Bia đá thế kỷ XVII của một số chùa ở ngoại thành hà nội (khảo sát 10 huyện phía tây và phía nam hà nội)

1

Bia ỏ th k XVII ca mt s chựa ngoi
thnh H Ni (kho sỏt 10 huyn phớa Tõy v
phớa Nam H Ni)

Nguyn Th Xuõn

Trng i hc Khoa hc Xó hi v Nhõn vn
Khoa Lch s
Chuyờn ngnh: Lch s Vit Nam; Mó s: 60 22 54
Ngi hng dn: PGS.TS. Phan Phng Tho
Nm bo v: 2011

Abstract. Khỏi quỏt v bia ỏ th k XVII v 17 ngụi chựa tiờu biu ca 10 huyn ngoi
thnh H Ni. Nghiờn cu ngh thut to tỏc bia ỏ th k XVII (trng hp 10 huyn
ngoi thnh H Ni): nhng c trng bờn ngoi ca bia ỏ v hỡnh dỏng bia, k thut
chm khc, b cc bia v cỏc hỡnh tng chm khc t ú a ra cỏc tiờu chớ xỏc
nh tng i cho bia ỏ ó b mt niờn i tuyt i v cú s i sỏnh vi nhng chm
khc trờn kin trỳc g cựng thi. Phõn tớch nhng ni dung phn ỏnh ca bia ỏ th k
XVII (trng hp 10 huyn ngoi thnh H Ni): v trớ, quy mụ, cnh quan chựa, vt liu
xõy dng, lch s hỡnh thnh v lc lng hng cụng vo cỏc ngụi chựa thi k ny qua
th tch vn bia T ú thy c cỏch thc to dng v trựng tu chựa ca ngi xa
trong giai on th k XVII gúp phn cho cụng tỏc bo tn di tớch hin nay.

Keywords. Bia ỏ; Chựa; H Ni; Lch s Vit Nam

Content.

Phần mở đầu
1. Lý do chọn đề tài:

1.1. Bia đá là một trong những nguồn t- liệu quý giá trong nghiên cứu lịch sử và văn
hoá, những bia đá có giá trị th-ờng đ-ợc các nhà thơ, nhà văn sáng tác với nội dung
phong phú đa dạng phản ánh về tình hình chính trị - xã hội, đời sống con ng-ời, văn hoá
giáo dục tất cả đều mang đậm bản sắc văn hoá dân tộc Việt Nam. Trên mỗi bề mặt của
bia khắc các hoạ tiết trang trí nghệ thuật. Bởi vậy, bia đá còn là những t- liệu quý về lịch
sử điêu khắc và th- pháp Việt Nam.
1.2. Chùa là một loại hình kiến trúc quan trọng trong đời sống tâm linh của mỗi
ng-ời dân Việt. Trong điều kiện khí hậu nóng, ẩm, nhiều thiên tai, địch họa của miền
nhiệt đới, cùng với nét đặc thù của lịch sử dân tộc chiến tranh liên miên, đã khiến cho các
công trình kiến trúc cổ này bị hủy hoại. Bởi vậy, các công trình kiến trúc này th-ờng
xuyên đ-ợc tái tạo, tu bổ. Công việc trùng tu đó th-ờng in đậm dấu ấn của thời đại. Tuy
nhiên, không phải lúc nào cũng có thể nhận ra và bóc tách đ-ợc đặc điểm của thời đại qua
các lớp kiến trúc với từng thời điểm tạo dựng, tu bổ khác nhau. Với những gì còn sót lại
và bằng những kết quả nghiên cứu của khảo cổ học lịch sử, đặc biệt cùng với việc nghiên
2

cứu bia đá thế kỷ XVII chúng ta cũng phần nào phác hoạ đ-ợc hình dáng cũng nh- đặc
tr-ng kiến trúc của những ngôi chùa cổ trong giai đoạn này.
1.3. Nh- nhiều nhà nghiên cứu chùa Việt đã từng nhận xét, thế kỷ XVII là thế kỷ
bùng nổ của các ngôi chùa lớn ở khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Trong đó 13 huyện ngoại
thành ở phía Tây và phía Nam Hà Nội (bao gồm: Th-ờng Tín, Phú Xuyên, Thạch Thất,
Quốc Oai, Hoài c, Phúc Thọ, Sơn Tây, Ba Vì, Thanh Oai, ứng Hòa, Mỹ Đức, Ch-ơng
M, Hà Đông) đ-ợc sáp nhập từ tỉnh Hà Tây cũ từ sau ngày 01.8.2008 đã có 469 ngôi
chùa đ-ợc xây dựng qua các thời kỳ khác nhau, trong đó có 132 ngôi chùa đ-ợc xếp hạng
cấp Bộ, 47 ngôi chùa xếp hạng cấp tỉnh và 290 ngôi chùa ch-a đ-ợc xếp hạng, điều đáng
quan tâm là có 07 ngôi chùa đã đ-ợc xếp vào loại di tích Quốc gia đặc biệt. Tuy nhiên, ở
khu vực này có 38 ngôi chùa có niên đại thế kỷ XVII, trong đó những ngôi chùa đảm bảo
đ-ợc cả hai yếu tố: vừa bảo l-u đ-ợc giá trị kiến trúc điêu khắc trang trí thế kỷ XVII, lại
vừa l-u giữ đ-ợc các tấm bia đồng niên đại thì số l-ợng không nhiều, chỉ dừng lại ở con
số 17 chùa với 29 tấm bia đá. Danh sách 17 ngôi chùa gồm chùa Bối Khê, chùa Đậu, chùa

Cống Xuyên, chùa H-ng Giáo, chùa H-ơng, chùa La Khê, chùa Lại An, chùa Lê D-ơng,
chùa Mía, chùa Mậu L-ơng, chùa Mui, chùa Nhị Khê, chùa Sổ, chùa Thầy, chùa Thị
Nguyên, chùa Trăm Gian, chùa T-ờng Phiêu. Những di tích này chứa đựng nhiều nét đặc
sắc trên mọi ph-ơng diện nh- lịch sử, văn hóa, mỹ thuật, kiến trúc
Với những lý do nêu trên, chúng tôi đã chọn đề tài nghiên cứu: Bia đá thế kỷ
XVII của một số ngôi chùa ở ngoại thành Hà Nội (Khảo sát 10 huyện phía Tây và phía
Nam Hà Nội).
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề:
Cho đến nay, có rất nhiều công trình nghiên cứu về bia đá đ-ợc xuất bản nh-:Văn
bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh sinh hoạt làng xã của Phạm Thị Thuỳ Vinh xuất
bản năm 2003 ; Một số vấn đề về văn bia Việt Nam của Trịnh Khắc Mạnh
Trong lĩnh vực nghiên cứu chuyên sâu về mỹ thuật của các bia đá có thể kể đến các
cuốnTrang trí trong mỹ thuật truyền thống của ngời Việt của Trần Lâm Biền hay
cuốnMỹ thuật Lý Trần - Mỹ thuật Phật giáo Việt Nam của Chu Quang Trứ đề cập đến
Bia và văn bia chùa Việt Nam. Ngoài ra, Viện Mỹ Thuật còn có những tác phẩm nh-
Mỹ thuật thời Lý, Mỹ thuật thời Trần, Mỹ thuật thời Mạc
Một số khóa luận, luận án cũng đặt vấn đề nghiên cứu bia đá thế kỷ XVII theo
h-ớng tiếp cận mỹ thuật. Năm 1975, Tăng Bá Hoành đã nghiên cứu Sự chuyển biến hoa
văn đến trang trí bia đá thế kỷ XVI - XVIII. Đến năm 1979, Đặng Kim Ngọc đã có khoá
luậnBớc đầu tìm hiểu nghệ thuật trang trí bia đá thế kỷ XV- XVIII. Luận án Tiến sĩ
năm 2001 của Nguyễn Quốc Tuấn vềDi tích chùa Bối Khê (Hà Tây), của Nguyễn Văn
Tiến năm 2001 về Di tích chùa Thầy (Hà Tây), luận văn của Phạm Thị Thu H-ơng
(2000) về chùa Trăm Gian những giá trị văn hóa nghệ thuật
Tạp chí Hán Nôm có nhiều tác giả đã đề cập đến việc nghiên cứu bia đá. Tác giả
Nguyễn Huy Thức Bớc đầu tìm hiểu văn bia ở một huyện thuộc đồng bằng Bắc Bộ;
Đặc điểm thể loại văn bia Việt Nam, tạp chí Hán Nôm, số 4, 1993 của Trịnh Khắc
Mạnh; Văn bia chợ Việt Nam - Giá trị t- liệu khi tìm hiểu các vấn đề sinh hoạt xã hội
thời phong kiến số 5, năm 2006 hoặc Một số đặc điểm về nội dung và hình thức của
văn bia Lê Sơ đăng trên số 4 năm 2008 của tác giả Phạm Thị Thuỳ Vinh
Trên tạp chí Khảo cổ học có bài Vài nét về tình hình s-u tầm và nghiên cứu văn bia

Việt Nam của tác giả Hoàng Lê, số 2 năm 1982; hoặc Tìm hiểu nghệ thuật trang trí bia
đá thế kỷ XVIII của Lê Đình Phụng, số 2 năm 1987.
Năm 1982, M.Bernanse đã viếtNghệ thuật trang trí ở Bắc Kỳ (t- liệu Bảo tàng
Lịch sử Việt Nam) trong đó ông có đề cập đến những đặc điểm trang trí trên các chất liệu
gốm, đá, gỗ Năm 1993 luận án Phó Tiến sĩ về Văn bia Việt Namcủa học giả ng-ời
3

Nga là Phedorin, đợc xem xét dới góc độ lịch sử. Ngoài ra Phedorin có bài viết Hệ
ph-ơng pháp và một vài kết quả phân tích thống kê t- liệu văn bia Việt Nam khi nghiên
cứu lịch sử xã hội (bản dịch của Trịnh Khắc Mạnh) đăng trên tạp chí Hán Nôm số 2 năm
1992. Bia Văn Miếu Hà Nội đ-ợc quỹ Agence de la Francôphnie (ACCT) của Tổ chức
hợp tác Văn hoá và Kỹ thuật của Cộng đồng Pháp ngữ tài trợ xuất bản bằng song ngữ
Pháp - Việt
Tóm lại, có thể thấy rất hiếm những công trình nghiên cứu, những luận án, luận văn
đặt vấn đề kết hợp giữa nghiên cứu về chùa và nghiên cứu bia đá trong giai đoạn thế kỷ
XVII.
3. Đối t-ợng và phạm vi nghiên cứu:
Chúng tôi chọn 29 tấm bia đá thế kỷ XVII trong 17 ngôi chùa tiêu biểu đáp ứng
đ-ợc hai tiêu chí: thứ nhất là những ngôi chùa vẫn giữ đ-ợc kiến trúc mang phong cách
nghệ thuật thế kỷ XVII; thứ hai là trong những ngôi chùa đó còn l-u giữ đ-ợc những tấm
bia đá đ-ợc tạo tác trong giai đoạn thế kỷ XVII làm đối t-ợng nghiên cứu và giới hạn
trong phạm vi 10 huyện ngoại thành ở phía Tây và phía Nam Hà Nội (tr-ớc đây thuộc
tỉnh Hà Tây và đến ngày 01.8.2008 đ-ợc sáp nhập trở thành các huyện thuộc ngoại thành
Hà Nội).
4. Ph-ơng pháp nghiên cứu:
- Ph-ơng pháp điều tra điền dã
- Ph-ơng pháp văn bản học
- Ph-ơng pháp phân tích, tổng hợp
- Ph-ơng pháp so sánh
5. Đóng góp của luận văn:

- Luận văn tổng hợp về những hình t-ợng chạm khắc trên bia đá thế kỷ XVII trong
một số ngôi chùa Việt. Từ đó đ-a ra những tiêu chí để xác định niên đại của bia đá mang
tính chất t-ơng đối, bổ sung thêm phần khuyết thiếu của nghệ thuật chạm khắc cổ truyền.
- Luận văn phân tích việc tạo dựng, trùng tu các ngôi chùa đ-ợc phản ánh qua bia đá
thế kỷ XVII. Nó có ý nghĩa khoa học đối với cả nghiên cứu văn bản Hán Nôm và mỹ
thuật truyền thống của ng-ời Việt.
- Góp phần nghiên cứu chùa Việt cũng nh- lịch sử, văn hóa của làng xã trong giai
đoạn thế kỷ XVII.
6. Bố cục của luận văn:
Ngoài phần mở đầu, kết luận, luận văn đ-ợc chia thành 3 ch-ơng:
Chng 1: Vài nét về bia đá thế kỷ XVII và 17 ngôi chùa tiêu biểu của 10 huyện ngoại
thành Hà Nội:
Chng 2: Ngh thut to tỏc bia ỏ th k XVII (tr-ờng hợp 10 huyn ngoi thnh H
Ni):
Chng 3: Nội dung phản ánh của bia đá thế kỷ XVII (tr-ờng hợp 10 huyện ngoại thành
Hà Nội)
Phần phụ lục của luận văn bao gồm:
- Bảng thống kê 29 bia đá thế kỷ XVII trong 17 ngôi chùa tiêu biểu ở 10 huyện
ngoại thành phía Tây và phía Nam Hà Nội theo trục thời gian.
- Phần dịch bia đá thế kỷ XVII trong một số ngôi chùa để làm minh họa cho phần
chính văn.
- Một số ảnh bia đá minh họa cho phần chính văn.