Có chí thì nên

NGUYỄN-VĂN-Y

CĨCHÍTHÌNÊN

LOẠISÁCHHỌCLÀMNGƯỜI
NAM-HÀXUẤT-BẢN


Tênsách:CóChíThìNên
Tácgiả:NguyễnVănY
NhàXuấtBản:NamHà
NămXuấtBản:1971
Sốtrang:158
Đánhmáy:buibaochien
Sốtlỗi:lotus
Ngàyhồnthành:10/10/2015
Ebooknàyđượcthựchiệntheodựán“SỐHĨA1000QUYỂNSÁCHVIỆTMỘTTHỜIVANGBĨNG”củadiễnđànTVE-4U.ORG


Kẻdờiđượcngọnnúilớn,chínhlàkẻđãkhởisựlấyđitừnghịnđánhỏ.
NgạnngữTrungHoa
Đườngtuygần,khơngđikhơngbaogiờđến;việctuynhỏ,chẳnglàmchẳngbaogiờnên.
TnTử
Kẻnàomuốncómậtong,phảichịuongđốt.
Tụcngữdândađen
Đờisẽthànhvơvịnếutồnlàđườngmật;muốimặnchátnếutanhấmmộtmìnhnó,nhưngkhibỏ
nóvàođồăn,nólàmộtthứgiavịngonlành.Khókhăn,trởngạiđềulànhữnghạtmuốitrongđời.
BadenPowel

Mụclục
I.-LÀMNGƯỜIPHẢICĨCHÍ
II.-COITHƯỜNGTHẤTBẠI
III.-NOIGƯƠNGNGƯỜIHIẾUHỌC
IV.-LÀMBẠNVỚIQUYỂNSÁCH
V.-KHƠNGỶLẠIVÀONGƯỜI
VI.-MẤYĐIỂMTỰACẦNTHIẾT
VII.-KẾT
PHỤLỤC
A.-NGƯỜICHÍKHÍ
B.-NGHỊLỰC
C.-CHÂMNGƠNĐỂLUYỆNCHÍ
D.-NẾU…


I
LÀMNGƯỜIPHẢICĨCHÍ
Vớithờigianvàsựkiênnhẫn,
ládâubiếnthànhtấmlụa.
NgạnngữTrungHoa
NgườiĐơngphươngtừngtruyềnlạicâuchuyệnmangtínhngụngơnnhưthếnày:
Ngàyxưacóchàngnơngphutheotruyềnthốnglâuđờicủagiađình,nămnàocũngchămchỉcày
bừađàoxớiđấtruộng,dùmườihainămliềntrờikhơngmưa.
Ngàynayphầnđơngchúngtachỉcầnmộtnămtrờihạnhánlàđâmrachánnản,khơngmuốntiếptục
càyruộngnữa.Chúngtathườnglànhữngkẻthiếuýchí,qnlờidạycủacổnhơn:“ởđờikhơngcócon
đườngnàobướcmộtbướcmàđếnnơibaogiờ.”
Chúngtamuốnthànhcơng,hamhạnhphúc,monghưởngtấtcảlạcthúcõitrầngian,nhưngchúngtachỉ
xây vinh quang trong mộng tưởng, cất lâu đài trên bãi cát, chúng ta khơng chịu khó kiên nhẫn mỗi ngày
bướctừngbướcmộtđilầnđếnnơilýtưởng.Cólẽởđờichúngtakhơngnênsợnghèo,lomìnhchẳngnổi
danh,màchỉngạimìnhkhơngcóchí.Ngườicóchíthìdẫutaytrắngrồisẽlàmnênsựnghiệp,ngườikhơng

có chí thì dẫu may mắn sanh vào nơi giàu sang quyền q cũng khơng chắc gì giữ được trọn đời sung
sướng.Cóchíthìcótấtcả.
ỞẤnĐộngàyxưa,ơngHồngSiknaderthấydânchúngphầnđơngqlườibiếng,khơngaimuốnra
cơngtrồngtỉalàmăn,bènđịnhtâmdạychodânmộtbàihọcluyệnchíkiênnhẫn:Ơngbắtđầuươngmột
hộtđậutrắngtronggócvườnhoang.Khihộtđậunảymầmthànhcâyđậucon,ơnghếtlịngchămnomsăn
sócnó.Bathángsau,đậuratrái,ơngháiđượcbamươihột.Ơngđemgieohếtbamươihộtđậuđó;sau
đậulớnlênơngháiđượcchínmươihột.Ơnglạigieochínmươihộtđậuấy,vàcứtiếptụctrồngtrọtnhư
vậysuốtmấynămliền,rồibánmấylầncảvườnđậucủaơngđược160.000đồngtiền.Ơngdùngsốtiềnđó
mướnthợdựngmộtngơiđềnthờvàđặttrênlàĐềnHộtĐậu,cốýđểchodânẤnnhớrằngchỉvới một
hộtđậunhỏtíơngđãxâydựngmộtngơiđềnvĩđại.
Danh tướng Mã Viện, từng làm quan dưới triều vua Quang Vũ nhà Hán, thuở nhỏ mồ côi sớm, nhà
nghèonhưnglúcnàocũngchămchỉlàmviệc,chănnicàycấy,rồitrởthànhđạiphúgia.Ơnglàngườicó
nhiềuchíkhí,thườngnóivớimọingườirằng:“Làmtàitrai,lúccùngkhổ,chícàngphảibền“.
AbrahamLincolnhồinhỏrấtnghèo,chỉđihọcởtrườngchừngmộtnăm,rồiởnhànhờbàkếmẫudạy
chobiếtđọc,biếtviếtvàbốnphéptốncộngtrừnhơnchia.Cịnơngtựhọclấycácmơnkhác,vậymàcuối
cùngcũngtrởthànhmộtluậtsư,mộtnghịsĩ,mộtvịtổngthốnglừngdanhnướcMỹ.Nhiềubàidiễnvăn
danhtiếngcủaơngđượckhắclêncẩmthạchvàđượcquầnchúngcoinhưnhữngángvănhaynhứtcủadân
tộcơng.
BenjaminFranklinmườibốntuổiđãthơihọc,nhànghèophảiđilàmcơngsớm,họcnghềlàmđèncày,
đibn,làmthợnhàin,bánbáo…vậymàlúcnàocũngcốđọcsáchhọchỏithêmđểvềsautrởthànhmột
nhàvậtlýhọc,mộttriếtgia,mộtchínhtrịgianổitiếngcủaHoaKỳtrongthếkỷ18.
GươngcủaGleenCunningham,ngườiđãchiếmkỷlụcvềmơnđiềnkinh,cịnđángchochúngtakhâm
phụccáiýchíphithườngcủaconngườihơnnữa.Lúccịnnhỏơngchẳngmaybịqchântrongmộtcơn
hỏahoạn.Cácysĩtunbốchỉcịncóphéplạmớimonglàmchoơngđiđượcthơi.Nhưngơngkhơngnản


chí,tựcốgắngluyệntậpmỗingày,trướchếtơngtựamìnhtrêncáicàyđểtậpđitrongcácthửaruộng,dần
dần ơng dị dẫm đi thử một mình, và cuối cùng, trong một cuộc chạy đua cả ngàn dặm, Cunningham đã
chiếmgiảiqnqn.
Biếtbaonhiêungườitrongsốchúngtacóđiềukiệnsốngtươngđốitốtphướchơnnhữngvịvừanêu

trên,nhưngrốtcuộcmãnđờichúngtachỉlànhữngkẻvơdanhnhưcâycỏtrongrừnghoang,khơnggiúpích
gìđángkểchonhơnloại,làmgươngchohậuthếsoichung.Thếmớihaykhơngphảitiềncủanhiều,thểxác
tomớilàmnênđạisự,conngườibiếtlậpchíthìbấtkỳởcảnhngộnàocũngcóthểthốtramàvươn
lênđược.
Nếudởsửsáchraxem,chúngtasẽcịnthấybiếtbaotấmgươngthànhcơngchỉnhờchỉmỗicáichímà
thơi. Tạo hóa sinh con người ra có thể khơng bình đẳng vì kẻ nghèo, người giàu, kẻ yếu, người mạnh,
nhưngmọingườiđềucóđượchaimươibốngiờmỗingàyvàaicũngmangmộtkhốióc.Nhữngaicóchí
quyếttâmtheođuổimãimụcđíchmàmìnhmongđạtđến,chẳngchóngthìchầythìcũngđếnnơiđếnchốn,
nhưngườitheodịngnướcsơngđimãithìtấtcóngàyphảigặpbiển.NhàbáchọctrứdanhngườiAnhlà
Newtonđãtừngthúnhận:“Nếutơicóphátminhđượcmộtđơiđiềugì,cũnglànhờnghĩngợimãimộtviệc
vàđemviệcấymàquansátđủmọiphươngdiện.Nếunhữngphátminhcủatơicóđượcmộtchútlợiích
chođồngbàolàdosựcầncùvàđeođuổimãimộtýnghĩmàkhơngthơivậy.”
NgườiNhậtBổncócâutruyệncổnhưsau:
Mộtthươnggiađặthọasĩvẽchobứctrangcongàtrống,vẽlàmsaochogiốnghệtnhưgàthật.
Saumấynămchờđợi,ngườithươnggiavẫnchưathấyhọasĩđáđộnggìvềbứctranhcongàtrốngấy
cả.Qnónglịngvàngạcnhiên,ơngbènđếnnhàhọasĩxemsao.Đếnnơithìvẫnchưathấybứctranh
mìnhđặt,họasĩmờiơngngồirồicầmcọvẽtrongmườilămphútthìxonghìnhmộtcongàtrốngtuyệtđẹp,
giốngynhưgàthật.Ngườithươnggiarấtbằnglịng,nhưnghọasĩđịimộtsốtiềnqcao,ơngtabấtmãn
bngnhữnglờinặngnềvớihọasĩ.Họasĩlẳnglặngchỉchoơngxemmộtđốnggiấyto,caogầntớitrần
nhà,tờnàocũngcóhìnhcongàtrống,đoạnơntồnnóirằng:
-Đóơngxem,cơngviệctơilàmsuốtbanămquađấy.Phảitốncơngtậpluyệnhơmnaytơimớivẽ
đượccongàtrốnggiốngnhưthậttrongvịngmườilămphút.Vìvậyơngđừngbảotiềnơngtrảchotơilà
qnhiều.
Ngườithươnggiangheraphảilẽ,bằnglịngmóctiềnratrảngay.
NgườiTrungHoacũngcócâutruyện“Ngucơngdọnnúi”màchúngtakhơngmấyngườilàchẳngbiết:
Vìtrướcnhàcóngọnnúicao,câycốirậmrạp,ácthúqnhiều,đilạikhókhăn,Ngucơngbènquyết
địnhcùngvợconhọhàngpháhịnnúiấyđi,lúcấyơngđãchínmươituổi.
MộtơnglãoởgầnmiềnthấyvậycườiNgucơngvàcanrằng:
-Saokhờdạivậy!Mìnhthìtuổitác,núithìcaolớn,pháthếnàonổi?
Ngucơngđáp:

-Ngươikhơngbềnlịng.Bềnlịngthìviệcgìcũngphảiđược…Tagià,tachết,đãcóconta.Hếtđời
conta,đãcócháuta,hếtđờiconta,đãcóchắtta,conconcháucháusinhhạvơcùng,cịnnúithìbaogiờ
cũngvậy,logìkhơngphánổi.
Quảthật,saunàynhờNgucơngmàvùngđấtđókhơngcịnnúinonhiểmtrởnữa.
NếuởđờiaicũngniđượccáichísắtthépcủaNgucơngthìlochisựnghiệpkhơngthành.Chúngta


ngàynaycóthóiquenướcmuốnsng:“tơimuốnthếnày…tơimongđượcnhưvầy…”Rồicứđểcho
ngàythángtrơiqua,camtâmsốngmộtcuộcđờitầmthường,khơngchịutiếptụcmỗingàylàmcơngviệc
“nướcchảyđámịn”,“kiếnthalâuđầyổ”.
Biếtbaongườikhiđứngtrướcmộtkhuvườn,mộtkhuđấtđãtừngtựhỏithầm:
-Khơngbiếtnămnaymảnhđấtnầysẽđemchotađượcnhữnggì?
Nếumảnhđấtkiamàbiếtnói,tấtnósẽtrảlờirằng:
-ThưaƠng,trướchếtơngphảichotơibiếtơngquyếtđịnhchotơicáigìđã.Phầncủaơngđượcnhiều
hayít,tốthayxấu,làdocơngviệcơnglàm,doýchíơngquyếtđịnh,chứnàophảidotơihaybấtkỳaikhác
đâu.
Chúng ta ai cũng muốn được thành cơng toại ý, nhưng thường lại qn rằng khơng có con đường
thànhcơngnàosẵndànhchokẻchânchưađiđãngạimỏi,việcchưalàmđãsợkhốn.Quảđúngnhư
lờiNguyễnBáHọcviết:“Đườngđikhó,khơngkhóvìngănsơngcáchnúi,màkhóvìlịngngườingạinúie
sơng”.
Ởđờimỗingườiphảinicáichíquyếtđịnhlấysựthànhcơngcủamình,khơngnênphóthácchovận
mạng,mayrủi.TụcngữAnhcócâu:“Thượngđếđãbanchochúngtamộtcáidạdàyđểhưởngthụ
conngỗngquay.Nhưngthượngđếchờchúngtatựnhổlơngvàquayconngỗnglấy“.Chúngtamuốn
làmnênsựnghiệpmàkhơngcóchítheođuổiviệclàmtừnămthángnàysangnămthángkhácthìcókhác
chikẻhámiệngnằmdướigốcsungchờtráisungrụngvàomàăn.Thànhcơngchỉdànhchongườicóchí.
Conngườisanhralàđểphấnđấutìmhạnhphúc,chớkhơngphảitựnhiênngồikhơngmàhưởngthụmọi
thứ.
Ngườicóchílàkẻsuốtđờihoạtđộng,làmviệckhơngngừng.Thơngminhtàitríthếmấymàkhơng
niđượccáichíđó,thìtàitrícũngcùnnhụttiêuma,suốtđờikhơnglàmđượcbaonhiêuviệchữuíchcho
đời.Vìthế,vịthủtướnglừngdanhnướcÝlàMussoliniđãtừngnói:“Ýchícógiátrịhơntàinăng”,và

NhosĩTrungQuốclàngCáchcũngchorằng“Khơnggìnghèobằngkhơngtài,khơnggìhènbằng
khơngchí“.
Phần đơng người già nước ta đến lúc tuổi già sức yếu thì khoanh tay bỏ việc ngồi hưởng nhàn, bắt
chướccácnhànhothờicổngâmcâu“Tốnlaidanhlợibấtnhư-nhàn”(Tínhchokỹlạithìsựdanhlợi
khơngbằngđượcsốngthưnhàn).Dođóbầunhiệthuyếthămhởlàmviệcdườngnhưnguộidầntheonăm
tháng,ýchícũngtiêumalầnkhichânmỏimắtmờ.SaochúngtakhơngnoigươngCaton,támmươibốn
tuổirồimàcịnvuivẻhọctiếngHyLạp.VănhàoVoltaire,lúcđãlớntuổi,gầnđấtxatrời,màvẫngiam
mìnhcảnămvàophịngriêngđểtìmhiểuvềvậtlýhóahọc,chỉvìơngmuốnhiểurõkhoahọcnhưđãhiểu
biếtvềvănchương;đếnkhibảymươituổirồimàơngvẫnvừamởmangđồnđiềnFermey,vừaviếtsách,
soạnkịch.Clémenceau,vịanhhùngcứuquốccủanướcPháp,lúcvềgiàhưởngthúđiềnviênvẫnkhơnghề
đểngịibútkhơmực,lưỡicuốctenrỉ.
Nhữngbậctrêntuygiàmàlịngcịntrẻ,trongkhibaonhiêungườitrẻtuổimàchíkhíđãcằncõi,an
nhiênngồinhìnnămthángtrơiquarồithởthanmìnhsanhrachẳnggặpthời,đổthừachosốkiếpkhơng
may.Saochúngtakhơngnghĩviệcgìngườikháclàmđượcthìtacũngcóthểlàmđược,ngườitahơn
thuanhauchỉởchỗcóchícùngkhơngmàthơi.Đểkếtluận,tơixinkểlạimộtcâuchuyệnkháthúvị
đạikháinhưsau:
“Mỗingàybatơi–theolờicủamộtnhàvănkể-đemmộttấmvándầyrabắttơidùngdaonhỏrạchlên
đómộtcái,chỉmộtcáithơi.Tơithậtvơcùngngạcnhiên,nhưngbatơikhơnghềhémơigiảithích.Tơicứ


tiếptụcrạchmỗibữavàochỗcũnhưvậy,vàcuốicùng,saumấytrămngày,tấmvánđứtralàmhai.Bấy
giờ,batơimớivịnvaitơimàbảorằng:
-Conthấykhơng?Vớisựbềnchícầmcondaobénhỏnầycứamỗingàymộtcái,concóthểlàmcho
tấmvándầyđứtralàmhai.Baonhiêuviệcđờicũngchỉnhưthếmàthơi:Ngườitanếubiếtquyếtchí
mỗingàylàmmãicơngviệcmàmìnhđeođuổithìắtphảicóngàythànhcơng.Đólàbàihọcluyện
chímàbanghĩlàmộtgiatàilớnlaonhứtbatruyềnlạichoconvậy.”


II
COITHƯỜNGTHẤTBẠI

Trăngtrêntrờicókhitrịnkhikhuyết,
Ngườiởđờiđâukhỏilúcgiannan.
Đứngtrượngphutùyngộnhian,
Tốhoạnnạnphảihànhhồhoạnnạn
HuỳnhThúcKháng
Ở hải cảng Arthur vào năm 1904, nếu qn Nga chống cự với qn Nhật thêm được năm phút nữa,
qnNhựthếtđạndượctấtphảirútlui.NhưngqnNgabỏcuộcsớmmộtchútnênđànhbạitrận.Điđánh
giặccũngnhưxơngphavàocuộcđời,thànhcơngnhiềukhichỉnhờsựquyếttâmđeođuổiởmấyphútcuối
cùng.Nhiềungườitrongsốchúngtachỉvìthấtbạimộthailần,đâmrachánngán,hồinghikhảnăngcủa
mình,rồibngxicơngviệc,khơngchịutiếptụctheoconđườngđãvạchsẵn.
Xưanaybiếtbaongườikhơngthànhcơng,chíkhơngđạtđược,làvìbỏcuộcgiữađường,thấtvọng
tràntrềkhigặphếttainọđếnnạnkia.Ngườicóchíphảibềngangánhvácviệcđời,bắtchướctheocâu
phươngngơncủangườiNhậtbản“Ngãxuốngbẩylần,lầnthứtámđứngdậy”màhànhđộngthìmớimong
thànhđạt.
KhổngTửđãtừngnói:“Vínhưđắpnúichưathànhvìthiếumộtsọtđất,tangừngđithìcơngtrìnhdở
dang”.MạnhTửcũnggiảngdạy:“Làmviệcvínhưđàogiếng,đàotớichínbựcmàchưatớimạchnước,thì
kểnhưgiếngcũngbỏđi”.
Ngàyxưa,HánBáicơngđánhvớiHạngVũ,trămtrậnđềuthua,vậymàơngvẫnkhơnghềthốichí,cho
đếnkhithắngtrậncuốicùngthìthànhđượcđếnghiệp.LưuBịđờiTamquốc,lúcchưagặpthời,langthang
ởtrọhếtnơinàysangnơikhác,khơngmảnhđấtdungthân,thấtbạibaophen,nhiềulầnstvongmạng,
vậymàvẫnbềnganchịuđựngchođếnngàylàmvuamộtcõi.
Désmosthènebảytuổiđãmấtcha,bịngườigiámhộđoạthếtgiatài.Mộthơmnghetrạngsưcảihùng
hồnởtịaánơngcảmphụcvàcóýnghĩmìnhsẽtrởthànhmộtnhàhùngbiện.Ơngcốgắnghọc,sautrở
thànhtrạngsưthật.Nhưngnhữngbàidiễnvănđầutiêncủaơngbịcơngchúngchêcười.Ơngchánnản,đi
langthangngồiphố,gặpmộtcụgiàkhunơngnênchịukhótậpluyệnđừngthốichí.Từđóơngcương
quyếtluyệngiọng,mỗingàyơngđềutậpdiễnthuyếtmộtmìnhtrongnhàhầm.Vìtiếngnóihơingọng,ơng
phảiđểmộthịnsỏidướilưỡiđểnóichorõhơn,vàvìphổiyếugiọngnóikhơngđượcto,ơngphảiđi
ngồibiểntậpnóithậttolàmátcảtiếngsóng.Saumộtthờigiankhổcơngluyệntập,ơngvượtđượcmọi
trởngại,trởnênngườibiệnluậnhùnghồn.Chođếnbâygiờ,sauhơnhaingànnăm,baonhiêunhàhùng
biệnđềuphảihọclạinhữngbàidiễnvăndanhtiếngcủaơng.

TổtiênngườiViệtchúngtamởmangbờcõi,chốngphươngBắc,chiếmphươngNam,baonhiêulần
máuchảyvìthảmbạitrướccườnglựccủaqnTàu,thếmàvẫnbềnganchiếnđấu.Nhờvậychúngtamới
cócáihươnghỏaqgiángàynay.Nếuơngchachúngtabỏcuộcgiữachừngđànhtâmsốngtronggơng
cùmngoạichủngkhiđấtnướcbịxâmlăng,nhândânbịđơhộ,thìchắcngàynaydãygiangsơngấmvóc
hìnhchữSnầysẽkhơngcịnmangtênViệtNamnữa.
KhaLnBố(ChristopheColomb)đitìmTânthếgiớikhơngphảinghĩvàlàmviệcđượcngayđâu.
Trướckhiđặtchơnđếnvùngđấtbaolađó,ơngđãtừngđổlệkhócvợquađời,chơnconchếtyểu,giatài


hếtsạch,phảiđiănxinngồichợ,uốngbatấclưỡiduthuyếtbọnphúhàođểcầumonggiúpđỡthìbịbọn
giàusangquyềnqcườivàomũi,đemýkiếntrìnhlênChánhphủBồĐàoNhathìbịChánhphủđuổiđi.
ĐếnlúcvuaTâyBanNhagiúpphươngtiệnchođitìmđấtmới,sausáumươingàychưathấyđấtliền,đám
tùytùngtheoơngđềusợchếtgiữabểkhơimuốnquaythuyềntrởvề,mấymươilầnhọlàmtìnhlàmtội,
toangiếtơng.Vậymàơngvẫnnhấtđịnhtheohướngtâyđitới,khơngsợthấtbạimàquaymũithuyền,và
cuốicùngơngđạtđượcsởnguyện.
Alfred Nobel, nhà hóa học danh tiếng nước Thụy Điển ở hậu bán thế kỷ 19 đã sáng lập năm giải
thưởngNobel,từngthấtbại,tiêutansựnghiệpbiếtbaophenvìđitìmchếrachấtcốtmìncóthểdùngvào
việcphánúi.Cólầnơngđãbịmộtchịđànbàmắngthẳngvàomặt:“Ơnglàmộttênsátnhân”.Vậymàơng
vẫncanđảmthựchiệnchíhướng,dùxưởngchếtạobịnổtantànhbaonhiêulần,chínhphủraluậtcấm
dùngchấtnổcủaơng.Nếusaunămbẩylầnthấtbại,ơngbỏviệc,sợdưluậnngườiđời,thìlàmsaotêntuổi
cịnlưulạiđếnngàynay?
BernardPalissy,vừalàvănsĩ,báchọc,vừalànhàlàmđồgốm,mỹthuậtgiatrứdanhcủaPhápvào
khoảng thế kỷ 16, đã tìm ra chất men đặc biệt để canh tân kỹ nghệ làm đồ sứ. Khởi sự ơng xây lị thí
nghiệm,sauvàinămgiatàikhánhtận.Ơngxâylịlạilầnthứhai,vẫnthấtbại.Ơngxâylịthêmlầnthứba,
vẫnchưacókếtquả.Tiếptụcnhưvậygầnmườinăm.Đếnlầnthứtư,ơngngàyđêmcanhchừngngọnlửa,
ăncơmcũngchẳngrờixa.Lầnhồiơngmấtănmấtngủ,thânhìnhtiềutụy,mặtmàylemluốc,đầutócrối
bung,trảiquamộttuầnlễ,mườingàymàvẫnchưathànhtựu.Mãiđếnngàythứhaimươi,khibắtđầunhận
thấydấuhiệucókếtquả,thìcủichụmđãhết.Ơngbènlậptứcpháhàngrào,đậpbànghế,lơigiáđựng
sách,giườngngủ,vàcảcánhcửanhàđemramàđốttiếp,đếnnỗivợconơngtưởnglàơngphátđiênphải
bỏchạykêugàocùnghàngxóm.Bấygiờơngmớithậtsựđạtđượccơngtrình.Saumườisáunămdàiđằng

đẵngrướcbaonhiêulàthấtbại,ơngđãtìmrađượcchấtmenchếtạonhữngmónđồsứqgiárạngrỡhơn
trướcnhiều.Víphỏngmọingườiđềusợthấtbại,khơngdámhysinhcơng,củanhươngthìchắcnềnvăn
minhnhơnloạisẽgiảmđiphầnnào.
Làmngườiphảicóchí,màkhicóchíthìphảibiếtcườitrướcthấtbại.XưanayngườiĐơngphương
vẫn“khơngđemthànhbạiluậnanhhùng”.Ngườitakhơngthánphụctrướcnhữngsựthànhcơngqdễ
dàng,ngườitachỉcúiđầutrướcnhữngbậcngườibềngancanđảmchịuđựnghếtthấtbạinàyđếnthấtbại
khácđểmưuđồđạisự.
Khổngtửnói:“Ngườigặphoạnnạnmàthấtchíthìchẳngphảilàkẻtrượngphu”.Ngườichíkhíphảilà
kẻgiỏichịumọithửtháchcủatrịđờidâubể.Khiragánhvácviệclớnthiênhạthìphảichấpnhận
mọithấtbạicóthểxẩyra,vìkhơngaicóthểlườngtrướctấtcảmayrủicủaviệcmìnhlàm.
Phàmlàmviệcnhỏthìdễgặpsựthấtbạinhỏ,làmviệclớnthìdễgặpsựthấtbạilớn,chỉcókẻkhơng
bắttayvàoviệcgìhếtthìmớikhơnggặpthấtbạimàthơi.Chonênngườichíkhímộtkhiđãmưuviệclớn,
việcnhỏthìkhơngbaogiờngãlịngtrướcnhữnggiannantrởngạiđangchựcchờsẵn.
Khơngcósựthànhcơngvẻvangnàomuabằngsựdễdàngtrongchốclát.Ngườitalênđượcmặt
trăngnhưngàynay,nàocóphảidosựngẫunhiêntìnhcờ,chẳngqualàngườitađãtốnbaonhiêucơng,của
đểtìmtịithínghiệmvàbaonhiêulầnđikhơngvềrồimớiviếngđượcchốnxaxămấy.
Nhiềungườitrẻtuổingàynaykhơnghiểulẽthànhbạicủacuộcđời,mỗikhigặpthấtbạithìvộithối
chíngãlịng,buồnrầuhéohắtnhưsắplìadươngthế.Cóngườithirớtvàibaphenthìxếpsáchlại,thởvắn
thandàilà“họctàithiphận”,cóngườichẳngmaysạtnghiệptrongtaykhơngcóđồngtiềnthìvộikêucalà
mìnhxấusốlỡsanhvàonơibầnbạch.Khơngmấyngườichịuhiểurằngsựrủirotrongđờikhơnggiáng
xuốngngườinàythìcũnggiángxuốngngườikhác,giàunayrồinghèomai,vinhđâyrồinhụcđó,bậctrígiả
phảigiữchocáitâmlúcnàocũngthảnnhiêntrướcnghịchcảnh.Nhưngkhơngphảilàthứannhiênngồi


nhìnnướcchảymâybay,phómặcthânthếchodịngđờiđưađẩy.Tháiđộannhiênchỉcóýnghĩalàsau
mỗilầnthấtbạitarúttỉakinhnghiệmrồilạitiếptụcvữngbướctiếntới,quyếtđichotớinơitớichốn.
RenéBazintrongHànlâmviệnPhápcókhunmọingười:
“Đừngsợthấtbại.Lầnthấtbạithứnhấtcầnphảicó,vìnhờđómàýchítathêmcứngcát.Lầnthấtbại
thứhaicóthểcóích.Bịbạithứbamàanhvẫnđứngvững,thìanhthiệtlàmộtngười…,anhnhưchùmnho
chínởtrênđásỏi:Khơngcóthứnhonàongọthơnnữa.”

Phảirồi,hịnsỏinàotrịntrịatrơnlángmàchẳngphảichịusựcọxáttừthángnămnầysangthángnăm
khác;conngườimuốnđạtđượcsựcaoqcủatâmhồn,họchỏiđượckinhnghiệmsống,khơngthểchưa
từngvachạmtớitrămđaunghìnkhổ.Xưanay,anhhùnghàokiệt,chísĩvăngia,nhữngbậctàihoadường
nhưđềutrầnainhưthếcả.Nếumỗilầngặpgiannguy,trởngạimàlùilạithìbaogiờmớiđặtchânđược
đếnđàivinhquang,nơimàlýtưởngtơnthờ?
Chúngtasinhratrêncõitrầnnầykhơngphảivìsợthấtbạirồisuốtcuộcđờichỉbiếtăn,uống,ngủrồi
chết,nhườngchỗlạichonhữngkẻsinhrakếtiếpcũngđểăn,uống,ngủrồichếtnhưchúngta.Chúngta
phải“tớiđâyđểlàmmộtviệccaothượnghơn,vẻvanghơnvàxứngđánghơn”nhưlờimộtnhàvănđã
nói.Màmộtkhiđãquyếtđịnhnhưthếthì“gặpcơnlửađỏmàucàngthêmx”,lúcnàocũngnênsẵnsàng
nhậnlãnhmọikhókhănbấtcứtừđâuđưađến,khơngbaogiờhérăngkêuca,tráchtrờiốnngườinhư
nhữngkẻchímọntàihèn.Họcthiênkinhvạnquyển,chiếmđượcbaonhiêubằngcấp,màkhơnghọcđược
chữ“nhẫn”phithườngđó,thìvẫnchưađánggọilàbậctrígiả.ChonênAlcéebảo“kẻbịsựkhốnkhó
đánhbạikhơngđánglàngườinữa“,nghĩcũngcólý.


III
NOIGƯƠNGNGƯỜIHIẾUHỌC
Tươnglailàcủanhữngngườiđêmđêmcặmcụidướiánhđèn.
EmileZola.
Ngườicóchí,dùmuốntheođuổiviệcgì,cũngphảibắtđầutừviệchọc.Nichímàkhơnghọcthì
chẳngkhácnào,muốncógạoănmàkhơngchịutrồnglúa.Ngườicóhọcsẽdễthànhcơng,vìbấtcứlúcnào
cần làm việc gì mà trước đây mình chưa làm bao giờ, mình sẽ tự học được mau lẹ, dễ thơng hiểu hơn
ngườivơhọc.Cáiíchlợithiếtthựccủahọcvấntrướchếtlànhưvậy,chứkhơngphảitrườnghọcchỉcốt
dạychongườitamớsinhngữ,tốn,sửđịa,đểtatựhàolàhiểubiếthơnkẻdốtvềmấyvấnđềđó.Ngồi
rahọcvấncịncóthểnângcaotâmhồnngườitanữa.Bởivậyngườilậpchíphảilnlnsuốtđờilấy
sựhọclàmđầu,bấtkỳcơhộinàocóthểhọcđượcthìphảihọc,khơngnêndựavàolýdonàodùlớndù
nhỏđểtừchốiviệcmởmangtrítuệ.
Cổkimnhữngkẻlàmnênđạisự,lưudanhmnđời,hầuhếtlànhữngngườibiếttrọngsựhọc.Vịvạn
thế sư biểu Khổng tử đã thú nhận: “Ta thường suốt ngày không ăn, đêm không ngủ để suy nghĩ, vơ ích,
khơngbằnghọc”.MartinNadaudbảorằng:“Ngườinàodùtrẻdùgià,màcươngquyếtđịixécáikhănbịt

mắtmìnhđi,ngườiđóquảlàcómộtnănglựclớnlaophithường”.Vậychúngtasaokhơngbiếtnoigương
ngườihiếuhọcmàtựđàoluyệnchomìnhmộtsốvốnkiếnthứccầnthiếtchocơngviệcxâydựngtươnglai.
ĐơngTâykimcổkhơngthiếuchingườisaymêcầuhọc,nhưngởđâychúngtachỉnhắclạinhữngtấm
gươngđặcbiệtcịnlưutrongsửsáchđểlàmmộtthứkíchthíchtốthúcđẩychúngtatrênconđườngcầu
tiến:
ƠnThư,ngườiđờiHán,nhànghèo,hamhọcmàkhơngcósách,phảiđichăndê,lấylábồđóngthành
quyểnsách,rồimượnbộkinhThượngthưcủangườitachépvàomàhọc.Sauralàmquan,nổidanhmột
thời.
TưmãQuan,hiệuƠnCơng,đỗTiếnsĩđờinhàTống,rấthamhọc,khingủthườnggốiđầulênmộtcái
gốibằngcâyđẽotrịn,gốilănlàmchotỉnhgiấc,trởdậyđọcsáchtiếplại.Ơngnổitiếnglànhàchépsử
biênniênvàobậcnhấtTrungquốc.
DươngCơngHồnh,ngườiđờiHán,nhànghèo,đigiữheomướnchongườita,tuổiđãnămmươimà
cịnhamhọc,khơngsáchđọcphảichẻtrelàmthẻchéphếtbộkinhXnthu.Sauđượchiểndanh.
TơLn,hiệuLãoTuyền,tựMinhDỗn,ngườiMyChâuđờiTống,thuởnhỏchưahềđượcđihọc,tới
haimươibẩytuổimớiphẫnchígiậnvìnỗidốtnát,bènquyếttâmhọc.SauđỗTiếnsĩ,sanhhaiconlàTơ
TriệtvàTơThứcđềugiỏivănchương,đậuTiếnsĩcả.Đờibấygiờ,bachaconnứcdanhtronglàngvăn,
đượcmọingườikínhphụcthườnggọilàTamTơ.
TơnKhang,ngườiđờiTấn,nhànghèo,khơngcótiềnmuadầuthắpđènhọc,trongmùađơngthườngsoi
ánhtuyếtmàđọcsách.
GiangBíđờiNamTề,LụcĐiềnđờiTống,nhànghèomàhamhọc,banđêmkhơngđèn,thườngsoiánh
trăngmàđọcsách.
XaDỗn,ngườiđờiTấn,đêmđọcsáchkhơngcótiềnmuadầuthắpđèn,phảibắtnhiềuđomđómđựng
trongchiếctúilụađặngsoichữmàhọc.
Tổ Huỳnh, tự Nguơn Trn, người đất Phạm Dương, đời Bắc triều, thuở nhỏ ham học, đi chẳng rời


sách,ngồikhơngngớthọc,đêmngàyhọchồikhơngnghỉ,ngườilâncậnđềugọilàthơsĩ.Chamẹơngsợ
ơnghọcqsanhbịnh,cấmkhơngchohọcđêmnữa.Ơngbènlénhốttrochứatrongtayáo,vùilửathan
vàotrongđó,đemvơphịngriêng,chờkhingườinhàngủhếtmớithổilửađốtđènlênhọc.Nămmườihai
tuổi,ơngthiđỗTiếnsĩ,làmquantớichứcTếTửuLễbộThịlang.

ChâuMãiThần,ngườiđờiHánVõđế,nhànghèo,phảivàorừngđốncủiđổigạoăn,hằngngàyđem
theosáchvơrừngmàđọc,khigánhcủivềthìtreosáchlênbócủi,vừađivừađọc.Saulàmquantớichức
TháiThúquậnCốiKê.
TơnKỉnh,tựVạnBửu,ngườiđấtTínĐơnướcSở,hamhọc,đêmkhuyasợngủgục,lấydâycộttóc
treolênrườngnhà,phịngkhimỏimêngủgục,thìdâysẽkéotócgiựtđau,thứcmàhọclại.
TơTần,tựQTử,ngườiđấtLạcDươngđờiChiếnquốc,cótàiduthuyết,đọcsáchbinhphápcủa
KhươngTháicơng,đêmkhuyacanhvắngmắtmỏibuồnngủ,bènlấydùiđâmvàobắpvếchođaumàtỉnh
giấchọctiếp.Saumangtướngấnsáunước,bàykế“hiệptung”đểchốngbạoTần,danhtiếnglẫylừng.
LýMậtđờiTùy,đichăntrâumướnchongườimàvẫnhamhọc,hằngngàyđemtheobộsáchHánthưra
ngồiđồng,ngồitrênmìnhtrâumàđọc,quyểnnàodưthìtreoởhaibênsừngtrâu.Sauralàmquan,một
đờivinhhiển.
ĐólànhữnggươnghiếuhọcđượcchéptrongsáchTàumàơngbàchúngtangàytrướcthườngnhắclại
đểkhunconcháu.XưanayĐơngcũngnhưTâyđềucónhữnggươnghiếuhọcđánglưutruyềnchẳnghạn
như:
ElihuBurriti,ngườiHoaKỳ,hồinhỏxuấtthânlàthợrèn,tìnhcờtheođượchaikhóahọc,rồitiếptục
tựhọcmàsautrởthànhnhàngữhọcdanhtiếng,cóthểđọcđượcbamươihaithứtiếng.
Paul Doumer, nhà nghèo, mười bốn tuổi đã phải thơi học, tự học lấy, rồi sau trở thành Tổng Thống
nướcPháp.
CơSuzanneLavaud,sanhravừađiếcvừacâm,ởnhàhọcvớichamẹbằngcáchnhìncáimiệngcử
độngmàđốnra.SaucơđỗTiếnsĩVănkhoaởtrườngĐạihọcParis,đượccơngchúnghoannghinhnhiệt
liệt.
J.J.Rousseau,từlúc12tuổiđãphảilangthangđitìmmiếngăn,từngngủởđầuđườngxóchợ,khơng
đượcaidạydỗ,chỉmộtmìnhtựhọc.Vềsautrởthànhmộtvănhào,mộttriếtgia,tưtưởngảnhhưởngkhắp
thếgiới,làmvẻvangcholịchsửvănhọcPháp.
Carver,dândađen,sinhratrongtúplềutồitàncủangườinơlệ,mớisáuthángđãbịcướpbắtđemđi,
khơngbiếtchamẹlàai,mắcbịnhhogàstvongmạng,từngđiởmướn,cókhiphảingủởchuồngngựa,
vậymàvẫnquyếttâmtheođuổiviệchọc,cuốicùngơngtrởthànhmộtgiáosưđạihọc,mộthọasĩtàiba,
mộtnhàbáchọccócơnglớntrongviệcphụchưngnơngnghiệpởmiềnNamHiệpChủngquốc.
RintaroKatsou,ngườiđượccoilàthủytổcủahảiqnNhựt,khơngtiềnđihọc,phảigiảvờđếnmua
sáchởcáctiệmsáchđểcódịphọc,kiênnhẫnngồichéptaycảbộtựđiểntiếngHịalanvàcácsáchvề

qnsự.
Stephenson, người sáng chế ra máy hơi nước, thuở nhỏ cha mẹ nghèo, khơng đủ tiền cho ơng đến
trườnghọc.Mỗingàyơngphảilàmviệcmườihaigiờtrongxưởngmáy,tốiđếnmớicóthờigiờhọcđọc
vàhọcviết.Mãiđếnnămmườichíntuổi,ơngchỉmớiviếtnổicáitênthơi.Nhưngơngvẫnquyếtchíhọc,
ơnghọccảtronglúcăncơm,ơngdùngphấnlàmtốntrênnhữngchiếcxemàuđen.Nhờvậymàơngthành
danh.


Shastrimộttuổiđãmồcơi,nhànghèomàvẫnchịukhóhọc.Từnhàơngđếntrườngphảiđingangmột
consơng,ơngkhơngcóđủtiềnđiđị,mỗilầnđihọcơngphảicởiquầnáoralộiquasơngđểđếntrường
nghethầygiáogiảngbài.VềsauơngtheothánhCamĐịalàmcáchmạngvàđếnnăm1964thìngồighếThủ
tướngẤnĐộ,nổitiếnglàngườicóýchísắtđá,lịngkiênnhẫnvơbờbến.
Garfieldthuởnhỏlàmộtthanhniênnghèotúng,ơngcóýđịnhxuấtdươngnênxinvàolàmthợchomột
chủtrạiđểkiếmtiềnlàmlộphí.Chủtrạithấyơngcịnnhỏ,eơngchưađủsứclàmviệcnặngnhọc,bèntừ
chối.Ơngcươngquyếtnói:
-Thưaơng,nhưngnếungườitrẻtuổicóthểgánhvácnổicơngviệccủangườilớnthìơngbảosao?
Nghecâuđápđặcbiệtkỳlạđó,chủtrạimớithửnhậnlời.Rồiquảnhiênơngsiêngnănglàmviệc,vượt
hơncảnhữngngườikhỏemạnhtrongtrại.Banngàylàmviệccựckhổ,tốiđếnkhimọingườiangiấc,ơng
đếnxinchủmộtcâynến.Chủtrạingạcnhiênhỏi:
-Anhxinnếnđểlàmgì?
Ơngđáp:
-Thưaơng,tơiphảihọcmộtchút,vìbanngàytơikhơngcóthờigiờđểhọc.
NhờchămhọcnhưvậymàvềsauGarfieldtrởnênmộtvịTổngThốngHoaKỳ!
Riêngởnướcta,xưanaycũngkhơngthiếuchingườihiếuhọc.GươngnhữngsinhviênViệtNamvì
nghèophảichịukhósốngcơcực,đilàmbồibàn,giữtrẻ,launhà,rửachén,ởcácthànhphốbênPháp,để
cóphươngtiệntheođuổiviệchọc,đãtừngđượcbáochíđềcậpđến.Chúngtalạitừngnghenhữngchuyện
nhưcóngườinghèoqphảiđilàmmướntrongvườnnhàngườitamàcịndánbàihọclêngốccây,tay
nhổcỏmàmắtđọcbài;cóngườiđêmtốikhơngcóđènhọc,vàochùaxinnhangđemvềmỗitốiđốttừng
câyđưagầnlênmặtchữmàdịđọc.Ngồiracịnbiếtbaonhiêunhânvậttêntuổiđãđivàolịchsửmàhầu
nhưkhơngmấyngườikhơngbiếtđến:

ĐàoDuyTừ,thuởnhỏđichăntrâucịnlénnúpnghebàigiảngcủacụđồ.Họclómmàsaucũngnên
danh,giúpChúaNguyễntrongcơngcuộcxâydựnggiữgìnmiềnNam.
NhàcáchmạngHuỳnhThúcKháng,đỗTiếnsĩHánvăn,chưatừnghọcchữPháp,vậymàlúcngồitù
bamươinămởCơnđảođãkiênnhẫnhọcthuộchếtbộtựđiểnLaroussecủaPháp.
ỨngHịeNguyễnVănTố,chỉtheohọcđếnbựcTrunghọcthờiPhápthuộc,rồinhờngàyđêmtựhọc
màtrởthànhthơngkimqncổ,cómộtsởhọcvơcùnguẩnsúc.Ơnghọcthuộclịnghếtcuốnsáchvăn
phạmcủaLarriveFleuryvàđơikhicịndámcầmbútsửacảcâuvăncủachínhngườiPhápviết.
PhanKhơi,chỉcóTútàiHánhọc,nổitiếnglàmộtnhàvănnghịluậnđanhthépđặcsắclúcnàocũng
hamhọc,cảnhữngkhichạygiặctảncưvềq,ởtronggiannhàtrốngbốnbềquạnhhiu,tayvẫnkhơngrời
quyểnsách.ThuởnhỏơngkhơngđượchọcchữPháp,lớnlênmuốnhọcthêmthứchữấy,bèntìmthầyhọc.
Họcđượcmấythángrồivìbậnviệc,ơngtựmìnhtiếptụchọclấy,mỗikhigặpchữgìkhóthìtratựvị,biên
vàosổtay,tậpdịchnhữngbàimìnhthích.
TrầnTrọngKim,theoTâyhọc,tựhọclấychữHán,màvềsauđủsứcviếtnổibộNhogiáo,nổidanhlà
mộthọcgiảchânchính.
PhạmQuỳnhkhithibằngThànhchungbịkhơngđiểmvềmơnHánvăn,vậymàlúcvàolàmviệctại
trườngViễnĐơngBáccổHàNộimịmẫmtựhọcthêmchữHánmàvềsaudịchđượcnhữngbàivănchữ
Hánrấtkhó.Ơngtừngkểlạiviệctựhọccủamìnhnhưsau:HồiấybênhồHồnkiếmbêncạnhchùaNgọc
Sơncómộtthưviệnbìnhdân.NóilàthưviệnbìnhdânchớthậtralàthưviệncủangườiPháp,ngườimình


muốn vào khó khăn lắm. Nhưng muốn học, tơi tìm mánh khóe làm quen với người coi thư viện và mỗi
thángnộphaiđồng.Mỗibuổichiềunămgiờ,tơivàongaythưviệnhọcđếntámgiờ.Đọcsáchvănchương
đềuđềunhưthếtronghainăm.Thậtlàhainămkhamkhổ…
TạThuThâu,thuởnhỏnhànghèo,họcxonglớpBathìphảiđilàmlonton,mườihaituổibấtđắcdĩ
phảiđilàmthầygiáolàngkiếmtiềnsốngmàvẫntiếptụctraudồihọcvấn.Vềsauđổđạt,nổitiếnglà
ngườitàicaohọcrộng,unướcnhiệtthành.
Đứngtrướcnhữngtấmgươnghiếuhọcvừanêutrên,chúngtaaimàkhơngthánphục?Ngườilậpchí
màchẳngchịunhờhọcvấnmởmangtâmtrí,thìsuốtđờisẽlơngbơngnhưconthuyềnkhơngbến.Người
xưabảo“nhơnbấthọcbấttrilý”chínhlàvìnhậnrõsựhọcthườngảnhhưởngtrựctiếpđếntưtưởng,tâm
hồncủaconngười.SáchTamtựkinhcócâu“Conchógiữnhàbanđêm,congàcoigáybuổisáng,nếutrị

chẳnghọcsaođánglàmngười?”Chúngtadùtrẻdùgià,nghèocũngnhưgiàu,cịnchầnchờgìnữamà
khơngchịuhọcđểmộtngàyxứngđánglàmngườihơn?


IV
LÀMBẠNVỚIQUYỂNSÁCH
Khơngphảivớilưỡikiếmmàtơiđãchinhphụcđượcthếgiới,màchínhlànơicáiđầuchấtchứa
nhữnggìtơiđãthâuthậptrongkhiđọcsách.
Napoléon.
Ngườicóchícầnphảihiếuhọc,nhưnghọcbằngcáchnào?Ngườitahọcởtrường,họcởnhà,họckhi
nghengườikhácnói,họckhinhìnsựvật,họckhiquansátviệcđời.Ngườitathườngthâutháikinhnghiệm
sốngtrongcuộcđờithựctế,songxưanayquyểnsáchvẫngiúpngườitatựhọcmộtcáchđầyđủ,dễdàng
vàhữuhiệuhơnhết.H.N.Casson,mộtnhàtưtưởnghoạtđộngnổitiếngtronggiớidoanhnghiệpÂuMỹ
cóbàytỏnhữngýnghĩrấtxácđángvềviệcđọcsáchnhưsau:
“Rấtnhiềungườinhờđọcmộtquyểnsáchmàlàmnênsựnghiệp…Nếuanhtachưabiếtđọcsáchđứng
đắn,anhchưacóthểtiếnbộ,cũngchưacóthểchorằngmìnhcóvănhóa.
Nênđọcnhữngsáchhữuích.Dùanhlàmnghềgì,ítracũngcóhằngtásáchvởcóthểgiúpanhhọchỏi.
Họcbằngcáchtựmìnhrútlấykinhnghiệmthìvừalâulắc,vừamắcmỏ.Đờisốngngắnngủiq,chúngta
cầnđọcsáchđểthâutháilấykinhnghiệmcủakẻkhác.Ởnhàtrường,ngườitamớibắtđầukhaithácđường
họcvấncủaanh.Ratrườngrồianhcịnphảitiếptụchọchỏibằngcáchxemsách.”
Vìlẽđó,ngườihiếuhọckhơngthểvấtquyểnsáchquamộtbên,từbỏbaonhiêu“túikhơncủalồi
người” chung đúc vào những trang giấy từ bao nhiêu đời, rồi tự mãn cho mình là kẻ từng trải việc đời
khơngcầnđọcsáchnhiềulàmchi.Chúngtahãydànhriêngchươngnầyxemviệcđọcsáchthựcsựlợiích,
cầnthiếtchoconngườichúngtanhưthếnào.
ChúngtakhơngdámquảquyếtnhưnhàvănhiệnđạiGeorgesDuhamelđãnóilà“Vậnmệnhcủanền
vănminhchúngtagắnliềnvớivậnmệnhcủacuốnsách”haynhưlờinhosĩHồngĐìnhKiênthờixưa:“Sĩ
phumàbangàykhơngxemsáchthìlúcsoigương,thấybóngdángmìnhđángbỉ”.Nhưng,chúngtakhơng
thểkhơngnhậnthấytầmquantrọngvơcùngcủaviệcđọcsáchtrongviệcmởmangtâmtrí,rènluyệnnhân
cáchconngười.
Theothóithường,cứnhìncáchgiảitrícủamộtngườitacóthểđốnđượcphầnnàotâmhồncủangười

đó.Từđósuyra,mộtdântộcmàphầnđơngthanhthiếuniênchỉbiếtduhíởcácphịngtrà,cácqnăn
nhưởthủđơmiềnNamnầy,rấtítngườichịukhólàmbạnvớiquyểnsách,thìtrìnhđộdântrícủanướcđó
thậtđángbiquan.
NgườitanhậnthấynướcĐứccónhiềunhàbáchọc,nhiềutriếtgia,biếtđâuchẳngphảivìgiađình
ngườiĐứcnàocũngthườngcómộttủsách,vàmộtvàithànhphốcủahọtừngnổitiếnglàcónhiềutiệm
bánsáchnhứthồncầu?ĐờisốngtinhthầnvàvậtchấtcủadânNhậthiệnnayvượtxanhiềunướcởgóc
trờiÁĐơngnầy,chẳngphảilàvìmỗinămhằngngànthưviệnrảikhắpxứhọđóntiếpngótbachụctriệu
ngườibướcchơnđếnxemsách,vàtínhhamđọcsách,đọcbáocủahọkhiếnchomộtnhànghiêncứuvề
đấtnướcPhùtangđãphảithốtlờingạcnhiên:“DườngnhưdânNhựtsốngchỉđểđọc”.
Cịnởnướctabâygiờ,nhữngaisaukhiđỗđạtralàmơngnầyơngnọvớiđờimàcịnthíchlàmbạn
vớiquyểnsách,dồimàikiếnthứcthêmbằngcáchtựhọc,thìcókẻbảo“đólàmộttênmọtsách,mộttênhủ
lậu, khơng biết hưởng thụ thú vị cuộc đời”. Có người quan niệm một cách hẹp hịi, cho rằng những lời
trongsáchchỉlànhữnglýthuyết,khơngdạykhơnngườitahiệuquảbằngcuộcsốngthựctế.Rồingườita
đuanhautìmhưởngtấtcảthúvuitrầntục,quyểnsáchbịvấtquamộtbênnhưthứrácrếnlàmdơbẩnnhà
cửa.


Ngườitaqnlàởđờithơngthườngaicũngnhậnhaithứgiáodục:mộtthứdokẻkháctruyềnthụcho
mình,vàmộtthứ,quantrọnghơn,dochínhmìnhtựtạolấy.Nghĩalàmộtthứdomìnhhấpthụởhọcđường
qualờinóicủaơngthầy,vàmộtthứtựmìnhtìmlấykhirờikhỏighếnhàtrường.Chínhnhữngđiềumìnhtự
họclạithườngquantrọng,ảnhhưởngđếnnhơnsinhquanmìnhnhiềuhơnlànhữngđiềumàkẻkháctruyền
dạychomình.Ngườitasẽkhơngthểcósởhọcquảngbácnếukhơngbiếttựhọc.Màmộtkhimuốntựhọc,
quyểnsáchđươngnhiêntrởthànhơngthầytốicầnthiết.Biếtbaongườicùnghọcmộtthầy,mộtlớp,cómột
mớkiếnthứcngangnhau,nhưngsaukhirờikhỏingưỡngcửanhàtrườngmộtthờigian,trìnhđộtríthức
củangườinầyvượthơnkẻkiaqxa,cũngchỉvìngườiđóbiếttìmthúvuibênquyểnsáchtrongkhikẻ
kiathỏamãnvớicáivốnhọcđượcởnhàtrường,khơngthèmrớtớiquyểnsáchnữa.
Chínhvìthế,đứngvềphươngdiệngiáodụcmànói,hầuhếtcácnhàsưphạmhiệnnayđềuđồngýrằng
ơngthầygiỏilàơngthầytruyềndạythếnàochohọctrịcósởthíchđọcsách,hamtìmtịihiểubiết,cho
chúngamtườngcáchđọcsách,dạythếnàochochúngsaunàykhikhơngcóơngthầybêncạnhmàvẫncó
thểtựmìnhpháthuykiếnthứccủamìnhchomỗingàymộtkháhơn.Mộtnềngiáodụcsẽvơcùngkhiếm

khuyếtnếuơngthầychỉdạychohọcsinhđủđểthilấybằngcấpravênhváocùngthiênhạ,rồitựmãnsuốt
đờikhơngcầmtớiquyểnsáchnữa,AndréMaurois,mộthọcgiảtrongHànlâmviệnPháp,đãnóivơcùng
sâusắc:“Họcvấnởnhàtrườngchỉcóthểđượcđầyđủ,nhờtacóđọcsáchthêm.Tủsáchlàphươngtiện
bổsungcầnthiếtchohọcđường,màhọcvấnởtrườngchỉlàchìakhóamởcửachotabướcvàothưviện”.
Ngàyxưa,muốn“khuyếnhọc”,vuaChânTơngnhàTốngbênTàucólàmmộtbàithơ10câunhưsau:
“Phúgiabấtdụngmãilươngđiền,
Thưtrungtựhữuthiênchungtúc.
Ancưbấtdụnggiácaolâu,
Thưtrungtựhữuhồngkimốc.
Thúthêmạchậnvơlươngmơi,
Thưtrunghữunữnhannhưngọc.
Xuấtmơnmạchậnvơnhântùy,
Thưtrungxamãđanhưthốc.
Namnhidụctoạibìnhsinhchí,
Ngũkinhcầnhướngsongtiềnđộc.”
HồngHươngdịch:
“Làmgiầuruộngtốtkhỏimua,
Ngànchungtrongsáchcóthừathócđây.
Ởthìnhàgáckhỏixây,
Lầuvàngđúcởsáchđâythiếugì?
Cầuhơnmốiláilochi,
Sáchđâyngườingọcthiếugìbêntrong.
Rangồichẳngthiếutùytùng,


Ngựaxenhưnướcởtrongsáchnày.
Đờimongphỉchítungmây,
Nămphokinhsửthángngàysiêngnăng.”
Chođếnbâygiờ,ngẫmlạichúngtadườngnhưcảmthấynộidungbàithơtrênvẫncịnđúngvớithực
tế.Đãđànhchúngtakhơngbaogiờmongngườitựhọc,ngườiđọcsáchchỉnhắmvàonhữngmụctiêuhồn

tồnvịkỷ,qtrụclợichocánhânmìnhnhưvậy,nhưngchắcaicũngnhìnnhậntựcổchíkimphầnđơng
nhữngngườilàmnênsựnghiệpvĩđạiđểlạichođờithườnglànhữngngườibiếtđọcsách.
Đọcsáchlàmộtcáithúthanhcao,nólàmchotâmhồnngườitahướngthượngnhiềuhơnlàkhingười
tahưởngthụnhữngthúvuivậtchấtkhác.Virgilebảo“Cáigìrồingườitacũngchán,chỉtrừsựhiểubiết”,
chonênngườitaquansátthấycuộcvuinàoởtrênđời,từviệcbàibạc,rượuchèđếnviệctraigái,sau
nhữnggiâyphúttậnhưởngrồi,ngườitacũngdễsinhramệtmỏi,haothầntổnsức,duycóviệcđọcsáchlà
đemlợinhiềuchotâmhồn(Dĩnhiêntakhơngnóiđếnnhữngthứsáchhạcấp,mangtínhchấtkhiêudâm,
phảnđạođức).Bởilẽđó,TrươngVũmớibảo:“Việcthiênhạviệcgìcũngnửalợinửahại,chỉxemsách
tồnlàlợichứkhơngcóhại.Khơngcứgìngườisang,ngườihèn,ngườigià,ngườitrẻ,ngườigiầu,người
nghèo,ngườixemmộtquyểnthìcósựdùngởtrongmộtquyển,xemmộtngàythìcósựíchởtrongmột
ngày”.MộtnhânvậthữudanhnướcAnh,khikhánhthànhmộtthưviện,đãnóirằng:“Đemđếnchongười
thịhiếuđọcsáchvànhữngphươngtiệnđểlàmthỏamãnthịhiếuđó,tứclàlàmchoconngườiấytrởnên
mộtkẻsungsướng”.Cổnhơnlạiđãtừngvísựđọcsáchnhưviệcleonúi.Khiđươngleothìmệtnhọckhổ
sởđóchút,songtớilúcđãđặtchânlênđỉnhcaochótvótthìtâmhồnkhoankhốivơngần.Ngẫmchokỹ,
cáithúđóchỉnhữngaitừnglàmbạnvớiquyểnsáchmớicảmthấy,kẻphàmphutụctửcảđờichỉbiết
riêngunhữngthứtiệnnghivậtchất,đồngtiềnvàdanhlợithơi,khơnglàmsaohiểunổi.
Chínhvìsựđọcsáchthườnggâynhiềuảnhhưởngtốtđẹp,caothượngnơitâmhồnconngười,nênvăn
hàoAnhquốcMiltonmớiquảquyết:“Kẻnàogiếtngườitứclàgiếtchếtmộtsinhvật,mộthìnhảnhcủa
thượngđế.Nhưngkẻnàopháhủymộtcuốnsáchhay,làgiếtmấtlýtrí,làpháhủynhữngcáitinhhoanhất
trongtâmhồnconngười”.HoraceMamcịnthathiếtướcmong:“Nếutơicóquyềnthế,tơisẽđemsáchmà
gieokhắpmặtđịacầunhưngườitagieolúatrongluốngcày”.Nóinhưthếtứclàmặcnhiêncoisáchlà
mộtmónăntinhthầncầnthiếtchotâmhồnngườitanhưcơmgạonisốngthânxácconngười.Cóthểví
tâmhồnngườitanhưcánhđồngtrống,màmỗiquyểnsáchlàmộthạtthóc,nếucánhđồngkhơngđượctrồng
trọt, khơng được gieo hạt thóc kia cho nó nẩy mầm, thì sẽ trở nên hoang vu, cỏ dại mọc đầy, bốn mùa
khơng đem lại một thứ gì giúp ích cho sự sống của con người cả. Tâm trí con người sẽ rỗng tuếch nếu
khơngbaogiờchịuđọcsách.
Sáchlàkhotàngtríkhơn,tinhhoacủalồingườitừĐơngsangTây,tựcổchíkim,đãbaonhiêuđời
chungđúclại.Sáchlàtiếngnói,làtâmtưcủanhữngngườihiệnđangsốnghayđãmấttừmấyngànnăm,
củanhữngngườiởcùngmộtqhươngvớitahaycáchxamntrùngsơngnúi.Vìvậyđọcsáchmàbiết
chọnsáchhayđểđọclànghiễmnhiênhấpthụbaonhiêutưtưởngcaođẹpcủanhữngbậctàitrítừmn

đời,mnphươngnóivớitabằngthứtiếngnóichânthậtnhất.Mỗimộtthưviện,mỗimộttủsáchphải
đượccoilàmộtlịvănhóatruyềnbákiếnthức,kinhnghiệmcủanhơnloạichonhữngaibiếtxemsáchlà
ngườibạnq,làơngthầycaocả.
Cóđọcnhiềusách,ngườitamớiamhiểuđầyđủcáckhíacạnhcủacuộcđời,biếtrõnhữngđiềucần
thiếtliêmquanđếnđờisốngcánhơn,giađình,xãhội,vànhữngvấnđềcủathờiđạimìnhđangsống.Nếu
AndréMauroisbảo“Ngàynay,quyềnđọcsáchlàmộttrongnhữngquyềntốithượngcủaconngười”,thì
chúngtacũngcóthểnóithêmlàngàynay,việcđọcsáchphảixemlàmộtbổnphậnkhơngthểtừnancủa
con người muốn sống xứng đáng trong xã hội văn minh. Văn hào Martin nêu những ý nghĩ vô cùng xác


đáng:“Ngườinàođọcđượclàcóthểtàngtrữtrongtâmtrímìnhnhữngtưtưởngvĩđạicủacácnhàđạitư
tưởngcủathếgiới.Ngườinàokhơngbaogiờmởmộtcuốnsáchrathìtươngđốicómộtbộócrỗngtuếch.
Dĩnhiênlàngườiđócũnghọcđượcmộthaiđiềuởkinhnghiệmbảnthânvàởnhữngngườikhác,nhưng
đốivớinhữngcáimànhânloạiđãhọcđược,đãsuynghĩđược,vàlàmđượcthìócngườiđóvẫnrỗng”.
Trênbìnhdiệnquốctếngàynay,tanêncoiviệcđọcsáchlàmộtcơngcuộctraođổitưtưởngvơcùng
hữuích,nốitìnhliênkếtgiữanướcnàyvớinướckhác.Sáchcàngđượcphổbiếnkhắpmọiquốcgia,thì
conngườitaởnămchâubốnbể,dùxacáchmntrùngdiệuvợi,vẫncảmthấygầnnhautronggangtấc,
thânxáctuyởxanhưngtâmhồngầnnhau,hiểunhauhơn.Chonêncóngườiđãnghĩrằngkhitađọcsách
củacáctácgiảtàibatiêubiểucủamộtquốcgia,thìdùtachưahềđặtchânđếnxứđó,tavẫnlàngười
quenthuộcvớixứđó.Biếtđâuđấychẳngphảilàmộtđiềuhay,khảdĩlàmchonhânloạibiếtnhaurồi
thươngunhauhơnmàbớtxâuxélẫnnhau?
Đứngvềphươngdiệnlợiíchcánhơnmànói,đọcsáchchẳngnhữnggiúpchotahiểukẻkhác,màcịn
giúpchotanhìnthấyrõconngườitahơn.Màmộtkhiđã“biếtngười”,“biếtta”nhưthếthìchắcđờisống
dễhạnhphúchơn.Biếtbaotâmtínhconngườiđượccảithiệnchỉnhờbiếtđọcsách.
Đờisốngdạytanhữngbàihọcnhữngthựctếcủacuộcđờiđadiện;quyểnsáchthuyếtlý,mởmắtchota
nhìnthấuđáohơnnhữngkhíacạnhcuộcđời.Đọcsáchmàbiếtđemcuộcđờirađốichiếu,suytưđểtừđó
vươnlênmộtđờisốngcaothượng,tốtđẹphơn,conngườiấychắckhơngphảilàmộtconmọtsáchnhưcó
kẻđãlầmtưởng.Ngườitacóthểtrởthànhconmọtsách,“Năngthuyếtbấtnănghành”haykhơng,lýdo
chínhchắcchắnkhơngphảilàvìđọcsáchnhiềuq,màlàtạiquanniệmthiểncận,tháiđộcốchấpcủa
mộtngườisuốtđờichỉđóngkhungtâmhồnrậptheonhữnglờiviếttrongsách,khơngbiếtpháthuysởhọc

củamìnhđóthơi.Sựsinhhoạtthườngnhậtcủađờisốngchúngtagiúpchochúngtahiểurõhơnnhữngtư
tưởngthâmtrầmcaosâutrongsách,thìngượclạinhữngýtưởngtrongquyểnsáchlàcáichìakhóakinh
nghiệmcủabiếtbaongườitừngsống,từnglănlộntrongcuộcđờinhưchúngta,traolạichochúngta,giúp
chochúngtamởrộngtầmmắtnhìnvàocuộcsốngrõrànghơn,sâuxahơn.Cảhaiviệc“sống”và“đọc
sách”đềucầnthiết,bổtúclẫnchonhau,khơngcógìxungđột,mâuthuẫnnhau.Chúngtasẽkhơngqlời
khi nói rằng những ai chỉ thích “sống” cho hả hê mà không ưa “đọc” mà vội lý luận một chiều, kết tội
nhữngngườihayđọcsáchlàsốngxathựctế,thìđólànhữngkẻthiếuýthức,khơnghiểusựcầnthiếtphải
đọcsách,nếukhơngmuốnnóiđólànhữngngườilườibiếngchẳngbaogiờchịunângcaotâmhồnmình
lên.
Mộtcuốnsáchhaylắmkhicóthểlàmchotathayđổihẳnmộtquanniệmsống,khiếnchotabiếtu
nhữngđiềuchơnthiệnmỹ,vànhờđótasẽhàmdưỡngđượcnhữngtìnhcảmthanhcao,tâmhồntrởnên
rộnglượngbaodung,khơngcịnmangnặngnhữngthànhkiếncốchấpvànhữngthứtựáilặtvặt.Ngườiđọc
sách,hiểubiếtnhiều,sẽgiảmlịngtựcaotựđại,vìnhậnthấynhữngđiềumìnhhiểubiếtsovớikiếnthức
củanhơnloạiđượcghichéptrongsáchchỉlàmộthạtcátbénhỏtrongvùngsamạcmênhmơng.Từlâu
rồi,LaBruređãbảo“trảiquasáungànnămcóconngười,tấtcảmọiđiềuđãđượcngườitatưtưởng,
nóiratrướcmình”vàdườngnhưKinhThánhTháncũngđãnóimộtcâuđạiý:“Chỗtangồi,cổnhơnđã
từngngồi,lờitanói,cổnhơnđãtừngnói”.Ngườiđọcsáchít,kiếnthứchẹphịi,mỗikhinghĩramộtđiều,
thốtramộtlời,biếtđâuhọchẳngtựhàomìnhlàmộtơngthánhvừaphátbiểunhữngýnghĩtânkỳ,độcnhất
vơnhịtrêncõitrầnnầy.
Đọcsáchnhiều,tamớikhỏimấtcơnglậplạinhữnglờingườitrướcđãnói,khỏiphảiphíthờigiờđi
tìmtịinhữngvấnđềđãcũnhưtráiđất.Đọcsách,tasẽbiếtđượcnhữngvấnđềnàothiênhạđãkhámphá,
đãgiảiquyếtxong,hoặccịnđangtrênđườngtìmtịikhảosát.Nhờđótahọchỏithêmnhữngngunnhơn
thànhcơngvàthấtbạiquacáchthứclàmviệccủangườiđitrướcvàbiếtđâutachẳngphátkiếntiếptheo
nhữngđiềumớimẻhầulàmgiầuchokhotàngkiếnthứccủanhơnloại.


“Khơngcógìlàmớidướibóngmặttrời”.Câuchâmngơnấycóphầnđúng,nhưngkhơngphảivìthếmà
ngườiđọcsáchchẳngqualàngườilậplạitưtưởngcủacổnhơn,thâutháicặnbãlỗithờicủatiềnnhơn,
khơnglợichichođườngtưtưởngcả.Sựthậtchínhnhờđọcsách,nghiềnngẫmtưtưởngngườikhác,hoặc
giốnghoặctráivớiýnghĩcủamình,tamớisuytưmànẩyratưtưởngcủamình.Saukhixemtưtưởngcủa

ngườikhác,chúngtacóthểhoặcsuynghĩtiếptheohoặcphảntỉnhlạiđểtìmranhữngtưtưởngđặcsắctân
kỳhơn.Ngườiđọcsáchchẳngkhácnàomộtconongđihútchấtngọtcácthứnhịhoavềlàmmật.Chấtngọt
củanhịhoa,vínhưtưtưởngcủata,dochínhcononglàmrahẳnnhiêncóphầnkhácvớichấtngọtlúccịn
ẩnkíntrongnhịhoa.
Nóichocùng,vídùtacólàmộtconongkhơngchếrađượcnhữngthứmậtchimới,tacũnghọcđược
baonhiêutưtưởngcủangườixưa,ngườinay,đủđểlựachọnmộtconđườngsốnghạnhphúc.Việcđọc
sáchnhưvậy,thiếttưởngkhơngcógìlàvơích.Nhờsanhsaungườixưa,đọcđượcnhiềusách,tahọcmỗi
ngườiđitrướcmỗingườimộtmớkiếnthức,tấtcảgomgóplại,tadễcócáinhìnđầyđủ,rộngrãihơn
ngườixưa.
Trongthếgiớihiệnnaysựhiểubiếtcủanhơnloạimỗingàymộtmởrộngtrênmọilĩnhvực,conngười
khơngthểđọcmấybộ“tứthưngũkinh”nhưngàyxưalàđủtềgia,trịquốc.Muốnsốngkhỏilạchậu,theo
chiềutiếnhóacủaxãhộihiệnđại,muốncómộtsốvốntươngđốiđủđểgâyhạnhphúcchomìnhvàchotha
nhơn,kẻsĩngàynayítracũngcầnđọcmộtsốsáchcănbảncầnthiết,khơngphảichỉvàichụcquyểnsách
giáokhoaởnhàtrườnglàxong.
Nhữngquyểnsáchhay,nhữngbàivăn,bàithơnângcaotâmhồnconngườilànhữngviênngọcqmà
lồingườicầnphảitrântrọnggiữgìn.Mộtơngthầyhaycũngrấtcầnchongườiđihọc,nhưngmộtquyển
sáchhaycịncầnhơnthếnữa.Lờinóiơngthầyrồisẽmấtdầntheonămtháng,ơngthầychỉnóivớimộtsố
mơnđệ,chỉdạytronglúcơngcịnsốngmàthơi.Cịnquyểnsáchhaysẽtruyềndạychokhắptấtcảmọi
người,bấtkỳởkhơnggianthờigiannào.Cólẽvìảnhhưởngcủaquyểnsáchsâurộngvơcùngnhưvậynên
cơngviệctrứthưlậpngơnđượcngườixưaliệtvàohàng“tambấthủ”.Thửnghĩnếukhơngcósáchghi
chéplạibaonhiêuđiềuphátminh,baonhiêutưtưởngcủanhữngngườinghìnthutrước,thìkhơngbiếtngày
nayđờisốngnhơnloạisẽrasao?Biếtđâuvìkhơngcóquyểnsáchlưutruyền,chúngtasẽmấtđibaonhiêu
kinhnghiệmqgiácủatiềnnhơn,vàconngườichắcsẽphảikhổnhọchơnkhitựmìnhtìmlấyconđường
sống.Cónghĩxanhưvậy,chúngtamớithấygiátrịtotátcủaquyểnsáchvàcơngviệcđọcsáchquảthậtlà
cầnthiếttrongviệcpháttriểnnềnvănminhnhơnloại.
Nếukhơngcóquyểnsách,ngườitasẽmấtbiếtbaonhiêuthờigiờđểtìmhiểuxứnầy,xứnọ,việcxưa,
việcnay,màchưachắcđãtìmrađượcđầyđủnhưýmuốn.Chúngtasẽkhơngqlờikhinóingườiđọc
sáchkhơngcầnchudubốnbiểnmàcóthểbiếtviệctứphương,ngồitrongbốnbứctườngvới“mộtngọn
đènxanh,mộtquyểnvàng”màlịchlãmthiênhạsự,sanhđờinaymànhưđangđàmthoạicùngngườingàn
nămtrước.BadenPowell,ơngtổcủahướngđạosinh,đãnói:“Sáchlàmchoanhcóđượcmộtphépmầu

nhiệm:trongkhikẻkhácbậnrộnvàbùđầutrongtrườngchínhtrịthăngtrầm,anhtựngồiđây,thỏamãnvới
sởhữucủamình.Bấtkỳlúcnào,anhcũngcóthểrờibỏcơngviệcđểchuduđếnnhữngxứxaxăm,luivề
mộtthờiđạiqkhứ,thưởngthứcnhữngđiềukỳdiệucủakhoahọc,giảitrívớinhữngtruyệnhay,cảmthấy
phầnđẹpđẽcủatưtưởngquacácthiphẩm”.
Cổnhơncịnchỉchotathêmmộtcáilợicủaviệcđọcsách:“Trongđờicũngcónhiềucuộctiêukhiển
chothíchchí,nhưngcuộcnàocũngphảimộtvàianhembạnhữumớiđủlàmvui.Duycóxemsáchlàchỉ
mộtmìnhcóthểngồiđượccảngày,đượcsuốtnămmàvẫnkhơngchán”.
Hơnthếnữa,xưanayviệcđọcsáchcịnlàmộtthútiêusầukhiểnmuộncủanhữngtâmhồncơđơn,của
nhữngkẻsĩthấtcơlỡvậnbịđờibạcđãi.Trongnhữnglúcbiquan,thấyđâuđâucũnglàkẻthùrấptâmvùi
dập hồn ta, thì hãy dở sách ra mà đọc. Biết đâu chừng những gương tiết liệt, từng trải của người xưa,


nhữngtrịdâubểđổitrắngthayđentừkhicóvếtchơnconngườitrênmặtđịacầu,chẳnglàmchotachợt
hiểucáilẽđươngnhiêncủaviệcđờimàlịngtựanủimìnhvàtìmramộtlẽsốngcaođẹphơnthếnhơn.J.
Joubertđãnhắcchotabiết“chínhsáchvởlàmchotasungsướngnhứtvàchínhngườiđờilàmchotađau
khổnhứt”.Vậythìnhữngkhiphongtrầnlậnđận,lịngngườiđổithay,takhơngthểphútchốcthayđổiđược
vậnmạngcủamình,ngồithanthởchongàythángtrơiquaphỏngcóíchlợigì?Nhữnglúcấy,saokhơng
làmbạnvớiquyểnsách,saokhơngnângcaotâmhồnmìnhlên,bằngcánhthunhậnnhữngtưtưởngthâm
trầmcủabaonhiêubậctàitríphithườngtừngtrứthưlậpngơntruyềnlạichođời?
*
Nhữnglợiíchgầnxadoquyểnsáchđemlạichoconngườitựhọc,thíchđọcsách,chúngtabànqua
nhưthếcũngtạmđủ.Nhưnggiảsửcóngườihỏichúngtarằng:“Tơibâygiờlớntuổirồi,“lãogiảanchi”,
cịncầnđọcsách,họcthêmkhơng?Chẳnghaytrongđờingườituổinàonênnghỉđọcsách,nghỉhọcthêm?”
Chắcchúngtaaicũngcịnnhớtruyệnngàyxưa:
“CólầnthầyTửCốnghỏiĐứcKhổngrằng:
-(…)Tứnầykhơnglúcnàođượcnghỉsao?
KhổngTửđáp:
-Cólúcđượcnghỉchớ:hễlúcnàocáilỗhuyệtđàonhẵnnhụi,cáinấmmồđắpchắcchắn,ngườitrên
đờiđềucáchbiệtvớimình,ấylàcáilúcnghỉhọcđó.”
Chúngtacóthểmượnýcâunóiđómàthưalạirằng:“Conngườitahễcịnsống,lúcnàocóthểđọc

sáchđểhọcthêmđượcthìphảiđọc,giàtrẻ,giàunghèogìcũngcầnphảiđọcsáchđểmỗingàymộttiến
hóa,mộtxứngđánglàmngườihơn”.


V
KHƠNGỶLẠIVÀONGƯỜI
Đừngdựavàocànhcây,cànhcâysẽgẫy;
đừngdựavàováchtường,váchtườngsẽđổ;
đừngdựavàoconngười,conngườisẽchết.
CáchngơnĐơngphương.
TrongvănchươngTrungHoacócâuchuyệnngụngơnđạikháinhưthếnày:
Cómộtcondiềugiấymộthơmnhờgióthổimạnhđưalêncaolơlửnggiữatrời.Diềutalấylàmthỏa
mãn,tựphụmìnhởtrêncaohơnmọingười,thahồnhìnngắmbốnphương,phỉchívẫyvùng.Nhưngrồigió
chợtngừngthổi,diềutatứcthìrơixuốngđất,cựaquậyhếtsứccũngkhơngsaolênđượclưngchừngtrời.
Thếmớihaynhờgiómàdiềuđượclêncao,chứkhơngphảitựdiềucấtcánhđược,chonênkhikhơngcó
gióhỗtrợnữathìdiềuđànhphảinằmsátxuốngmặtđất.
Ởđờibiếtbaokẻchunsốngnhờngườikhác,luồnlọtnịnhhótđểkiếmchútcơngdanh,khơngtựtạo
chomìnhmộtkhảnăngthậtsự,chẳngcótàicánchihết.Đếnkhibịthấtsủng,ngườikháckhơngcịngiúp
đỡnữa,thìtựmìnhkhơnglàmgìnênthân:tàihènđứcbạcthìlàmsaotạonổicơngdanhsựnghiệpcho
mình? Do đó người có chí nên dựa vào mình, chẳng nên dựa vào người, lúc nào cũng nhớ lời Thomas
Jeffersonkhun:“Khơngnênlàmphiềnngườikhácvềnhữnggìtacóthểlàmđượcmộtmình”.
Chungquanhchúngtanhannhảnnhữngkẻcậyvàosựgiàusangcủachamẹ,tiềnbạccủangườithân,an
tâmlàmgiốngkýsinh,khơngchịugắngsứcracơngđàotạochomìnhmộtsốvốnkiếnthức,tàinăngcơ
bảnđểtựlậplấythân.Suốtđờihếtđidựahơingườinàythìđếncầucạnhngườikhác,sợgiankhổ,ngại
nhọcnhằn,khơngmuốntựmìnhgánhvácnhữngcơngviệcnặngnhọctrongđời.Nhữngkẻấydùmaymắnở
địavịcaosang,cótiềnmnbạcvạn,cũngchưalấygìlàmchắc.Nếuchẳngmaythờithếđổithay,tiềntài
khánhtận,khơngngườicấtnhắc,thìhọlàmsaocóđủtài,đủtríđểtáitạosựnghiệp?
SáchHànThingoạitruyệncóchépcâuchuyện“Cầuởmìnhhơncầuởngười”nhưsau:
NgụyVănHầuhỏiHồQuyểnTử:
-Chahiềncónhờcậyđượckhơng?

HồQuyểnthưa:
-Khơngđủ.
-Conhiềncóđủđểnhờcậykhơng?
-Khơngđủ.
-Anhhiềncóđủđểnhờcậykhơng?
-Khơngđủ.
-Emhiềncóđủđểnhờcậykhơng?
-Khơngđủ.
-Bầytơihiềncóđủđểnhờcậykhơng?


-Khơngđủ.
VănHầuđổisắcmặt,hỏigắtrằng:
-Quảnhơnhỏinhàngươinămđiều,màđiềunàonhàngươicũngcholàkhơngđủcả,tạicớlàmsao
vậy?
HồQuyểnđáp:
-ChahiềnkhơngaihơnvuaNghiêu,màconlàĐanChuphảibịđuổi.Conhiềnkhơngaihơnlàvua
Thuấn,màchalàCổTẩuthậtngoanngạnh.AnhhiềnkhơngaihơnvuaThuấn,màemlàTượngrấtngạo
mạn.EmhiềnkhơngaihơnChuCơng,màQuảnThúcbịgiết.BầytơihiềnkhơngaihơnơngThang,ơng
Vũ,màvuaKiệt,vuaTrụmấtnước…Mongngườikhơngđượcnhưý;cậyngườikhơngđượcbềnlâu.
Nhàvuamuốnchonướcđượcbìnhtrị,thìphảicậyởmìnhtrước,hơnlàmongnhờởngười.
CâuchuyệncủaĐơngQchTiênsinhsauđâycịnchỉchochúngtathấyrõnhữngkẻbấttài,vơhọc,
chundựavàongườimàsốngkhơngthểnàochắcchắnsuốtđờiđượcanthânsungsướng:
TềTunvươngthíchnghethổisáo.Nhàvuanitrongcungđiệnmộtđồnbatrămngườiđểchun
loviệcthổisáochovuanghe.Mỗilầnmuốnnghe,vuabảobatrămngườicùngthổimộtlượt,chứkhơng
baogiờbắtmộthaicánhơnthổiriêngrẻ.Biếtsởthíchvuanhưvậy,ĐơngQchtiênsinhbènchạychọt
xingianhậpđồnthổisáođểkiếmăn,mặcdầuơnglàngườibấttàichẳnghềbiếtthổisáo.
Đến khi Tề Tun vương mất, Mẫn vương nối ngơi, cũng mê nghe thổi sáo. Nhưng ơng vua nầy chỉ
thíchngheriêngtừngngười,khơngmuốnbatrămngườicùngthổimộtlượt.ThếlàĐơngQchTiênsinh
đànhphảibỏnghề,tìmđườngtrốnmất,khơngthểdựavàoviệcthổisáomàkiếmănnhưtrướcnữa.

ỞxãhộingàynaydườngnhưcũngkhơngthiếuchinhữngĐơngQchTiênsinhtânthời.Họhếtđicầu
cạnhngườinàythìđếnluồnlọtngườikhác,nịnhhótbợđỡđểkiếmchútđịavị,chútcơngdanh,rồivênh
mặtvênhmàyvớinhữngngườiantâmsốngcuộcđờibầnbạchtựbướctừngbướcmộttrêncácnấcthanh
xãhội.Cáithếlựcthựcsựcủahọkhơngphảixuấtpháttừtàiđứccủabảnthân,từchângiátrịcủacon
ngườihọ,họchỉdựavàocáithếlựcởbênngồi,nhờsựthươnghạigiúpđỡcủakẻkhácmàthơi.Họđúng
làhìnhbóngcủacondiềugiấynhờgiómạnhthổiđưalêncao,khirơixuốngđấtthìmớihayrằngmình
khơng có thực lực. Thái độ thỏa mãn của họ chẳng qua là thái độ của “Con lừa mang thánh tích” trong
truyệnngụngơncủaLaFontaine:
“Chúlừamangthánhtích,
Aithấycũngcúichào.
Kiêuhãnh,chútựhào,
Chomìnhcaophẩmgiá.
Cóngườithấykỳq,
Giảithích,giácngộva:
Ngườitachàochẳngqua
Vìtơnsùngthánhcốt.
Chúmàyqngudốt,
Lầmtưởngchúngtrọngmình“


(BảndịchcủaTrầnGiaThoại)
Ngườicóchí,muốntạomộttươnglaitốtđẹp,lẽnàolạibắtchướcnhữngkẻchunỷlạivàongười,
mà khơng tự mình học hỏi, tự mình tu tâm luyện chí cho vững chắc, chờ khi hữu sự đem ra dùng?
Vauvenargueschorằng“Nhữngkẻbảovệchúngtachắcchắnnhấtlàcáctàinăngcủachúngta”,chớ
nàophảitàisảncủaơngchađểlại,địavịmuachuộcnơingườiquyềnthế.Chonênchúngtachỉnên
lomìnhchưathậtcóđủtài,đủtrí,đừnglomìnhchưagặpthời,đanghồivậnbĩ.Ngườibiếtdựavàothực
lựctàitrímình,khơngsớmthìmuộncũngsẽgặpđượccơhộivươnlên.Kẻbấttàivơhọcngồichờcơhội
nhờvảngườikhác,thìbiếtbaogiờdịpmaymớitới?
Theothóithường,ngườiđờihayqtrọng,umếnbậcngườicótàiđứcthậtsựvànhờhạngngườiấy
đảmđươngnhữngchứcvụquantrọng;ítkhingườitamuốnthâncậnvớinhữngkẻbấttàichunmơnđi

cầucạnh.Vảlạinhữngngườimàmìnhnhờnhỏiđâuphảilnlnsốnghồi,vàchắcgìđịavịhọcịn
mãi,đểchotanhờcậylâudài?
Ởđờikhơngcóchỗdựanàochắcchắnhơnlàtàiđứccủata,khơngnhờaidễhơnlànhờta.
Ngàyxưa,khiĐằngVănCơnghỏiMạnhTửvềviệcnướcĐằngphảinươngtựavàoTềhaySởđểđược
sốngbìnhan,câutrảlờiđầutiêncủathầyMạnhlà:“Phàmviệcmàcứtrơngcậyvàongườithìkhơngthể
chắcchắnđược”.Chúngtalạiháchẳngtừngthấybaonhiêulờihứahẹncủangườiđờibịbỏqn,bao
nhiêuhiệpướckíkếtlongtrọnggiữanướcnàyvànướckiabịxénátkhingườitamuốnmưulợichomình.
Chonênchúngtachớbaogiờsốngtronglúcnmàkhơngnghĩđếnlúcnguy,nhờngườimàkhơngnghĩ
đếnlúcngườiphụbạcta.Khơngthểỷlạivàothiênhạ,khơngthểỷlạivàobạnbèthânthuộc,khơngthểỷ
lạivàochamẹvợcon,tachỉdựavàota,đólàchỗdựachắcchắnhơnhết.
Muốnxâycấtmộtngơinhàlộnglẫy,chúngtacóthểmướnngườikháclàmchotấtcả.Nhưngmuốncó
mộtsốvốnkiếnthức,chútíttàinăngđểxâydựnghạnhphúclâudàichocảđờimình,chúngtaphảitự
mìnhtạolấy,khơngcóbàntayphùphépnàolàmgiùmtađược.Ngườicóchíbiếttựtrọngnênhànhđộng
nhưNguyễnBáHọcnói:“Ngườicóýkhítàilựchơnngười,khơngnươngtựaai,khơngluồnlụyai,tự
mìnhmìnhđi,tựmìnhmìnhlại,aiucũngmừng,aighétkhơnggiận,gọilàngườibiếttựtrọng”.
TheocổtụccủamộtgiốngmọiởPhiChâu,khimộtchàngtraibướcvàotuổitrưởngthànhthìngườita
bơivàomìnhnómộtthứsơnthậttrắng.Thứsơnấythậttrắng,khơngtrơitheogiọtnước,cóthểkéodàiđến
hànhtuầnmớibayđi.Trongkhoảngthờigiannướcsơncịndínhtrênmình,chàngtraimọiđóphảisốngcơ
đơngiữarừngsâuvớimộtcondaodàivànặng.Nóphảitựtúclấyđờisống,lokiếmthứcăn,xalánhlồi
người,ngườitacóthểgiếtchếtnóbấtkỳlúcnàokhigặpnóvớilớpsơntrắngtrênmình.Saukhitrảiqua
mnngànthửtháchgiữachốnrừngxanh,nướcsơnkhơngcịndínhtrênthânthểnữa,nómớiđượctrởvề
sốngvớibàconchịmxóm,vàbấygiờmọingườimớichịunhìnnhậnnólàkẻđãthànhnhân.
Cólẽngườivănminhbâygiờchođólàmộttụclệcổhủ,thiếunhơnđạo.Nhưngnghĩchokỹ,phần
đơngchúngtangàynaythườnghènnhát,thíchsốngỷlạivàongườikháchơnlàtựmìnhvậtlộnvớicuộc
đờiđểtìmsốngnhưchàngtraimọiPhichâugiữachốnrừngxanh.Vìlẽđó,BadenPowell,ơngtổcủa
hướngđạosinh,đãkhunmọingườiởđờinêntựláilấyconthuyềncủamình,khơngnênđểkẻkhácchèo
giùm,vàcâunóisauđâycủaơngđángchochúngtatâmniệmmỗingày:
“Anhphảicómộtđờisốngriêngbiệtcủaanh,vànếuanhmuốnthànhcơng,nếuanhmuốncó
hạnhphúc,thìtựanhphảitìmlấy,khơngailàmthếchoanhđược“.