh và kiểu truyện dũng sĩ trong truyện cổ Việt Nam và Đông Nam Á)...

5


Theo định nghĩa trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, mơtíp “từ Hán
Việt là mẫu đề (Do người Trung Quốc phiên âm chữ motif của tiếng Pháp) có
thể chuyển thành các từ khuôn, dạng hoặc kiểu trong tiếng Việt, nhằm chỉ
những nhân tố, những bộ phận lớn hoặc nhỏ đã được hình thành ổn định, bền
vững và được sử dụng nhiều lần trong sáng tác văn học nghệ thuật, nhất là
trong văn học nghệ thuật dân gian”[14,tr.197].
Giáo sư Trần Đình Sử định nghĩa: “Mơtíp là các đơn vị cố định thể hiện
một nội dung nào đó được sử dụng nhiều lần là một hiện tượng phổ biến không
chỉ trong văn học dân gian mà cả trong văn học viết” [20,tr.134].
Như vậy có thể hiểu mơtíp là đơn vị tham gia cấu tạo cốt truyện được
hình thành ổn định bền vững, được sử dụng phổ biến và lặp đi lặp lại trong
các sáng tác văn học, nhất là trong văn học nghệ thuật dân gian nhằm thể hiện
một tư tưởng một quan niệm nào đó của tác giả.
Các định nghĩa về mơtíp tuy được diễn đạt khác nhau nhưng đều làm
nổi bật những đặc trưng chủ yếu của mơtíp. Mơtíp là đơn vị có tính bền vững,
ổn định. Mơtíp là những hình mẫu, những cơng thức, những đơn vị cố đinh
trong tác phẩm. Mơtíp được hình thành trong một q trình sáng tác lâu dài,
được nhiều tác giả khác nhau, nhiều thời đại khác nhau, nhiều cộng đồng khác
nhau cùng sử dụng trong tác phẩm của mình. Mà một yếu tố khi đã trở thành
một kiểu dạng cố định thì tất nhiên nó mang tính bền vững. Tính bền vững
của mơtíp khơng chỉ được thể hiện ở mặt hình thức mà cịn được thể hiện ở ý
nghĩa mà nó biểu đạt. Mỗi mơtíp trong q trình hình thành chứa đựng những
quan niệm văn hóa, thẩm mĩ nhất định của tác giả dân gian.
Đặc trưng thứ hai của mơtíp là tính lặp lại. Một yếu tố một bộ phận
trong kết cấu của tác phẩm chỉ được gọi là mơtíp khi nó xuất hiện lặp đi lặp
lại nhiều lần trong nhiều sáng tác.

Tuy nhiên không phải bất kỳ yếu tố lặp lại nào cũng đều trở thành
mơtíp. Một yếu tố lặp đi lặp lại để trở thành mơtíp phải có cái gì đó khắc sâu,
gây ấn tượng làm cho người ta nhớ đến, nghĩa là chúng phải có giá trị nghệ

6


thuật nào đó, có hiệu quả thẩm mỹ nhất định nhằm truyền tải những nội dung
tư tưởng mà tác giả muốn gửi gắm.
Sự lặp lại của mơtíp khơng phải là sự lặp lại ngẫu nhiên mà là một tín
hiệu nghệ thuật, ở đó ẩn chứa quan niệm thẩm mĩ và triết lí nhân sinh. Vì thế
một đặc trưng quan trọng của mơtíp là tính quan niệm. Những tín hiệu nghệ
thuật ấy phải chứa đựng những quan niệm văn hóa, biểu hiện một tư tưởng,
một triết lí nào đó. Do hình thành qua thời gian, không gian, những tầng quan
niệm này tích hợp trong mơtíp, khó nắm bắt, vì thế phải giải mã các lớp văn
hóa đó. Chẳng hạn trong mơtíp hố thân mang quan niệm về sự biến hóa siêu
tự nhiên có nguồn gốc từ thần thoại, gửi gắm quan niệm nhân văn của nhân
dân lao động hay mơtíp dũng sĩ diệt đại bàng nhằm gửi gắm khát vọng chinh
phục tự nhiên và chiến thắng tự nhiên.
Tính bền vững, tính lặp lại và tính quan niệm của mơtíp có mối quan hệ
gắn bó với nhau. Những yếu tố được xem là khn mẩu, cơng thức thì tất
nhiên được dùng trong nhiều sáng tác, được nhiều thế hệ người sáng tác sử
dụng từ đời này qua đời khác. Vì vậy, nó sẽ có tính bền vững và đương nhiên
những yếu tố đó phải mang quan niệm và dụng ý nghệ thuật của tác giả đó.
Mơtíp là khái niệm được sử dụng nhiều trong thể loại văn học dân gian
như thần thoại, truyền thuyết, ca dao,... Tuy nhiên nó được sử dụng phổ biến
và là thành tố quan trọng trong kết cấu của truyện cổ tích.
Truyện cổ tích là một thể loại đặc sắc trong văn học dân gian, là một
thể loại nghệ thuật đích thực. Truyện cổ tích là những truyện kể dân gian
được sáng tác dựa trên hư cấu nghệ thuật có chủ tâm, thường có yếu tố kì ảo.

Nó ra đời cùng với quá trình tan rã của chế độ công xã nguyên thủy, đặc biệt
nở rộ trong xã hội có sự phân hóa giai cấp. Thơng qua những số phận khác
nhau của các nhân vật, truyện phản ánh và lí giải những mâu thuẩn và xung
đột trong gia đình và xã hội, qua đó thể hiện quan niệm đạo đức, lí tưởng xã
hội và ước mơ của nhân dân lao động. Đặc trưng cơ bản nhất của truyện cổ
tích chính là hư cấu nghệ thuật, đưa yếu tố kì diệu vào để giải thích cho số
phận của nhân vật.
7


Ta thấy rằng, cốt truyện cổ tích được tạo thành từ nhiều mơtíp mà
mơtíp truyện cổ tích chính là những khn dạng có thể tháo rời, lắp ghép, nếu
thay đổi mơtíp hoặc trật tự sắp xếp chúng sẽ tạo ra những truyện cổ tích mới
cịn những truyện có một số mơtíp cùng loại hình sẽ tạo thành một kiểu truyện
(hay type truyện).
Đầu thế kỷ XX, nhà Folklore học người Nga V.Ia.Propp trong cơng
trình “ Hình thái học truyện cổ tích” đã đưa ra kết quả nghiên cứu về mặt cấu
trúc của truyện cổ tích. Dựa trên sự khảo sát 100 truyện cổ tích Nga, ơng đã đi
đến kết luận, số lượng truyện cổ tích hết sức phong phú nhưng tất cả chúng có
cùng một loại hình về mặt cơ cấu, dựa trên số lượng có hạn những chức năng
của nhân vật hành động. Ông đã xây dựng sơ đồ kết cấu truyện cổ tích thần
kỳ bao gồm 31 chức năng và 7 nhóm nhât vật như: kẻ địch thủ, kẻ ban tặng,
kẻ trợ thủ, kẻ được tìm kiếm, kẻ được phái đi, nhân vật chính.
Lý thuyết về hình thái học truyện cổ tích của V.Ia.Propp đã được áp
dụng vào nghiên cứu truyện cổ tích Việt Nam. Ngồi việc tn theo một số
hằng số, truyện cổ tích Việt Nam có những biến số khác với truyện cổ tích
Nga và Phương Tây. Vì thế, nghiên cứu mơtíp vừa thấy được đặc điểm chung
trong kết cấu truyện cổ tích, vừa nhìn từ những nét riêng của truyện cổ tích
người Việt.
1.1.2. Mơtíp hố thân trong truyện cổ tích của người Việt

Theo từ ngun hố nghĩa là “thay đổi thành cái khác”, hoá thân là
“biến hóa của thần thánh thành người hay thành vật khác”, [25, tr.817, 819].
Sự hóa thân theo nghĩa trên giống sự biến hóa trong thần thoại. Nhân
vật trong thần thoại có khả năng biến hóa từ dạng này sang dạng khác: Thần
biến hóa thành người trần, thành con vật, cây cối… và từ các dạng đó lại biến
hóa trở lại thành thần. Sự biến hóa trong thần thoại thể hiện năng lực siêu tự
nhiên, kết quả của tư duy thần linh chủ nghĩa và niềm tin vào mối quan hệ qua
lại giữa thần linh, con người và vạn vật. Tuy nhiên sự biến hóa trong thần
thoại khác sự biến hóa trong truyện cổ tích. Trong truyện cổ tích sự hóa thân
của nhân vật từ người sang các dạng khác không bắt nguồn từ năng lực siêu
8


nhiên tự thân của nhân vật mà là kết quả nhân vật nhận lấy từ một tác nhân
bên ngoài. Sự hóa thân này là một dạng, một hình thức cụ thể của yếu tố kì ảo
trong truyện cổ tích.
Trong truyện cổ tích, sự hóa thân của nhân vật có thể xuất hiện ở đầu
hoặc ở giữa truyện. Trong truyện Tấm Cám, Tấm trải qua nhiều lần biến hóa:
Tấm hóa thành con chim vàng anh, cây xoan, khung cửi, quả thị. Trong
truyện cổ tích Nga hoặc Phương Tây, hồng tử bị mụ dì ghẻ biến thành cóc
thành chim thiên nga…(Hồng tử cóc, Bầy chim Thiên Nga). Những mơtíp
này nằm trong chức năng sự gây hại của nhân vật ác (nhân vật đối thủ) đối
với nhân vật chính trong truyện cổ tích thần kì, mở đầu hoặc nằm trong quá
trình phiêu lưu của nhân vật chính trải qua nhiều thử thách trong quan hệ với
nhân vật đối thủ, trước khi đi đến một kết thúc có hậu thường là nhân vật
chính thốt khỏi sự phù phép khỏi sự biến hóa trở lại đúng nguyên hình và địa
vị của mình. Như vậy, sự hóa thân ở đây khơng phải là kết quả về số phận của
nhân vật. Sự hóa thân này khơng thuộc mơtíp hóa thân mà đề tài này nghiên
cứu.
Trong truyện cổ tích người Việt sự hóa thân của nhân vật thường xuất

hiện ở cuối truyện gắn với cách giải thích về số phận nhân vật của tác giả dân
gian. Kết thúc truyện nhân vật bị biến thành các dạng khác như : thành cây
cối, con vật, vật thể, thần linh. Sự hóa thân này là kết quả của những chuỗi
hành động của nhân vật trước đó. Ở đây khơng có sự biến hóa trở lại như sự
hóa thân ở đầu, giữa truyện nói trên. Trong giới hạn đề tài, chúng tơi chỉ
nghiên cứu mơtíp hóa thân xuất hiện ở cuối truyện, gắn với cách lí giải kết
cục số phận nhân vật.
Như vậy mơtíp hóa thân là mơtíp xuất hiện ở phần cuối truyện trong
một số truyện cổ tích người Việt trong đó nhân vật biến hóa thành các dạng
khác như con vật, đồ vật, vật thể, thần linh…Sự biến hóa hay hóa thân này là
câu trả lời cho số phận của nhân vật, thường là kết quả của chuỗi hành động
của nhân vật hay bi kịch cuộc đời của nhân vật. Chẳng hạn trong Sự tích con
khỉ, vợ chồng nhà giàu bị thần trừng phạt biến thành con khỉ, hay Sự tích đá
9


Vọng Phu, kết thúc bằng việc người vợ đứng ngóng trơng chồng đến hóa đá.
Ở truyện Người đàn bà hóa thành con muỗi, người đàn bà phụ bạc chồng đã bị
Đức Phật biến thành con muỗi. Ở Truyện trầu cau, ba nhân vật kết thúc bằng
cái chết, người anh hóa thành cây cau, người em hóa thành tảng đá, người vợ
hóa thành dây leo là kết quả của bi kịch gia đình trong thời kì q độ từ hơn
nhân quần hơn sang loại hình hơn nhân cá thể một vợ một chồng.
Mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của người Việt là một dạng của yếu
tố kì ảo trong truyện cổ tích. Sự biến hóa của nhân vật chính là sự tham gia
của yếu tố thần kì, kết quả của sự hư cấu trong truyện cổ tích, và cũng là
mơtíp thể hiện đặc trưng nổi bật của truyện cổ tích. Vì thế, mơtíp hóa thân
thường gắn với sự xuất hiện của tác nhân bên ngoài, là các lực lượng siêu tự
nhiên: Phật, Bụt, Ngọc Hoàng, Diêm Vương… Những lực lượng này xuất
hiện đúng lúc có khi ra tay giúp đỡ những người gặp nạn hoặc trừng phạt đích
đáng những kẻ có tội (Con kiến, Con bìm bịp, Người đàn bà hố thành con

muỗi, Sư ơng hố thành con ếch, Sự tích con khỉ, Sự tích con muỗi, Sự tích núi
vàng, Sự tích cái chổi, Sao hơm và sao mai, Sư ơng hố thành bình vơi, Sự tích
con bọ hung, Sự tích con trâu...). Bên cạnh đó có những dạng biến hố khơng
do các nhân vật thần kỳ mà tự thân biến hoá (Đã tràng, Chim đa đa, Năm trâu
sáu cột, Sự tích, Sự tích con cá he, Sự tích con thạch sùng, Nghè hố cọp, Sự
tích chim chìa vơi, Sự tích chim gọi vịt, Sự tích chim hít cơ, Sự tích con thiêu
thân, Sự tích con chim phướng...). Ở những truyện này lực lượng không xuất
hiện nhưng chúng ta ngầm hiểu sự biến hóa đó thuộc yếu tố hư cấu kì ảo
trong truyện cổ tích.
Mơtíp hóa thân cũng như những mơtíp trong truyện cổ tích nói chung,
mang đầy đủ các đặc trưng: tính bền vững, tính lặp lại, tính quan niệm...Mơtíp
này nằm ở cuối truyện nên nó có vai trị trong việc kết thúc cốt truyện, giải
quyết mâu thuẫn, xung đột trong truyện, thực hiện một chức năng nào đó, và
thể hiện một quan niệm, một cái nhìn nhân sinh về cuộc sống và con người.
Những nội dung này chúng tôi sẽ đi sâu trong chương 2 và chương 3.

10


1.2. Thống kê mơtíp hố thân trong truyện cổ tích của người Việt
Sau khi khảo sát truyện cổ tích của người Việt được thống kê, biên
soạn trong cuốn Tổng tập văn học dân gian người Việt, tâp 6, 7 chúng tơi sưu
tầm được 37 truyện xuất hiện mơtíp hóa thân.Trong đó có nhiều truyện, tần số
xuất hiện mơtíp hóa thân đối với hơn một nhân vật ( 2 hoặc 3 nhân vật ).
Mơtíp này xuất hiện ở cả 3 tiểu loại truyện cổ tích : truyện cổ tích thần kì,
truyện cổ tích sinh hoạt, truyện cổ tích lồi vật. Trong đó truyện cổ tích thần
kì có mơtíp hóa thân xuất hiện trong 24 truyện, truyện cổ tích sinh hoạt là 10
truyện, truyện cổ tích lồi vật là 3 truyện. Mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích
người Việt có sự phong phú về các dạng hóa thân như hóa thân thành cây cối,
thành con vật, đồ vật, vật thể, thần linh…Có sự phong phú đa dạng về chức

năng của mơtíp như : chức năng giải thích nguồn gốc, đặc điểm con vật, lồi
vật; chức năng giải thích địa danh; chức năng giải thích phong tục; chức năng
trừng phạt; chức năng phản ánh và hóa giải bi kịch. Mơtíp hóa thân có sự xuất
hiện của tác nhân gây biến hóa hoặc khơng. Tác nhân gây biến hóa như: Bụt,
Đức Phật, Phật Bà, Ngọc Hồng, Vị Tiên…xuất hiện trong 13 truyện. Khơng
có tác nhân gây biến hóa xuất hiện trong 24 truyện.
Như vậy, mơtíp hóa thân xuất hiện nhiều ở tiểu loại truyện cổ tích thần
kì. Nhưng những truyện cổ tích thần kì này đã có xu hướng chuyển dần sang
truyện cổ tích sinh hoạt, vì ta thấy ở những truyện cổ tích thần kì này kết thúc
khơng cịn có hậu, khơng cịn thể hiện được sự thắng thế hoàn toàn của cái
đẹp, cái tốt mà kết thúc thường là rơi vào những bi kịch, nghĩa là ở những
truyện này đã gần với hiện thực đời sống con người hơn và yếu tố kì ảo đã
giảm hơn. Đây cũng là đặc điểm riêng của truyện cổ tích Việt Nam. Theo ý
kiến của Tăng Kim Ngân, truyện cổ tích của người Việt có “Xu hướng chuyển
từ địa hạt thần kì sang địa hạt của những vấn đề thế tục, sang tiểu loại truyện
cổ tích sinh hoạt”[11,tr.191]. Có lẽ vì thế mà mơtíp hóa thân trong truyện cổ
tích Việt Nam khá nhiều so với truyện cổ tích thế giới.

11


Sự phong phú về dạng biến hóa cho thấy sự quan sát, trí tưởng tượng
phong phú của tác giả dân gian, phản ánh mối quan hệ phong phú của con
người với thế giới tự nhiên như với các con vật, đồ vật, vật thể, cây cối… Sự
phong phú này làm cho mơtíp trong truyện cổ tích của người Việt vừa có yếu
tố bất biến, ổn định, vừa có yếu tố khả biến linh hoạt. Vì thế mà việc khảo sát
và nghiên cứu đề tài này càng lí thú và hấp dẫn.
Sự đa dạng về chức năng gắn với sự khác nhau về kiểu chủ thể hóa
thân. Mơtíp hóa thân khơng chỉ đóng vai trị chức năng trừng phạt đối với
nhân vật đối thủ của nhân vật chính (nhân vật gây hại hay nhân vật ác), mà đó

cịn có thể là sự hóa giải bi kịch của con người trong cuộc sống. Ở truyện cổ
tích xuất hiện mơtíp này đã phản ánh cuộc sống gần với hiện thực hơn. Do
vậy mà mơtíp hóa thân rất giàu ý nghĩa nhân sinh, gửi gắm những cái nhìn
khác nhau về cuộc sống của nhân dân lao động. Đó có thể là giấc mơ về cái
thiện luôn chiến thắng, cái ác bị trừng phạt, nhưng cũng có thể là nỗi khắc
khoải về những mất mát, bi kịch của con người, hay khát vọng đầy nhân văn
hóa giải bi kịch của con người.
1.3. Phân loại mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của người Việt
Phân loại mơtíp hóa thân là một việc rất quan trọng giúp cho ta có cái
nhìn sáng rõ về đối tượng ở các hình thức biểu hiện, các bộ phận, các dạng
tồn tại khác nhau của mơtíp. Từ đó để thấy được sự phong phú của mơtíp và tỉ
lệ của chúng.
Sau khi khảo sát, thống kê mơtíp hố thân trong truyện cổ tích của
người Việt, chúng tơi tiến hành phân loại mơtíp. Có nhiều tiêu chí để phân
loại mơtíp hố thân như dựa vào các dạng hoá thân, dựa vào kiểu nhân vật là
chủ thể hố thân, chức năng của mơtíp... Ở đây chúng ta chọn cách phân loại
dựa vào tiêu chí các dạng hóa thân. Vì theo tiêu chí này, các dạng tồn tại của
mơtíp thể hiện rất rõ. Trong truyện cổ tích người Việt chúng tơi thấy mơtíp
hóa thân xuất hiện ở 37 truyện, có nhiều truyện mơtíp hóa thân tồn tại hơn
một dạng hóa thân. Theo tiêu chí này, chúng tơi thấy mơtíp hóa thân tồn tại ở
4 dạng như sau:
12


1.3.1. Dạng mơtíp người hố thân thành con vật
Trong truyện cổ tích người Việt xuất hiện 22/37 truyện có mơtíp hóa
thân dạng nhân vật hố thân thành con vật, nhằm giải thích nguồn gốc hay đặc
điểm của con vật đồng thời gửi gắm quan niệm của tác giả dân gian.
Bảng thống kê dạng mơtíp người hố thân thành con vật
TT

Tên
truyện

Dạng hóa thân

Chức năng của mơtíp
Chức năng

Chức

Chức

Chức

Chức năng

giải

năng

năng giải

năng

phản

nguồn gốc,

giải

thích

trừng

và hóa giải

đặc

thích

phong tục

phạt

bi kịch

thích
điểm

của các con

địa

vật lồi vật,

danh

vật thể

1
2
3

4

Dã Tràng

Dã Tràng chết hoá

Con Kiến

thành con dã tràng
Anh nhà giàu bị thần

Con Bìm

biến thành con kiến
Thiếu nữ bị Bồ Tát

bịp

hố thành con bìm

Chim Đa

bịp
Đứa bé bị bố dượng

đa

bỏ vào rừng chết đói
hố thành chim đa

5

Đôi sam

+

+

+

+

+

+

đa
Hai vợ chồng dân
chài ngậm ngọc qua
biển chết hố thành

6

+

Năm trâu

đơi sam
- Bác lực điền bị oan

sáu cột

ức chết hố thành
con chim Bắt cơ trói
cột.
- Cơ gái nhà giàu
13

+

+

+

ánh


chết hố thành chim
7

Người gì

Năm trâu sáu cột
Mụ gì ghẻ độc ác

ghẻ ác

chết biến thành con

nghiệt

dế

hay sự

+

+

+

+

+

+

+

+

tích con
8

dế
Người

Người đàn bà phụ

đàn bà

bạc bị Đức Phật biến

hoá thành thành con muỗi
9

con muỗi
Sư ơng

Sư ơng bị Phật Bà

hố thành biến thành con ếch
10

con ếch
Sự tích

Vợ chồng nhà giàu

con khỉ

tham lam, độc ác bị
thần biến thành con

11

Sự tích

khỉ
Hai vợ chồng nhà

con cá he

chài bị mụ Lường
đẩy xuống biển chết

12

Sự tích

hố thành con cá he
Vợ chồng nhà giàu

con muỗi

tham lam bị thả
xuống sông chết hố

+

+

+

+

kiếp thành một đàn
13

14

Sự tích

muỗi
Thạch Sùng mất hết

con thạch

tài sản chết hố

sùng
Nghè hố

thành con thạch sùng
Ơng nghè ngu dốt

+

14

+
+


15

16

17

18

19

20

21

cọp

kiêu căng hóa thành

Sự tích

con cọp
Người chồng khóc

chim

thương vợ chết biến

Chìa Vơi

thành con chim chìa

Sự tích

vơi
Đứa trẻ mãi miết tìm

chim Gọi

đàn vịt chết hố

Vịt
Sự tích

thành chim gọi vịt
Đứa bé chết đói hố

chim Hít

thành chim Hít cơ

cơ
Sự tích

Người vợ phụ bạc

con thiêu

ngã vào đống lửa

thân

chết hố thành con

Sự tích

thiêu thân
Cậu bé nghèo bị

con chim

đánh chết hố thành

Phướng
Sự tích

con chim Phướng
Sứ nhà trời báo sai

con bọ

tin bị Ngọc Hoàng

hung

biến thành con bọ

Sự tích

hung
Vị thần gieo lúa

con trâu

nhầm cỏ bị Ngọc

22

Thằn lằn
mồng

giàu bị người ta địi

năm

nợ sợ hãi q chết

+

+

+

+

+

+

+

+

Hồng biến thành
trâu để ăn hết cỏ
Chàng trai con nhà

+

+

+

+

+

+

+

+

hoá thành thằn lằn
mồng năm
Tổng

22 truyện

21
15

0

0

12

8


1.3.2. Dạng mơtip người hóa thành cây cối, đồ vật hoặc vật thể
Trong truyện cổ tích người Việt xuất hiện 9/37 truyện có mơtíp hóa
thân dạng con người hóa thân thành đồ vật, vật thể, cây cối...vừa nhằm giải
thích các nguồn gốc hay đặc điểm của các đồ vật, vật thể, cây cối trong tự
nhiên vừa gửi gắm những quan niệm của dân gian vào những hiện tượng tự
nhiên đó.
Bảng thống kê dạng mơtíp người hố thân thành cây cây cối, đồ vật, vật
thể
TT

Tên
truyện

Dạng hóa thân

Chức năng của mơtíp
Giải

thích

Giải

Chức

Chức

Chức

nguồn gốc,

thích

năng

năng

năng

đặc

địa

giải

trừng

phản

danh

thích

phạt

ánh

điểm

của các con
vật lồi vật,

phong

và

vật thể

tục

hóa
giải
bi
kịch

1

Ngậm

Người bạn hóa thành

ngãi tìm

cây cổ thụ.

trầm hay

+

sự tích

+

núi Mẩu
2

Tử
Truyện

Người anh đi tìm em

trầu cau

chết hố thành cây cau.
Người vợ đi tìm chồng

+

+

chết hóa thành dây leo
3

Sự tích

quấn vào cây cau
Người em bỏ đi chết

Sao Hơm

hố thành Sao Hơm.

Sao Mai

Người anh đi tìm em
16

+

+


4

5

Sao Hơm

chết hố thành Sao Mai
Nàng tiên bị Phật Bà

và Sao

biến thành Sao Mai, cha

Mai

con người tiều phu biến

Sư ông

thành Sao Hơm
Sư ơng tham lam bị

hố thành Đức Phật hố thành cái

6

bình vơi

bình vơi cho người đời

Sự tích

móc ruột
Người đàn bà nấu bếp

cái chổi

và lão chăn ngựa quen
thói ăn vụng bị Ngọc

+

+

+

+

+

+

Hồng đẩy xuống trần
7

8

Sự tích

gian làm chổi qt
Người mẹ tìm con

cây vú

khơng được chết hóa

sữa
Sự tích

thành cây vú sữa.
Người con vơ tâm

trái thơm.

khơng nghe lời mẹ bị
hóa thành cây có quả

9

Sự tích

100 mắt
Người đàn bà chịu

bơng sen

nhiều oan ức chết thiêu,
tro mọc thành cây bông

+

+

+

+

+

+

sen
Tổng 9 truyện

8

0

1

5

1.3.3. Dạng môtip người hóa thân thành đá
Bảng thống kê dạng mơtíp người hố thân thành đá
TT

Tên
truyện

Dạng hóa thân

Chức năng của mơtíp

17

4


Giải

thích

Giải

Chức

Chức

Chức

nguồn gốc,

thích

năng

năng

năng

đặc

địa

giải

trừng

phản

danh

thích

phạt

ánh

điểm

của các con
vật lồi vật,

phong

và

vật thể

tục

hóa
giải
bi
kịch

1

2

3

Hịn

Hai vợ chồng thương

Trống

u nhau khi chết biến

Mái

thành hai hịn đá ơm ấp

Nàng Tơ

lấy nhau
Nàng Tơ Thị bồng con

Thị

lên núi trơng chồng hố

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

thành đá
Sự tích đá Người đàn bà bồng con
Vọng Phu lên núi trơng chồng hố

4

+

Sự tích

thành đá
Ngọc Hồng đẩy mẹ

núi Vàng

con Ngọc nương xuống
trần hố thành núi đá.
Chàng Cơi tìm vợ hố

thành trái núi bên cạnh

5

Ngậm
ngãi tìm

Vợ con người đàn ơng

trầm hay

ngậm ngãi tìm trầm bị

sự tích

hố đá.

núi Mẩu
6

Tử
Sự tích đá Người đàn bà trơng

7

Bà Rầu
Truyện

chồng hố thành đá
Người em bỏ đi chết

trầu cau

hóa thành tảng đá

+

18

+


Tổ

7 truyện
0

ng

6

1

0

6

1.3.4. Dạng mơtip người hố thân thành thần
Trong truyện cổ tích người Việt ngồi việc xuất hiện nhiều dạng mơtip
hố thân như cây cối, con vật, vật thể, đồ vật thì cịn có dạng mơtip người hố

thân thành thần.
Bảng thống kê dạng mơtíp người hố thân thành thần
TT

Tên
truyện

Dạng hóa thân

Chức năng của mơtíp
Giải

thích

Giải

Chức

Chức

Chức

nguồn gốc,

thích

năng

năng

năng

đặc

địa

giải

trừng

và

danh

thích

phạt

phản

điểm

của các con
vật lồi vật,

phong

ánh

vật thể

tục

hóa
giải
bi
kịch

1

Sự tích

Người vợ và hai người

ơng Táo

chồng chết thiêu trong
đống lửa được Ngọc

+

+

Hoàng cho làm Táo
Quân
Tổ

1 truyện

0

ng

0

1

0

1

Như vậy từ việc phân loại trên ta thấy được rằng mơtíp hố thân xuất
hiện rất nhiều trong truyện cổ tích người Việt. Các dạng mơtíp hố thân
phong phú đa dạng như dạng hố thân thành con vật, thành cây cối, thành vật
thể, đồ vật, thành thần...
Qua bảng phân loại trên, ta thấy dạng mơtíp người hóa thân thành con
vật chiếm tỉ lệ nhiều nhất 22/37 (59,5%). Dạng mơtíp người hóa thân thành
19


cây cối, đồ vật, vật thể 9/37 (24,3%). Kết quả này cho thấy mơtip hóa thân
trong truyện cổ tích của người Việt gắn liền với mối quan hệ gần gũi giữa con
người với các sự vật, hiện tượng tự nhiên xung quanh. Người Việt chủ yết là
cư dân nông nghiệp lúa nước, sống hịa đồng với tự nhiên, có óc quan sát tinh
tế, nhu cầu giải thích nguồn gốc, đặc điểm của các loài vật, cây cối, các hiện
tượng trăng sao...bằng trí tưởng tượng phong phú.
Dạng mơtíp người hóa đá khá nhiều 7/37 chiếm 18,9%, gắn với đặc
điểm địa hình của đất nước. Trong dạng mơtíp này cịn lưu giữ dấu ấn của tín
ngưỡng thờ đá của người Việt cổ.
Dạng mơtíp người hóa thân thành thần hầu như chiếm rất ít 1/37 chiếm

3,7%, chỉ liên quan đến nhu cầu giải thích phong tục thờ Vua Bếp. Do trong
thể loại truyện cổ tích, nhu cầu tìm hiểu về thế giới thần linh cũng như cảm
quan thần thoại (tư duy thần linh chủ nghĩa) khơng cịn đậm như trong thần
thoại và truyền thuyết nữa.

Tiểu kết chương 1
Ở chương 1, chúng tôi đã đưa ra một cách hiểu về khái niệm mơtíp và
mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích của người Việt, để làm cơ sở lí luận cho
việc nghiên cứu đề tài này. Việc khảo sát, thống kê, phân loại một cách cụ thể
và khách quan đã đem lại những kết quả ban đầu, nhưng là công việc quan
trọng, cần thiết tạo tiền đề cho việc đi sâu nghiên cứu ở các chương sau.
Qua việc khảo sát thống kê, chúng tôi thấy mơtíp hóa thân trong truyện
cổ tích của người Việt là một mơtíp độc đáo, vừa là một yếu tố bền vững vừa
tồn tại phong phú ở nhiều dạng cụ thể. Bước đầu cũng cho chúng ta thấy rằng,
mơtíp này có vai trò quan trọng trong việc kết cấu và thể hiện chủ đề trong
một nhóm truyện cổ tích, trong đó ẩn chứa quan niệm nhân sinh sâu sắc, phản
ánh cuộc sống, tư tưởng, tình cảm của người Việt.

20


CHƯƠNG II
KẾT CẤU, CHỨC NĂNG CỦA MƠTÍP HỐ THÂN TRONG TRUYỆN
CỔ TÍCH CỦA NGƯỜI VIỆT
2.1. Kết cấu của mơtíp hố thân trong truyện cổ tích của người Việt
Mơtíp là đơn vị tham gia cấu tạo cốt truyện trong truyện cổ tích. Một
mơtíp có thể có mặt trong nhiều cốt truyện khác nhau, những mơtíp độc lập,
có thể liên kết với những mơtíp khác theo những cách khác nhau thành
những cốt truyện khác nhau. Thậm chí có những mơtíp tự nó đã trở thành một
cốt truyện. Nhưng bản thân nó cũng được cấu thành bởi các yếu tố nhỏ. Việc

nghiên cứu kết cấu của mơtíp giúp chúng ta thấy được cách cấu tạo mơtíp, vị
trí, vai trị của nó trong cốt truyện, thấy rõ chức năng mà nó đảm nhận trong
truyện cổ tích như: chức năng giải thích các hiện tượng trong tự nhiên và
21


trong xã hội, chức năng trừng phạt, chức năng phản ánh và hóa giải bi
kịch...Qua đó thấy được chủ đề tư tưởng của truyện.
Theo Từ điển thuật ngữ văn học kết cấu được hiểu là: “một thuật ngữ
thể hiện một nội dung rộng rãi, phức tạp hơn. Tổ chức tác phẩm không chỉ giới
hạn ở sự tiếp nối bề mặt, ở những tương quan bên ngoài giữa các bộ phận,
chương đoạn mà còn bao hàm sự liên kết bên trong, nghệ thuật cấu trúc cụ thể
của tác phẩm...”[14, tr.156]. Tìm hiểu kết cấu của mơtíp hóa thân trong truyện
cổ tích của người Việt nghĩa là xem xét các bộ phận, các yếu tố nhỏ cấu thành
mơtíp và mối quan hệ liên kết giữa các bộ phận, các yếu tố đó. Trong mơtíp
hóa thân, các yếu tố cấu thành mơtíp bao gồm nhân vật- chủ thể của sự hóa
thân, đối tượng (hay kết quả) của sự hóa thân, kiểu hóa thân, tác nhân gây hóa
thân, nguyên nhân của sự hóa thân (hành động của nhân vật- chủ thể hóa
thân) gắn liền với chức năng của mơtíp và mối liên hệ giữa các yếu tố.
Yếu tố bất biến trong mơtíp hóa thân ở tất cả các truyện xuất hiện
mơtíp này là sự biến hóa (hay sự hóa thân). Yếu tố khả biến là kiểu nhân vậtchủ thể hóa thân, đối tượng của sự hóa thân, nguyên nhân hóa thân, tác nhân
gây hóa thân. Tuy nhiên, qua khảo sát, chúng tôi thấy sự sai khác của những
yếu tố khả biến này không nhiều và có thể chia thành một số nhóm nhất định.
Dựa vào đó, chúng tơi mơ hình hóa kết cấu của mơtíp theo hai nhóm, dựa vào
kiểu nhân vật- chủ thể của sự hóa thân: hoặc là nhân vật thuộc tuyến ác (nhân
vật gây hại), hoặc là nhân vật thuộc tuyến thiện (nhân vật bị hại hay lâm vào
hoàn cảnh hoạn nạn). Sỡ dĩ chúng tôi dựa vào kiểu nhân vật- chủ thể của sự
hóa thân vì với mỗi kiểu nhân vật mơtíp hóa thân sẽ quy định về ngun nhân
của sự biến hóa (hành động chức năng của nhân vật), chức năng của mơtíp
tương ứng.

Nhân vật trong truyện cổ tích ( đặc biệt là trong truyện cổ tích thần kì)
được phân thành hai tuyến nhân vật rõ rệt: tuyến thiện và tuyến ác. Theo lí
thuyết của V.Ia. Propp, nhân vật tuyến thiện thường đóng vai trị là nhân vật
chính (nhân vật bị gây hại), nhân vật thuộc tuyến ác là nhân vật đối thủ của
nhân vật chính (nhân vật gây hại). Tuy nhiên, trong truyện cổ tích của người
22


Việt, đặc biệt là trong nhóm truyện có xuất hiện mơtíp hóa thân, do chủ yếu là
truyện thuộc tiểu loại truyện cổ tích sinh hoạt, hoặc truyện cổ tích thần kì
nhưng đã mang đậm màu sắc sinh hoạt, hai tuyến nhân vật này thường không
đi liền nhau trong cùng một truyện, và sự phân tuyến nhiều khi khơng thật
rạch rịi. Tuy nhiên, dù trong cổ tích sinh hoạt, các nhân vật đều có thể xếp
vào một kiểu nhân vật nhất định. Chúng tôi quy ước nhân vật tuyến ác là nhân
vật mang phẩm chất xấu xa thể hiện ở hành động độc ác, tham lam, dối trá,
lừa lọc... hoặc nhân vật có hành động sai lầm hay phạm lỗi nào đó. Cịn nhân
vật thuộc tuyến thiện là nhân vật có phẩm chất hiền lành, tốt bụng, thủy
chung...nhưng rơi vào hoàn cảnh hoạn nạn, khó khăn, rơi vào hồn cảnh mang
tính bi kịch, thường là nhân dân thuộc tầng lớp nhân dân lao động nghèo khổ.
Trên cơ sở đó chúng tơi đưa ra mơ hình kết cấu mơtíp hóa thân thành
hai nhóm như sau:

2.1.1. Mơ hình kết cấu của mơtíp hóa thân có chủ thể hóa thân là
nhân vật thuộc tuyến ác
Trong truyện cổ tích của người Việt xuất hiện nhiều truyện có chủ thể
hóa thân là nhân vật thuộc tuyến ác, phạm lỗi. Từ đó ta khái qt hóa dạng
mơtíp này như sau:
Sơ đồ:
Nhân vật tuyến ác (nhân vật chính)
Hành động gây hại, phạm lỗi

Sự trừng phạt
Hóa thân
Con vật, cây cối, đồ vật
23


Như vậy qua sơ đồ và việc khảo sát mơtíp hóa thân trong truyện cổ
tích của người Việt ta thấy ở dạng mơtíp hóa thân mà chủ thể hóa thân là nhân
vật ác, nhân vật phạm lỗi xuất hiện ở 19 truyện. Trong đó, chủ thể hóa thân
thường là nhân vật xấu xa, độc ác như: người vợ bạc tình (Người đàn bà hố
thành con muỗi, Sự tích con thiêu thân), những kẻ tham lam, độc ác (Con kiến,
Sự tích con khỉ, Ngậm ngãi tìm trầm hay sự tích núi mẫu tử, Người dì ghẻ ác
nghiệt hay sự tích con dế, Sư ơng hố thành bình vơi ), đứa con bất hiếu (Sự
tích trái thơm), lười biếng, hống hách (Nghè hoá cọp, Thằn lằn mồng năm), vị
thần hèn nhát (Sự tích con bọ hung)...Nhân vật phạm lỗi như: khơng giữ chữ
tín (Con bìm bịp), vi phạm luật trời (Sự tích núi vàng, Sự tích con trâu, Sao
hơm và sao mai), chưa thốt tục (Sư ơng hố thành con ếch), ăn vụng và bao
che ăn vụng (Sự tích cái chổi)..
Qua kết quả trên, chúng ta thấy được rằng trong truyện cổ tích của
người Việt, hành động gây hại, phạm lỗi của các nhân vật tuyến ác thường
được nhấn mạnh ở phẩm chất đạo đức: tham lam, độc ác (ở 5 truyện), bạc
nghĩa (ở 2 truyện), lười biếng, hống hách (2 truyện), bất hiếu ( ở 1
truyện)...Điều này phản ánh quan niệm nhân sinh của người Việt là trọng tình
nghĩa, ghét bạc nghĩa.
Trong nhóm nhân vật này, mơtíp hóa thân chủ yếu đồng thời giữ chức
năng giải thích nguồn gốc, đặc điểm con vật, loài vật và trừng phạt trong kết
cấu truyện. Nhiều truyện có xuất hiện tác nhân của sự hóa thân, chủ thể trừng
phạt là: Đức Phật (Người đàn bà hóa thành con muỗi, Sư ơng hóa thành bình
vơi), Phật Bà (Sư ơng hóa thành con ếch, Sao Hơm và sao Mai), Ngọc Hồng
(Sự tích con trâu, Sự tích con bọ hung, Sự tích cái chổi...), Bồ Tát (Con Bìm

Bịp)... Điều này cho thấy nhóm truyện có mơ hình kết cấu này yếu tố kì ảo
vẫn khá đậm và chủ yếu thuộc tiểu loại cổ tích thần kì.
Đối tượng hóa thân chủ yếu là các con vật nhỏ mọn, vô ích, có những
đặc tính xấu như chui rúc ở phân tro bẩn thỉu (con bọ hung, cái chổi), gây hại
như chích hút máu người ( muỗi), con vật ác độc ( con hổ), những con vật có
hành động vơ nghĩa lí (con thiêu thân, con dã tràng, bình vơi cho người ta
24


móc ruột)... Những con vật, sự vật này thường gợi liên tưởng đến số kiếp của
những kẻ xấu xa, độc ác, bẩn thỉu, bất hiếu, bạc tình bạc nghĩa... Đó là sự
tương ứng giữa đặc điểm đối tượng hóa thân và chủ thể hóa thân và câu
chuyện. Như vậy, mơtíp hóa thân ở đây có ý nghĩa phản ánh quan niệm “ác
giả ác báo” của nhân dân.
2.1.2. Mơ hình kết cấu của mơtíp hố thân có chủ thể hố thân là
nhân vật thiện
Cũng như chủ thể hoá thân là nhân vật ác, nhân vật phạm lỗi thì ở trong
truyện cổ tích người Việt xuất hiện nhiều mơtip hố thân mà chủ thể hoá thân
là nhân vật thuộc tuyến thiện. Từ đó ta có thể khái qt mơtíp này như sau:

Sơ đồ:
Nhân vật thiện
Bị gây hại

Rơi vào hồn cảnh khó khăn hay bi kịch
Hóa thân

Con vật, cây cối, vật thể, đá, thần linh ...
Như vậy qua sơ đồ và việc khảo sát mơtíp hóa thân trong truyện cổ tích
của người Việt ta thấy ở dạng mơtíp hóa thân mà chủ thể hóa thân là nhân vật

thiện xuất hiện ở 20 truyện. Tác giả dân gian thường thể hiện tính thiện của
nhân vật ở phẩm chất, nhân cách chứ không phải ở hành động vượt qua thử
25