Tài liệu Nguồn gốc các điệu xòe ppt

Nguồn gốc các điệu xòe?
Trần Vân Hạc
Du khách trong và ngoài nước đã từng đến Tây Bắc, đặc biệt là Mường Lò, Yên
Bái, đều không khỏi trầm trồ thán phục trước những điệu xoè như có lửa của
người Thái, dân dã mà không kém phần hiện đại. Các cô gái Thái trẻ trung, tươi
thắm như những bông hoa rừng uyển chuyển trong những điệu dân vũ. Mường Lò
còn nổi tiếng với sáu điệu xoè cổ, được các nghệ nhân coi là gốc, là khởi nguồn
của các điệu xoè khác.

Mường Lò là cái nôi của người Thái Đen Tây Bắc, bởi vậy nói sáu điệu xoè cổ là
gốc, để từ đó phát triển thành các điệu xoè thì không chỉ dựa trên các suy luận lịch
sử mà cái chính là sáu điệu xoè này thể hiện đầy đủ nhất các thế chân, thế tay và
các hình cơ bản của nghệ thuật dân vũ Thái.
Người có công sưu tầm truyền dạy sáu điệu xoè cổ là ông Lò Văn Biến ở bản
Cang Nà, phường Trung Tâm, thị xã Nghĩa Lộ. Ông nguyên là giáo viên tiểu học,
được đào tạo ở Khu học xá Tây Bắc, thông thạo chữ Thái cổ và văn hoá Thái, say
mê sưu tầm nghiên cứu.
Năm 1995, khi tái lập thị xã Nghĩa Lộ, ông Biến được ngành văn hoá tín nhiệm
mời sưu tầm, khôi phục các điệu xòe Thái. Đúng sở nguyện, ông không quản nắng
mưa, lặn lội tìm đến các nghệ nhân từng nổi danh trong đội xoè từ thời Pháp thuộc
như bà Lò Thị Pành – sinh năm 1918 ở bản Cang Nà, bà Pành từng là đội trưởng
đội xoè. Rồi bà Hoàng Thị Sương ở bản Pắc Kết, bà Lò Thị Mầng ở bản Tông
Co… các bà vui lắm, nói với ông:
- “Mí cốc chắng mí pai, mí sai chắng mí chứa”, (có nghĩa là có gốc mới có ngọn,
có dây mới có cành). Không học các điệu xoè cổ thì không xoè đúng và đẹp các
điệu xoè khác đâu. Ngày trước các bà, các mẹ cũng dạy chúng tôi sáu điệu xoè cổ
trước đấy.
Điều thú vị là sáu điệu xoè cổ mang các hình thế cơ bản, nhưng không gò bó cứng
nhắc, mà ẩn chứa nội sinh và sự biến hoá vô cùng tinh tế:
Điệu xoè vòng (Xé vóng): Đây là điệu xoè cổ nhất, bởi sự đơn giản trong bước vũ.
Quanh đống lửa mọi người không phân biệt độ tuổi và giới tính, nắm tay nhau tiến

lùi theo nhịp trống 2/4. Khi tiến tay vung ngang tầm vai, khi lùi tay buông thẳng,
nhẹ nhàng dịch chuyển theo chiều kim đồng hồ. Xoè vòng không cần luyện tập,
không giới hạn số người tham gia và có thể xếp thành nhiều vòng tròn đồng tâm.
Điệu xoè thể hiện sự gắn kết bền vững của cộng đồng, chuyên chở khát vọng một
cuộc sống ấm no, hạnh phúc trong sự vận động không ngừng của đất trời, vạn vật.
Từ điệu xoè vòng, dần dần phát triển thành các điệu xoè cổ khác ẩn chứa những ý
nghĩa nhân sinh lớn lao:
Điệu vòng tròn vỗ tay (ỏm lọm tốp mứ):
Các vũ công bước theo vòng tròn từ trái qua phải rồi ngược lại, nhảy co từng chân
và đồng thời vỗ tay theo nhịp trống, tạo nên không khí vui tươi, rộn rã, thể hiện
niềm vui của cộng đồng sau mùa vụ bội thu, săn bắt thú rừng, mừng nhà mới, đám
cưới, hội xuân…
Điệu bổ bốn (phá xí): Người tham gia xếp thành hai hàng từ hai bên, quay mặt
vào nhau, tay trong tay, tiến vào tạo thành vòng tròn. Từ vòng tròn trung tâm toả
ra thành bốn vòng tròn nhỏ xung quanh như bông hoa ban năm cánh. Các vòng
tròn nhỏ lúc biến thể thành các hình vuông, lúc tạo thành các hình thoi hoặc hình
bình hành, các vũ công vừa biến đổi tạo hình, vừa nhún bước theo nhịp trống, tay
đan chạm vào nhau trong bước tiến.
Điệu xoè diễn tả tình đoàn kết gắn bó keo sơn. Cuộc sống dẫu muôn vàn khó khăn
gian khổ, lúc thắng lợi, lúc chưa thành, thậm chí anh em ly tán, nhưng tình người
không bao giờ thay đổi. Lòng người luôn hướng về cội, tin vào sức mình, vươn lên
chiến đấu và chiến thắng.
Điệu xoè còn mang bóng dáng quan niệm về vũ trụ, triết lý âm dương ngũ hành
một cách tinh tế và sâu sắc.
Điệu tiến lùi (đổn hôn): Các vũ công từ hai bên tiến ra xen kẽ nhau tạo thành vòng
tròn, tiến lên rồi lùi lại so le chéo nhau dịch chuyển theo chiều kim đồng hồ, hai
tay xoè ngang thắt lưng. Điệu xoè thể hiện tình đoàn kết keo sơn, dẫu hoàn cảnh
và cuộc sống như thế nào, vẫn còn mãi tình người cao đẹp.
Điệu nâng khăn mời rượu (Khắm khăn mơi lảu):
Hai hàng thiếu nữ, khăn piêu vắt trên hai cánh tay, mỗi tay nhẹ nâng chén rượu

thơm tiến vào dịu dàng nhún chân mời rồi lướt sang hai bên, thể hiện tấm lòng
chân tình, hiếu khách của người Thái Tây Bắc.
Điệu tung khăn (nhôm khăn): Vòng xoè tiến lùi theo nhịp trống, dịch chuyển theo
chiều kim đồng hồ, hai tay các vũ công cầm hai đầu khăn piêu tung lên theo nhịp
chân. Vòng xoè như bông hoa bừng nở, lóng lánh sắc mầu diễn tả niềm vui trong
sáng khi có niềm vui, hạnh phúc. Khăn thổ cẩm rực rỡ như muôn sắc mầu của
cuộc sống, thành quả lao động sáng tạo của con người.
Từ các điệu xoè cổ ấy, dần dần các nghệ nhân sáng tạo nên nhiều điệu xoè khác
mô phỏng cuộc sống muôn mầu: Lấy nước, hái bông, múa quạt, dệt vải, bẫy
thú…. Ngắm các điệu xoè Thái Tây Bắc mà như thấy được cuộc sống chiến đấu,
lao động, tư tưởng tình cảm cùng những quan niệm về vũ trụ, đất trời, lửa nước,
những ý nghĩa nhân sinh cao đẹp ẩn chứa trong từng bước vũ. Nếu các điệu xòe
vòng, hấp dẫn bởi sự sôi nổi, mạnh mẽ, lôi cuốn mọi đối tượng tham gia, không
cần luyện tập, thì các bài xòe điệu lại làm say lòng người bởi sự tinh tế, thướt tha,
uyển chuyển.
Điều thú vị là khi xoè, các nữ vũ công bao giờ cũng dùng khăn piêu làm đạo cụ,
khi vắt trên vai, khi nâng trên tay, khi tung lên như ánh cầu vồng làm tăng độ
duyên dáng và truyền cảm của các điệu xoè.
Tuỳ từng vùng, nhạc cụ làm nền có khác nhau. Nếu như ở Quỳnh Nhai (Sơn La)
các điệu xoè uyển chuyển trong tiếng đàn tính, thì ở Mường Lò (Yên Bái) các điệu
xoè sôi nổi, bay bướm, trong nhịp trống, chiêng, khèn, pí…
Cái chung nhất là xoè không thể thiếu trong đời sống văn hoá của người Thái Tây
Bắc: “Không xoè không tốt lúa, không xoè thóc cạn bồ, không xoè trai gái không
thành đôi”
(Dân ca Thái). Có thể nói xoè góp phần nuôi dưỡng và chắp cánh tâm
hồn những người Thái Tây Bắc. Qua mỗi bước xoè con người gần gũi chan hoà
với nhau hơn, tin yêu vào cuộc sống, thêm yêu quê hương đất nước.
Từ cuối năm 1968, nhóm nghiên cứu của Khu tự trị Tây Bắc đã sưu tầm được 36
điệu xoè cổ truyền của người Thái. Song tiếc thay việc phổ cập còn có những hạn
chế, các điệu xoè ngày nay ở nơi này hay nơi khác đã ít nhiều mất đi nét dịu dàng,

thướt tha, uyển chuyển đặc trưng của xoè Thái. Nhiều khi trong các lễ hội, các nhà
tổ chức dùng tăng âm, loa đài công suất lớn với nền nhạc hiện đại tạo nên sự phản
cảm không nhỏ. Ngay tại Mường Lò, ông Lò Văn Biến cũng đã từng trăn trở:
- Đội văn nghệ của bẩy xã phường của thị xã Nghĩa Lộ mới chỉ biết xoè đúng và
đủ hai điệu xoè cổ là xoè vòng và vòng tròn vỗ tay. Ông ao ước được tạo điều kiện
để truyền dạy hết các hình thế của bốn điệu xoè còn lại, trong khi ông còn đủ sức
khỏe, bởi năm nay ông đã 76 tuổi rồi, chưa bao giờ ông thấm thía lời của cha ông
như lúc này: “Cốc cồ lộn bấu hên, vên tai bấu hụ”, có nghĩa là không ai nhìn thấy
gáy của mình, không ai biết trước được ngày chết.
Còn với các tiết mục cải biên, đôi khi do chưa hiểu thấu đáo văn hoá Thái nên đã
làm xa rời với truyền thống văn hóa. Tháng 4 năm 2007, khi đi dự trại viết văn ở
một tỉnh phía bắc, người viết bài này được xem một tiết mục được gọi là “
xoè mà
giật mình: Trên sân khấu, các nữ vũ công trong tư thế quỳ rạp mình quay mông về
phía khán giả… Trong hệ thống dân vũ cổ truyền của người Thái Tây Bắc không
có một động tác nào thô đến như vậy(!)…
Ngày nay xoè Thái Tây Bắc ngày càng được nhiều người biết đến như tinh hoa
của một nền văn hoá. Nhưng để xoè Thái Tây Bắc mãi mãi giữ được bản sắc dân
tộc đòi hỏi sự nỗ lực của nhiều lực lượng mà trước hết là ngành văn hoá. Để rồi
các điệu xoè hoa còn mãi với thời gian, nồng say, mời gọi tìm tòi, khám phá, một
vùng đất, một vùng người.