Suy tưởng marcus aurelius antoninus

Suytưởng
Tácgiả:MarcusAureliusAntoninus
Ngườidịch:TiếtHùngThái
NhàxuấtbảnTrithức-08/2018
Sốhóa:tudonald78
Ngàyhồnthànhebook:01/09/2020
CÙNGĐỌC,CÙNGCHIASẺ


Ebooknàyđượcthựchiệntheodựán“SỐHÓASÁCHCŨ”củadiễnđànTVE-4U.ORG


LỜIGIỚITHIỆU
MarcusAureliusAntoninus
Đấtnướcchỉhạnhphúckhinàongườicầmquyềntrởthànhtriếtgiavàtriếtgiathànhnhà
cầmquyền.
Plato-Cộnghồ

NghenóiMarcusAureliusthíchtríchdẫncâunóitrêncủaPlato,vànhữngaiđãtừngviếtvềơngkhó
cưỡnglạivậnnóvàobảnthânMarcus.Vàtấtnhiên,nếulàđitìmơngvua-triếtgiacủaPlatobằngxương
bằngthịtthìchúngtacũngkhótìmđượcaitốthơnMarcus,ngườicaitrịĐếquốcLaMãgầnhaithậpniên,
vàlàtácgiảcuốnMeditation(Suytưởng)bấthủ.ThếnhưngdanhhiệunàychắcchắnbảnthânMarcussẽ
bácbỏ.Ơngkhơngbaogiờnghĩmìnhlàmộttriếtgia.Ơngchỉtựnhậnlàmộthọctrịcầnmẫnvàngười
thựchànhchưahồnhảocủamộttriếtthuyếtdonhữngngườikháclậpra.Cịnvềngơivua,nóđếnmột
cáchgầnnhưtìnhcờ.KhiMarcusAnniusVerussinhra,năm121CN,nhữngngườicómặtđãtiênđốn
mộtsựnghiệpsángchóitrongViệnNgunlãocủabộmáycầmquyền.Họkhơngthểnàođốnđượcsố
phậnđãdànhchoơngngơihồngđế,vàtrongtrítưởngtượngcủahọkhơngthểnàocócảnhtượngngườikị
sĩđồngcơđộcgiơtayvẫychàochúngtatừtrênđỉnhđồiCapitolLaMãquahainghìnnăm1.
Marcus sinh ra trong một gia đình hết sức danh giá. Năm ông ra đời cũng là năm ông nội ơng giữ
chứcChấpchínhquannhiệmkìthứhai,chứcvụcaonhấtvềlíthuyếtởLaMã,mặcdùlúcđótầmquan

trọngcủachứcvụnàychỉcótínhnghithức.Vàơngnộiơngđãnidạyơng,vìchaơngmấtkhiơngcịn
rấtnhỏ.TrongSuytưởng,Marcusnóivềtínhcáchcủachamìnhtheonhữnggìơngnhớđượchoặcnghe
ngườikháckểlại,nhữnghiểubiếtcủaơngvềngườichachắclàtừnhữngcâuchuyệnđượcnghekểhơnlà
từtrínhớcủachínhơng.Vềnhữnggìcịnlạitrongthờithơấuvàniênthiếucủaơng,chúngtabiếtnhiều
hơntrongSuytưởngmộtchút.TiểusửcủaơngtrongcáigọilàHistoriaAugusta(mộttácphẩmlạlùngvà
khơngđángtincậyvàocuốithếkỉthứ4,cólẽdựatrênmộtloạttiểusửbịthấtlạcdonhàviếttiểusửthế
kỉthứ3MariusMaximusbiênsoạn)kểvớichúngtarằngơnglàmộtcậubénghiêmtúc,thíchđấuquyền,
vật,chạyvànichimưng,rằngơngđácầugiỏivàthíchsănbắn.Nhữngthúvuinhưthếchẳngcógìlàlạ
ởmộtthanhniênthuộctầnglớpthượnglưu.
Quyển1củaSuytưởnglướtquaviệchọchànhcủaMarcus,vàquabứctranhđóchúngtacóthểhình
dungviệcgiáodụcthanhniênthượnglưuthờikìđónhưthếnào.Nhữngngườithầyđầutiêncủaơng,như
ngườithầykhơngnêutêntrongSuytưởng1.5,cólẽlànhữngnơlệ,nhờhọmàơngnắmsơđượccáchđọc
vàviết.Vàomộtthờikìmuộnhơnơngđượctraochonhữngvịthầyriêngđểhọcvănchương,đặcbiệt
chắcchắnlàAeneid-bảnanhhùngcavĩđạicủaVirgil.Nhưngvănchươngchỉlàbướcchuẩnbịchomục
chínhyếu-khoahùngbiện,chìakhóađivàosựnghiệpchínhtrịdướithờiđếchếcũngnhưtrướcđódưới
thờiCộnghịa.Dướisựchỉdạycủamộtnhàhùngbiệnlãoluyện,Marcusbắtđầuvớinhữngbàitậpngắn


trướckhitiếntớinhữngbàihùngbiệntầmcỡ,trongđóơngđượcucầubảovệbênnàyhoặcbênkia
trongmộtvụkiệntưởngtượnghoặccốvấnchomộtnhânvậtlịchsửkiệtxuấttrongnhữngbướcngoặtsự
nghiệpcủaơngta(CaesarcónênvượtRubiconkhơng?AlexandercónênquaytrởlạiInduskhơng?Tại
saonênhaykhơngnên).
ViệcđàotạonhưthếđượctiếnhànhbằngtiếngHiLạpvàtiếngLatin.Vìítnhấttừđầuthếkỉthứnhất
trCN,giaicấpthượnglưuLaMãđãdùnghaingơnngữcơbản,vàMarcusnóivàviếttiếngHiLạpchắc
cũngtrơichảynhưtiếngPhápcủagiớiqtộcNgathếkỉ19haytiếngHáncủamộtviêntriềuthầnNhật
BảnthờiđạiHeian2.ChắcMarcusđãđọcIliadvàOdysseycủaHomervànhữngbikịchcủaEuripides
songsongvớiAeneidvànghiêncứunhữngbàidiễnvăncủanhàhùngbiệnvĩđạiAthenslàDemocthenes
sâusắcnhưnhữngdiễnvăncủachínhkháchLaMãCicero.ChínhnhữngnhàvănvànghệsĩHiLạpđãtạo
thànhgiớitríthứctinhhoaởthủđơ;khivàocuốiđờihồngđếtrịchuyệnvớiGalen,thầythuốccủatriều
đình,ơngđãnóibằngtiếngmẹđẻcủaơngthầythuốc3.Đặcbiệt,tiếngHiLạpvẫnlàngơnngữthịnhhành

trongtriếthọc.VàocuốithờiCộnghịavàđầuđếchế,cácnhàvănnhưLucretius,CicerovàSenecađã
làmviệcđểtạoramộtdịngvănchươngtriếthọcbằngtiếngLatinvàđãthànhcơnglớn.
Nhưngnhữngnhàtưtưởnglớn-Plato,Aristotle,Theophrastus,Zeno,Chrysippus,Epicurus,v.v.-tất
cảđềulàngườiHiLạp.Nghiêncứutriếthọcmộtcáchnghiêmtúcđịihỏiphảiquenthuộcvớithứtiếng
màhọviếtvnhữngthuậtngữmàhọsángtạora.BởithếMarcusđãbiênsoạnSuy tưởng của ơng bằng
tiếngHiLạpthậttựnhiêntrơichảy.
Năm137,khiMarcus16tuổi,xảyramộtsựkiệnquantrọng.ĐươngkimhồngđếlàHadriankhơng
cócon.Trướcđómộtnămvualâmtrọngbệnh,vàrõrànglàơngkhơngthểsốngmãi(sic4).Hadrianđược
thừahưởngngaivàngtừ
vuađờitrướclàchani,vàlàngườicóhọxavớiơng,Trajan.TheogươngTrajan,Hadrianđãchỉ
địnhnhàqtộclỗilạcLuciusCeioniusCommoduskếvịơng.Nhưngnãm137Ceioniusmấtđộtngột,và
Hadrianbuộcphảitìmngườikếvịkhác.ƠngchọnngunlãoAntoninus,vớiđiềukiệnlàAntoninussẽ
phảinhậnMarcus(cháutraihọ)vàcontraicủaCeioniuslàLuciusVerus,khiđómới7tuổilàmconni.
Marcuslấyhọcủachani,vàtrởthànhMarcusAureliusAntoninus.
Hadrianbănghàvàonămsau,đểlạiMarcusđứngởhàngđầunhữngngườithừakếngaivàng.Học
vấncủaơngvàcủaVerus,ngườitrẻtuổihơn,bâygiờlàvấnđềđượcquantâmhơnnhiều,vàrõràngcơng
sứcđãkhơnghềuổng.ĐểđượcđàotạohùngbiệnbằngtiếngHiLạp,ơngđượcgiaophóchoHerodes
Atticus,mộtnhàhùngbiệnAthensvơcùnggiàucó,mànhữngmốiquanhệbãotápcủaơngvớigiađình,
đồngbàovàngaycảvớitriềuđìnhcóthểcungcấpđủtàiliệuchomộtvởcakịchbìnhdân(soapopera).
ThầydạyhùngbiệntiếngLatincủaơnglàMarcusCorneliusFronto,mộtnhàhùngbiệnxuấtsắcđếntừ
CirtaởBắcPhi.Domộtsựtìnhcờcủasốphận,nhiềubứcthưFrontogửiMarcusvẫncịnđếnngàynay,
vàchúngchothấymốiquanhệthânthiếtgiữathầyvàtrị.Chúngcũnggợichotathấynỗiluyếntiếccủa
FrontokhithấyMarcusrờikhoahùngbiệnđểđisâunghiêncứutriếthọc.
Quyển1củaSuytưởngbàytỏlịngtơnkínhnhiềunhàtriếthọcmàMarcushọcđược,dùchínhthức
haykhơngchínhthức,trựctiếptheohọchaynghequanhiềungườikhác.
Marcuscũngđãhọcđượcnhiềuđiềutừbênngồilớphọc.Trongđàotạovềnhữngvấnđềluậthọc
vàchínhtrị,cómộtlốihọcnghề/truyềnnghề(apprenticeship)khơngchínhthứcđãgắngiớitrẻqtộcvới
cácnhânvậtkìcựucủaxãhội,nhữngngườinhưJuniusRusticus,màảnhhưởngđốivớiMarcusđượcghi
lại trong 1.7. Nhưng ảnh hưởng lớn nhất chắc chắn là từ cha nuôi của Marcus, Antoninus Pius. Chắc
MarcusđãchứngkiếnnhữngkhiAntoninustiếpcácđạisứ,xửcácvụkiệnvàđọc(chothưkíghi)những

bứcthưgửicácngườiphócủaơng.TrongkhiđóđịavịhồngtháitửcủaMarcusđượcbáohiệuquanhiều
dấuhiệu.Năm140(khi19tuổi)ơnglãnhchứctổngtài[consul]vàđượctáicửvàonăm145.Cùngnăm
nàyơngcướicongáicủaAntoninuslàFaustina,màơngviếtlờicangợitrongSuytưởng1.17.


Cuốn Lịch sử Suy tàn và Sụp đổ của Đế quốc La Mã của Edward Gibbon mô tả triều đại của
Antonius“cungcấprấtíttàiliệucholịchsử,hơnlàghilạinhữngtộiác,nhữngchuyệnđiênrồvànhững
bấthạnhcủanhânloại”.NócungcấptàiliệuvềtiểusửcủaMarcuscũngítnhưthế.Từnăm145đếnnăm
161chúngtabiếtrấtítvềnhữnghoạtđộngcủaMarcus,vàchỉbiếtthốngquasựpháttriểnnộitâmcủa
ơngtừnhữngthưtừtraođổigiữaơngvàFronto.Nhưnghaicựcđãchiphốiphầncịnlạicủacuộcđời
Marcus-triềuđìnhvàtriếthọc-dườngnhưđượcđịnhhìnhchínhởthờiđiểmnày.Khơngcóbằngchứng
nàovềviệcMarcustrảiquađiềugìnhưlàmộtsự“cảiđạo”sangtriếthọc,nhưnhiềunhânvậtcổđạikhác
đãtrảinghiệm(haychịuảnhhưởng)nhưngrõràngtừgiữađếncuốinhữngnăm140triếthọcngàycàngtrở
thànhtrungtâmcuộcsốngcủaơng.
Ngày31,thángTámnăm161,Antoninusquađời,đểlạiMarcuslàngườithừakếduynhấtcủaơng.
MarcusngaylậptứchànhđộngđểthựchiệnđiềudườngnhưlàýđịnhbanđầucủaHadrian(cólẽđãbị
Anthoninuslờđi)bằngcáchchỉđịnhngườiemni,LuciusVerus,làmđồngnhiếpchính.Tínhcáchcủa
VeruschịunhiềuthiệtthịikhisovớitínhcáchcủaMarcus.Nhữngnguồntàiliệucổ,đặcbiệtlàHistoria
Augustacókhuynhhướngvẽanhtanhưmộtkẻthốihóatựnngchiềumình-gầnnhưmộtNerokhác.
Điềunàycólẽkhơngcơngbằng,ítnhấtnókhơnggiốnghìnhảnhcủaanhtamàchúngtacóđượctừnhững
hồi ức của chính Marcus, trong Suy tưởng. Tuy nhiên, có thể thấy rõ rằng Marcus đã hành xử như một
hồngđếđànanhtrênthựctếchứkhơngchỉtrêndanhnghĩa.Sẽlàđángngạcnhiênnếuơngkhơnglàmnhư
vậy.Ơnglớnhơngầnchụctuổi,vàđãđượcchínhbảnthânAntoninusđàotạochongơivịấy.
Vậy ơng vua-triết gia này là nhà cai trị thuộc loại nào? Có lẽ khơng khác mấy với những bậc tiền
nhiệmcủaơngnhưngườitamongđợi.Mặcdùmộthồngđếvềlíthuyếtlàngườicótồnquyền,nhưng
khảnăngcủaơngkiểmsốtchínhsáchtrongthựctếbịhạnchếhơnnhiều.Phầnnhiềuthờigiancủaơng
phảidùngđểxửlínhữngvấnđềtrênthựcđịa:tiếpsứtừcácthànhphốlớncủađếquốc,xửchungthẩm
nhữngvụánhìnhsự,trảlờithắcmắccủacáctổngtrấn,vàxửlíđơnthỉnhnguyệncủacáccánhân.Ngaycả
vớihệthốngbưutrạmcơngcủađếquốc,tintứcphảimấtnhiềutuầnlễmớitừngoạivivềđếnđượctrung
tâm,cácchỉdụcủahồngđếmấtnhiềuthờigianđểđixuốngquanhiềucấptruyền.Trongkhiquyếtđịnh

củahồngđếcóhiệulựcpháplí,thìviệcthựcthiphápluậthầunhưnằmtrọntrongtaytổngtrấncáctỉnh,
màsựtậntụycủahọbịánhhưởngbởitìnhtrạngthiếukhảnăng,thamnhũnghaymộtmongmuốndễhiểulà
tránhlàmmấtlịnggiớiquyềnthếởđịaphương.
ChúngtacódịpliếcquanhữngbổnphậnhằngngàycủaMarcustừbằngchứngcủanhữngquyếtđịnh
cịnđượclưulạitrongthưtừ,cácbảnkhắcvàcácbộluật.Vănbảnphápluậtcịnsótlạichothấymộtmối
quantâmnhấtđịnhđếnviệcgiảiphóngnơlệvànhữngquyđịnhliênquanđếngiámhộtrẻmồcơi.Đãcó
nhiềucốgắnggắnviệcthứnhấtvớinhữngniềmtintriếthọccủaMarcus,vàviệcthứhaivớinhữngkíức
củariêngơngvềmộttuổithơthiếucha.Nhưngvẫncịnvấnđềlàchínhsáchnàybaonhiêuphầnlàdo
chínhMarcus,vànókhácđếnđâusovớichínhsáchcủavịtiềnbốicủaMarcus,Antoninus.Cólẽthúvị
hơnlànhữngnétnhâncáchcủaMarcusđuợcthểhiệnrõtrongviệcsoạnnhữngtàiliệucủahồngđế,ởđó
tathấysựchúýđếntừngchitiếtvàmộtsựđắnđotrongsửdụngngơnngữcóvẻlàmchoMarcuskhácbiệt
vớicácvịtiềnbốicủaơng.KhơngcónétkhácbiệtbấtngờtrongtácgiảcủaSuytưởngvàngườihọctrị
củaFronto,nhữngbứcthưcịnlạicủaơngthầynàychothấysựnhấnmạnhucầudùngtừngữtinhtếnhất.
MộttrongnhữngưutiêncủaMarcuslàduytrìmốiquanhệtốtvớiViệnNgunlão.Mụcđíchlàche
giấuđitínhtuyệtđốicủaquyềnhànhhồngđế:đểgiữlấycáivẻngồicủa-vàđơikhichắcchắnlàđểđạt
đượctrongthựctế-sựđồngthuậnvàhợptác.Mộttrămnămtrướcgiớiqtộccólẽđãmơvềviệcphục
hồimộtnướcCộnghịa(mộtsốchắcchắnđãlàm).Nhưngvàothếkỉthứ2rõrànglàkhơngcógiảipháp
thaythếchonguntắcnày.ViệnNgunlãomongchờsựtơntrọngtrongxãhộivàhivọngcóđượcảnh
hưởngsauhậutrường,cáchồngđế“tốt”sẵnsànghợptác.Trongviệcgâydựngcácgiaicấpthượnglưu
(sic), Marcus theo sát bước chân Antoninus và Trajan, hơn là Hadrian, quan hệ của ơng này với Viện
Ngunlãođầygaigóc.Vàchínhđiềunàycùngvớinhiềuđiềukhác,đãlàmchoơngcótiếnglàmộtchính


kháchnhântừđộlượng.Mộthồngđếcóthểlàmtheoýthíchkhiđangcịnsống,nhưngchínhnhữngnhà
sửhọclàngunlãonghịviện-nhưCorneliusTacitustrongnhữngnăm120hayCassiusDiothuộcthếhệ
saukhiMarcusbănghàmớilànhữngngườicótiếngnóicuốicùng.
Mộtlĩnhvựckhác,trongđóchínhsáchcủaMarcustiếptụcchínhsáchcủacáctiềnbốicủaơngliên
quanđếnmộtgiáopháinhỏvàkìdịđượcbiếtnhưnhữngngườiCơĐốcgiáo.Trongthếkỉsauhọđãtrở
thànhmộtvấnđềngàycànglớnchochínhquyềncủađếquốc,vàsựnổibậtcủahọtrongthờicủaMarcus
đãkhiếnmộtCelsusnàođólêntiếngphảnđốimạnhmẽ;mộtphầncủatácphẩmChốngnhữngngườiCơ

đốccủaơngnàyvẫncịnlạiđếnngàynay.Giáopháinàygặpphảisựkhinhbỉtừnhữngtrithứchạcốđểý
đếnnó(thầydạycủaMarcus,Fronto,rõrànglàmộttrongsốnày),vàsựnghingờvàthùđịchtừnhữngdân
thườngvànhàcầmquyền.SựcămghétnhữngngườiCơĐốcxuấtpháttừchỗhọkhơngthừanhậnnhữngvị
thầnmàcộngđồngbaoquanhhọthờcúng.Sự“vơthần”củahọ-việchọtừchốichấpnhậnbấtkìvịthần
nàokhácngồivịthầncủahọ-gâynguyhiểmchonhữnglánggiềngcủahọcũngnhưchobảnthânhọ,và
việchọkhơngsẵnlịngthừanhậntínhchấtthầnthánhcủahồngđếđãđedọatrậttựxãhộivàphúclợicủa
nhànước.
CơĐốctrởthànhbấthợppháptừđầuthếkỉthứ2,khimộtchấtvấncủaPliny-Trẻ(khiđólàtổngtrấn
BithyniathuộcTiểuÁ)gợiýhồngđếTrajanlậpramộtchínhsáchchínhthức:khinhữngngườiCơĐốc
cịnchưabịtruynã,nhữngaitựthútintheonósẽbịhànhhình.Nhưngcuộckhủngbốchođếnrấtlâuvề
sauvẫnchưadiễnratrêntồnđếquốc.MốiđedọachủyếuchonhữngngườiCơĐốctrongthếkỉthứ2
đếntừcánhâncáctổngtrấn,hànhđộngtheosángkiếncủachínhhọhoặcdướisứcépcủacáccộngđồng
địaphương.Chẳnghạn,vàocuốinhữngnăm170tìnhtrạngnáoloạntrongdânchúngởLyonsdẫnđếnmột
cuộc tàn sát thật sự những cư dân Cơ Đốc giáo nói tiếng Hi Lạp ở đó. Thầy dạy của Marcus là Junius
Rusticus,vớiquyềnhànhcủamộttháithú,đãxửvàhànhhìnhnhữngngườiCơĐốcgiáo(trongđócócả
ngườibiệnhộchohọlàJustinMartyr).ChắcchắnbảnthânMarcusđãbiếtvềđạoCơĐốc,nhưngkhơng
cólídogìđểnghĩrằngnóchiếmphầnquantrọngtrongđầuóccủaơng.Mộtlầntrựctiếpnhắcđếnnó
trongSuytưởng(11.3)hầunhưlàsauđóơngtựýthêmvào,cịnnhữngẩnýmàmộtsốhọcgiảnêurachắc
chắnlàkhơngcóthực.
Dùsao,Marcuscónhữngmốilongạinghiêmtrọnghơngiáopháirầyrànày.Chẳngbaolâusaukhi
ơngđăngquang,nhữngmốiquanhệgiữaLaMãvớikẻthùduynhấtcủanó,đếquốcParthia5 ở phương
Đơng,đãquayngoắtsanghướngxấuhơn.ÍtnhấttừthờiTrajan,hainướcbịhãmvàomộtcuộcchiếntranh
lạnhkéodàiđến2thếkỉ,vàtrêndướimộtthếhệxungđộtqnsựđãbùngnổ.CáichếtcủaAntoninusvà
sựlênngơicủahaiơngvuamớichưađượcthửtháchcólẽđãkhiếnvuaVologaesesIIIcủaParthiamuốn
thử.Năm162cáclựclượngcủaơngtachiếmArmeniavàđánhđuổimộtđơnvịđồntrúcủaLaMãđếnđó
đểgiảicứu.BảnthânSyriacũngbịđedọa.LaMãkhơngcócáchnàokháclàphảiđáptrả.
ChínhVerus,ơngvuatrẻhơnđãđượccửsangphươngĐơng,vàởđóchobốnnăm.Cảơngtalẫn
Marcusđềuchưacókinhnghiệmqnsựgìđểnói(cuộctrịvìêmảcủaAntoninuskhơngchohọnhiềucơ
hội), và việc chỉ huy cuộc chiến hằng ngày chắc chắn phải để lại cho những người chun nghiệp. Sau
nhữngđợtrútluibanđầu,qnLaMãtậphợplại,dướisựchỉhuycủaAvidiusCassiustrẻtuổivànăng

nổ,đãbuộcqnParthiacầuhịa.Parthiavẫncịnlàmốiđedọa,nhưngtrướcmắtcóthểđốiphóbằngcác
phươngsáchngoạigiao.
TuynhiênVerusvàơngvuađànanhcủamìnhkhơngcóthờigianđểănmừngchiếnthắng.Trongvịng
mộtnămđếquốcbịmộttrậndịchtànphákinhhồng,trậndịchrõrànglàdoqnlínhcủaLuciusmangvề
từphươngĐơng.Nhữnghậuquảcủanócólẽkhơngđếnnỗithảmkhốcnhưnhữngtácgiảsaunàyvẽra,
nhưngsốngườichếtchắcchắnlàcao,vànócũnglàmchonhàvuachậmđốiphóvớimốinguythứhai.Đó
làsựbấtổnngàycàngtăngởvùngbiêngiớikhác,biêngiớiphíabắcngăncáchLaMãvớicácdântộcdã
mancủaĐức,ĐơngÂuvàScandinavia.Trongthờikìnàymộtsốbộlạcdướisứcépcủacácdântộcxa


hơnvềphíabắc,đãphảnứngbằngcáchvượtquanhữngbiêngiớicủađếquốc-khơngphảichinhphục,
màchỉtìmđấtđểđịnhcư.PhảnứngcủaLaMãlnthayđổitừkhángcựqnxâmlượcđếncốgắnghịa
giải,việcnókhơngđưarađượcmộtchínhsáchhữuhiệucuốicùngđãdẫnđếnsựsụpđổcủađếquốc
ĐơngLaMãsauđókhoảng3thếkỉ.
Ởmộtsốnơicầnvạchramộtlằnranh.BứctườngthànhvĩđạicủaHadrianchạydàiquanướcAnh
(Britain)nhằmduytrìđườngbiêngiớixanhấtcủađếquốc,dướithờiAntoninustrongmộtthờigianngắn
đượcthaythếbằngmộtđườngranhgiớithứhaixahơnvềphíabắc.Nhưngnhữngsựcốthủđókhơngthể
thựchiệnđượctrênlụcđịa,vàchínhởđótrởthànhnơitậptrungcácmốiđedọa.LaMãvẫncịnnhớthảm
họanămthứ9trCN,khiviêntướngcủahọlàVarusvới3qnđồn6tiếnvàocáckhurừngcủaĐức,và
khơngbaogiờtrởvềnữa.Trongthếkỉthứ2,nguồnlolắnglớnnhấtlàkhuvựcxahơnvềphíanam,gần
đúngvớivùngđấtRomaniavàHungaryngàynay.CuộcchinhphụcDaciacủaTrajanhaithếhệtrướcđã
xóađinhữngnguồngâyrarắcrối,nhưngnhữngxíchmíchvẫncịntiềmẩn.TrongthờiMarcuscóbadân
tộclànhữngvấnđềnổicộm:ngườiQuadi,ngườiMarcomanni,vàngườiJazyge,cịngọilàSarmatian.
Việcđiều3qnđồnđếnParthiađãlàmyếuđithếlựccủaLaMãởbiêngiớiphíabắc,vànhữngdântộc
dãmanđãlợidụngtìnhhìnhấy.Năm168,MarcusvàVerushànhqnlênphíabắcđểđốiphóvớihọ.
Phầnlớngiaiđoạncuốicủatriềuđượcdùngchonhữngcuộcchiếntranhrảirác,đầutiênlàtrongcái
gọilàcáccuộcchiếntranhMarcomannicnhữngnămđầuthậpkỉ170,sauđólàchiếndịchthứhaivào
cuốithậpkỉ.HầuhếtgánhnặngấyMarcusphảigánhmộtmình,vìVeruschếtđộtngột(rõràngdođộtquỵ)
đầunăm169.ĐólàloạichiếntranhrấtkhácvớitruyềnthốngmàcácđạoqncủaVerusphátđộng.Qn
độithơngthườngvàcácsáchlượcngoạigiaonhằmchốngParthiaởđâyđượcdùngrấthạnchế.Tráilại

ngườiLaMãphảithươnglượngvớitừngcánhântùtrưởng,thẩmquyềncủahọthìhạnchếmàđộtincậy
thìlnđángngờ.Khithươnglượngthấtbại,thìchỉcịncáchchấpnhậnnhữngcuộcgiaochiếnliêntiếp
vớiquymơnhỏnhưngđẫmmáuhơnlànhữngtrậnđánhlớn.Tiếntrìnhcủachiếndịchđượckhắctrêncây
cộtdựngởRomađểghinhớsựkếtthúcnhữngcuộcchiếntranhMarcomannic.Dùmụcđíchlàchiếnthắng,
nhữngcảnhkhắctrênđườngxoắnốcquanhtượngđàivẽnênmộtbứctranhdữdộicủacuộcchiếnácliệt,
tànphávàhủydiệt.“Nhữngconnhệntựhàobắtđượcnhữngconruồi”,Marcusnhậnxétmộtcáchchua
cay,“nhữngconngười[thìtựhào]bẫyđượcthỏrừng,đánhđượccábằnglưới,bắtđượclợnlịi,gấu,và
ngườiSarmatian”(10.10).ĐoạnvănngắnkinhkhủngmởđầuSuytưởng(8.34:“mộtbàntayhaybànchân
đứtlìa,mộtcáiđầubịchặt”)chothấytrảinghiệmcủachínhMarcus.
Năm175ngườiLaMãdườngnhưđãđạtđượcthếthượngphong.Nhưngvàothờiđiểmnàynhữngtin
tứcrốibờilạiđến.AvidiusCassius,kẻnổibậtvớivaitrịtướnglĩnhtrongChiếntranhParthiavàlàtổng
trấnSyrianaynhưmộtnhiếpchínhthựcthụcủađếquốcĐơngLaMã,đãnổiloạnvàtựxưnghồngđế.
Một số tỉnh phía Đơng (nhất là Cappadocia) vẫn cịn trung thành với Marcus nhưng Cassius được thừa
nhậnlàhồngđếởhầukhắpmiềnĐơng,vàđặcbiệtởAiCập,nơiquantrọngcungcấpthóclúachothủ
đơ.Nộichiếndườngnhưkhótránhkhỏi,vàchỉbịngănchặnbằngcuộcámsátCassiusbởimộtthủhạcủa
ơngta.TuynhiênMarcusbuộcphảisangphươngĐơngđểtáikhẳngđịnhquyềncủamình,mangFaustina
đi theo (nàng chết trong chuyến đi). Ông đi thăm những thành phố lớn của miền Đơng, Antioch và
Alexandria,cuốicùngđếnAthens,tạiđóơngđượcthụgiáoEleusinianMysteries một hệ thống nghi lễ
thầnbíliênquanđếnviệcthờDemete-nữthầnnơngnghiệp.
LúcnàyMarcus50tuổi,sứckhoẻđixuống,màcuộcnổiloạncủaCassiuslànhằmvàodànxếpviệc
kếvị.Faustinađãsinhítnhất13ngườicon,nhiềungườitrongsốđóchếtnon.Vàokhoảnggiữanhữngnăm
170,Marcuschỉcịnlạimộtngườicon,Commodus,đangbướcvàotuổithiếuniên.Marcuskhơngcólído
gìtheochínhsáchnhậnconnicủanhữngngườitiềnnhiệm,vàkhơngcólídogìđểnghĩvềviệcxemxét
chuyệnđó.NhiềunămtiếptheoCommodusnhanhchóngđượcthănglênmộtchứcvụgầnnhưđồng-hồng
đế(co-emperor).Năm177anhtađãlàquanchấpchínhtốicaoởtuổi15.Cùngnămđóanhtađượcban
tấtcảnhữngđặcquyềnchủyếucủađếquốc,giữsuốtđời,trừchứcvụPontifexMaximus-đứngđầutơn


giáonhànướcLaMã-dochínhđươngkimhồngđếgiữ.
NhữngthànhquảcủaChiếntranhMarcomannichóarakhơngphảilàvĩnhviễn,vànăm178Marcus

vàCommoduslạitiếnqnraphíabắc.HainămsauMarcusmấtởtuổi58,vịhồngđếđầutiêntruyền
ngơichoconkểtừVespasianởthếkỉtrước.ĐángbuồnlàhànhtrạngcủaCommodusđãkhơngxácnhận
bấtcứkìvọngnàomàMarcusđặtvàoanhta.Anhtađượcngườiđờinhớđếnnhưmộttênbạochúaphóng
đãng,mộtCaligulahayNerothứhai,nhữngkhuyếttậtcủaanhtachỉcànggâychúývìtươngphảnvới
ngườicha.Vụámsátanhtasau12nămtrịvìlàbáohiệuđầutiêncủachuỗitranhgiànhquyềnlựcđènặng
lênđếquốcsuốtthếkỉsau.

NỀNTẢNGTRIẾTHỌC
NgàythángbiênsoạnSuytưởngđượcghilànhữngnăm170,thậpniêncuốicùngcủacuộcđờiMarcus.
Rõràngđâylàmộtthờikìđentốivàcăngthẳngđốivớiơng.Trongvịngmườinămtừnăm169đếnnăm
179ơngđãphảiđốiphóvớicuộcchiếnliênmiêntrênbiêngiới,cuộcnổiloạnsớmthấtbạicủaCassius,
và cái chết của người đồng nhiệm Verus, của Faustina - vợ ơng, và những người khác. Mặc dù khó mà
đốntrướccáithếkỉhỗnloạnsaukhiơngchết,ơngcólẽđãngờrằngCommodus,contraivàngườikếvị
ơng,khơngphảiconngườimàơnghivọng.Chínhtrongnhữnghồncảnhnhưvậy,việcMarcustìmanủi
trongtriếthọclàđiềutựnhiên.NhưngđểhiểuMarcustìmkiếmđiềugìtừnhữngnghiêncứutriếthọccủa
ơngcầncóđịnhhướngnhấtđịnh.ĐểhiểuSuytưởngtrongbốicảnhcủanó,chúngtakhơngchỉcầnlàm
quenvớithuyếtKhắckỉ(Stoic)-hệthốngtriếthọclàcơsởcủatácphẩmnày-màcịnphảihiểuvaitrị
củatriếthọctrongđờisốngthờicổđạinóichung.
Ngày nay triết học là một mơn học hàn lâm, mơn học mà khơng mấy ai ngồi những nhà triết học
chunnghiệpcoilàtrungtâmcuộcsốnghằngngàycủahọ.Mỗichúngtacóthểnghĩrằngbảnthânchúng
tacómột“triếtlísống”,nhữngtriếtlínàychẳngmấyquanhệvớinhữnggìdiễnratrongcáckhoatriếtcủa
cáctrườngđạihọccủachúngta.Nhữngcơngtrìnhtriếthọcphântích(analyticphilosophy)củathếkỉ20
thườngcóvẻcáchbiệtvớicáimànhàtriếthọcMĩThomasNagelgọilànhững“vấnđềcốttử”:nhữngvấn
đề liên quan đến những quyết định lựa chọn đạo đức, xây dựng một xã hội công bằng, phản ứng trước
nhữngđaukhổvàmấtmát,vàđiđếnđươngđầuvớiviễncảnhcủacáichết,phầnlớnchúngtacóxuhướng
coinhữngvấnđềnàythuộcđịahạttơngiáochứkhơngphảicủatriếthọc.
ĐốivớiMarcusvànhữngngườicùngthờivớiơng,tìnhhìnhkháchẳn.Triếthọccổđạichắcchắncó
phươngdiệnhànlâmcủanó.Athensvàcácthànhphốlớnkháccónhữngchứcvụgiáosưtriếtđượccơng
khaitàitrợ,vàcácnhàtriếthọcchunnghiệpcũnggiảngdạy,biệnluậnvàviếtnhưngàynay.Nhưngtriết
họccịncómộtphươngdiệnkhácthựctếhơn.Nókhơngphảichỉlàchủđềđểviếtvàbiệnluận,màcịnlà

cáiđượcngườitamongđợicungcấpmộtbản“đồánchocuộcsống”,mộtbộquytắcsốngmàngườita
sốngtheonó.
Đâylàmộtnhucầumàtơngiáothờicổcóđặcquyềnlễnghivềgiáothuyếtkhơngđápứng,vànóít
cungcấpnhữnghướngdẫnvềlnlívàđạođức.Màcũngkhơngaimongđợinólàmđiềuđó.Đólànhững
gìmàtriếthọcphảilàm.
Triếthọctheonghĩahiệnnaylàsángtạocủamộtngười:Socrates,nhàtưtưởngAthensthếkỉthứ5


trCN.NhưngđiềuchủyếutrongthờiđạiHellenistic(vănhóacổHiLạp)làchúngtathấynổilênnhững
mơnpháitriếthọctruyềnbánhững“hệthốngniềmtin”chặtchẽmạchlạc,màmộtcánhâncóthểchấp
nhậntồnbộ,vàđượclậprađểgiảithíchvũtrụtrongtínhtồnthểcủanó.TrongcáchệthốngHellenistic
nàycáiquantrọngnhất,đốivớicảLaMãnóichungvàMarcusnóiriêng,làtrườngpháiKhắckỉ(Stoic).
Phongtràonàylấytêntừchữstoa(cổngvịm,“porch”hay“portico”)trongkhusầmuấtcủaAthens,nơi
người sáng lập của nó Zeno (332/3- 262 trCN) dạy học và giảng bài. Các triết thuyết của Zeno được
nhữngngườikếtụcơng,Cleanthes(331-232trCN)vàChrysippus(280-206trCN)soạnlạivàpháttriển.
ĐặcbiệtChrysippuslànhàvănviếtrấtnhiều,chínhơnglàngườiđặtnềnmóngchothuyếtKhắckỉcóhệ
thống.ChủnghĩaKhắckỉ“hànlâm”nàylànguồngốccủamộtsốthuậtngữvàkháiniệmsẽtáixuấthiện
thườngxuntrongthờiTrungcổ,vàchúngtacầnphảilàmquenvớitồnbộtriếtthuyếtKhắckỉđểcóthể
hiểuđúngquanđiểmcủaMarcus.
TrongcáchọcthuyếttrungtâmcủathếgiớiquanKhắckỉchủnghĩa,cólẽquantrọngnhấtlàniềmtin
khơnglaychuyểnrằngthếgiớiđượctổchứctheomộtcáchhợplívàmạchlạc,chặtchẽ.Đặcbiệthơn,thế
giớiấyđượckiếmsốtvàdẫnhướngbởimộtlựclượngtrànngậpkhắpnơimànhữngngườiKhắckỉgọi
bằngthuậtngữlogos.Thuậtngữnày(màtừtiếngAnh“logic”vàhậutố“logy”rútratừnó)cómộtmiền
ngữnghĩarộngđếnmứchầunhưkhơngthểdịchđược,ởtầmcơsở,nóchỉtưduymạchlạc,hợplí-được
hìnhdungnhưmộttínhcáchđặctrưng(tínhhợplí,khảnăngsuylí)haynhưsảnphẩmcủatínhcáchấy
(mộtphátbiểudễhiểuhaymộtdiễnngơnmạchlạc).Logoshoạtđộngcảtrongcánhânlẫntrongtồnthể
vũtrụ.Trongcánhânnólàkhảnăngsuylí.Trênbìnhdiệnvũtrụnólàngunlíhợplíchiphốiviệctổ
chứcvũtrụ7.Theonghĩanày,nóđồngnghĩavới“Tựnhiên”,“Ýtrời”,“ThượngĐế”(KhitácgiảSách
phúcâmcủathánhJohnnóivớichúngta“Lời”[theWord],tứcLogos,cónghĩalà“vớiChúa”vàđược
đồnghóavớiChúa,làơngmượnthuậtngữlogoscủapháiKhắckỉ).

MọisựđềuđượcquyếtđịnhbởiLogos,vàtheomộtchuỗinhânquảvữngchắc.Nhưvậychủnghĩa
Khắckỉkhởiđitừmộthệthốngquyếtđịnhluậndườngnhưkhơngcịnchỗchotựdoýchícủaconngười,
haytráchnhiệmvềđạođức.TrongthựctếchủnghĩaKhắckỉkhơngsẵnlịngchấpnhậnmộtsựdànxếp
nhưthế,vàcốgắngvượtkhókhănđóbằngcáchđịnhnghĩatựdoýchínhưmộtsựtựnguyệnthíchứngvới
nhữnggìdùsaocũngkhơngtránhkhỏi.Theolíthuyếtnày,conngườigiốngnhưmộtconchóbịbuộcvào
mộtxengựa.Nếuconchótừchốichạytheochiếcxengựathìnósẽbịxengựalơiđi,tuynhiênnócó
quyềnlựachọn:chạy,haybịlơiđi.Cũnggiốngnhưthế,conngườichịutráchnhiệmvềnhữnglựachọnvà
nhữnghànhđộngcủamình,chodùnhữnglựachọnvàhànhđộngấyđãđượclogosđịnhtrướcvàtạothành
mộtbộphậnkếhoạchcủanó.Ngaycảnhữnghànhđộngcóvẻnhư-vàthậtsự-vơđạođứchoặcbấtcơng
cũngthúcđẩythiếtkếtổngthể,đượchiểumộtcáchtổngqtnhưhàihịavàtốtđẹp.Cảchúngnữa,cũngbị
logoschiphối.Nhưnglogoskhơngđơngiảnchỉlàmộtlựclượngquantrọngchiphốivàdẫnhướngthế
giới.Nócịnlàmộtchấtcóthật,trànngậpthếgiớinày,khơngphảitheonghĩaẩndụ,màtrongmộtdạngcụ
thểnhươxyhoặccácbon.Tronghiệnthânvậtlícủanó,logostồntạinhưthểkhí(pneuma),mộtchấtmà
pháiKhắckỉtưởngtượngnhư‘ngọnlửatinhkhiết’,vàChrysippustưởngtượngnhưmộthỗnhợpgiữalửa
vàkhơngkhí.Khílànănglượng-hơithởsốngđộng-làmchocácđộngvậtvàconngườicósinhkhí.Như
trongcâucủaDylanThomas,nólà“nănglượngtruyềnquacầuchìxanhlàmrạorựcbơnghoa”,vànócó
mặtngaycảtrongnhữngvậtkhơngcósựsốngnhưhịnđáhaykimloại,nógắnkếtđốitượng-cáisứccăng
bêntrongkhiếnchohịnđálàhịnđá.Nhưvậytấtcảmọiđốitượngđềulàhợpthểcủavậtchấtkhơngcó
sự sống với năng lượng sống động. Trong nhiều dịp, khi Marcus nhắc đến “ngun nhân và vật chất”
(causeandmaterial)làýơngmuốnnóiđếnhaithànhtốcủanhữnghợpthểtrên,vậtchấttrơìvàkhílinh
hoạtsốngđộng-chúngthốngnhấtvớinhauchừngnàobảnthânđốitượngcịntồntại.Khiđốitượnghéo
tàn,chết,làkhihoạtlựccủanóbịhútlạivàologostồnthể.Điềunàycũngdiễnratrênmộtquymơrộng
lớntồnvũtrụ,trongnhữngqngcáchlớnnóbịlửathiêurụihồntồn8rồisauđólạiđượcphụchồi.
Nếuquảthậtthếgiớitrậttựngănnắpnhưthế,nếulogoskiểmsốtmọithứ,thìtrậttựmànótạoracó


thểnhậnthứcđượcvớimọikhíacạnhcủanó.GiảđịnhnàykhơngchỉdẫnpháiKhắckỉđếnchỗsuyluận
vềbảnchấtcủathếgiớivậtchấtmàcịnthúcđẩyhọđitìmđặctrưnghợplícủalogostrongnhữngkhuvực
khác,đặcbiệttronglogichìnhthứcvàbảnchấtvàcấutrúccủangơnngữ(mốiquantâmcủahọđếntừ
ngunhọcđượcphảnánhởnhiềutiểumụctrongSuytưởng).Sựthơithúccóhệthốngnàycịntáixuất

hiệntrongnhiềulĩnhvựckhácnữa.ThưmụccáctácphẩmcủachínhChrysippuscịnđượcnhàchéptiểu
sửDiogenesLaertiusởcuốithếkỉthứ3lưulạiquảlàrấtdài;nóbaogồmkhơngchỉnhữngluậnthuyết
triếthọctheonghĩahẹp,màcảnhữngcơngtrìnhnhư“vềCáchĐọcThơ”,“ChốngViệcSửaLạicácBức
Tranh”.CácnhàKhắckỉvềsaucịnthamgiavàolịchsửvànhânhọc,cũngnhưnhữngđềtàitriếthọc
thơngthườnghơn.
TưtưởngKhắckỉđượctruyềnbákhơngchỉvềmặttríthứcmàcảtrênphươngdiệnđịalínữa.Phong
tràonàyrađờiởAthens.TrongmộtthếkỉrưỡisaucáichếtcủaChrysippusnólanrộngđếncáctrungtâm
khác, đặc biệt là đến thành La Mã (Rome). Người La Mã của thế kỉ 2 trCN đang ở giữa một q trình
chinhphụcmàcuốithếkỉấyhọđãthậtsựlàmchủkhuvựcĐịaTrungHải.Cơngcuộcchinhphụcđikèm
vớivănhóa.NhìnlạisựHiLạphóa(Hellenization)nhanhchóngcủagiớiqtộcLaMãtừnhữngnăm
200đếnthờicủaơng,nhàthơHoracecónhậnxétnổitiếngrằng“NgườiHiLạpbịchinhphụcthậtralà
ngườiđichinhphục”.
KhơngđâuảnhhưởngcủangườiHiLạprõrànghơntrongtriếthọc.CácnhàtriếthọcHiLạp,kểcả
cácnhàKhắckỉ,Panaetius(khoảng185-109trCN)vàPosidonius(khoảng135-50trCN),sangRomeđể
giảngdạy.Nhiềungườiởlạitrongnhữngkhoảngthờigiandài.Vàothếkỉ1trCN,đốivớithanhniênthuộc
tầnglớpthượnglưuLaMã,sangAthenshọclàthờithượng,nhưmộtphiênbảnthờicổđạicủa‘Grand
Tour’thếkỉ189.GiớiqtộcLaMãhànhđộngnhưnhữngnhàbảotrợchocáccánhântriếtgia,vàlập
những thư viện lớn chứa những văn bản triết y học (như thư viện ở trang trại nổi tiếng của a Papyti ở
Herculaneum),vànhữngngườiLaMã9nhưCicerovàLucretiuscốgắnggiảithíchnhữnghọcthuyếttriết
họcHiLạp.Trongcáctrườngpháitriếthọcchủyếu,chủnghĩaKhắckỉchínhlàmộttrườngpháicósức
thuhútlớnnhất.Khơnggiốngnhưmộtsốmơnpháikhác,chủnghĩaKhắckỉlnlnchấpthuậnthamgia
vàođờisốngcộngđồng,vàlậptrườngnàyđánhtrúngvàothịhiếucủagiớiqtộcLaMã,màbộtiêu
chuẩn giá trị khuyến khích hoạt động chính trị và quân sự. Chủ nghĩa Khắc kỉ thậm chí đã được mơ tả,
khơngphảilàkhơngcólí,nhưmộttơngiáothậtsựcủatầnglớpthượnglưuLaMã.Trongqtrìnhnàynó
trởthànhmộtphiênbảnkháchơnsovớitriếtthuyếtđượcZenovàChrysippusgiảngdạy.Cólẽsựphát
triểnquantrọngnhấtlàviệcchuyểntrọngtâm,thuhẹptầmbaoqt.Ởgiaiđoạnđầuvàgiữa,chủnghĩa
Khắckỉlàmộthệthốnghồnchỉnh.Nónhằmbaoqtmọitrithức,vàtiêuđiểmcủanólàsuyđốnvàlí
thuyết.ChủnghĩaKhắckỉLaMã,tráilại,làmơnhọcthựchành-khơngphảilàmộthệthốngtrừutượng
củatưtưởng,màlàmộttháiđộđốivớicuộcsống.
Phầnnàovìnhữnglídolịchsử,chínhcáichủnghĩaKhắckỉđãđượcLaMãhóanàylàcáicóảnh

hưởngnhiềunhấtđếncácthếhệsau.Thậtraviệcápdụnghìnhdungtừ“khắckỉ”chomộtconngườibiểu
lộsứcmạnhvàlịngcanđảmtrongbấthạnhcólẽthíchhợpvớihệthốnggiátrịcủaqtộcLaMãhơnlà
vớicáctriếtgiaHiLạp.
ChủnghĩaKhắckỉtronghìnhthứcsaunàycủanólàmộthệthốngtruyềncảmhứngkhơngchỉtừcác
vănbảnhayhọcthuyết,màcịnnhờthơngquacáccánhân.Mộttrongnhữngmơnđệxuấtsắcnhấtcủanólà
MarcusCato(thườngđượcgọilàCatotrẻđểphânbiệtvớiơngnộicủaơnglàmộtgươngmặtkiệtxuấtcủa
thếkỉtrướcđó).Làmộtvịngunlãonổitiếngchínhtrực,khiJuliusCaesartiếnqnvàoRomenăm49
trCN,CatođứngvềphePompey-đốithủcủaCaesar,trongviệcbảovệtínhhợpphápcủachínhphủ.Khi
Caesarchiếnthắng,CatokhơngchịusốngdướinềnCộnghịamàđãtựtửsautrậnMundanăm46.Trong
vịngmộtthếkỉơngđãtrởthànhbiểutượngcủatinhthầnKhắckỉphảnkhángbạoquyền.DướitriềuNero
têntuổicủaơngđượcnhàthơLucanlàmchobấttử,vàđượcngunlãoThraseaPaetuscangợitándương
trongmộtcuốntiểusử.BảnthânThraseacũnghisinhthânmìnhkhichốnglạiNero.


Con rể của Thrasea là Helvidius Priscus, đóng một vai trò tương tự - và cũng đi đến một kết cục
tươngtự-dướithờiVespasian.ThraseavàHelvidiuslầnlượtlànhữngkiểumẫuchotầnglớpquýtộcthế
kỉthứ2,nhưnhữngbậcthầycủaMarcus:Rusticus,Maximus,vàSeverus.BảnthânMarcusđãdànhnhững
lờingợicahọ(vàCato)trongSuytưởng1.14.
Cato, Thrasea, và Helvidius là những người hành động, không phải những nhà văn, và những tính
cáchanhhùngcủahọkhơngtránhkhỏiđemđếnchohọmộtphẩmchấtdườngnhưhaichiều.Mộtgương
mặtphứctạpvàthúvịhơnnhiềulàngườichúcủanhàthơLuca,LuciusAnnaeusSeneca(khoảngnăm4
trCN-65CN)thườngđượcbiếtdướitênSenecaTrẻđểphânbiệtvớingườichacũngkiệtxuấtcủaơng.
Khởiđầulàqnsư(councillor),thầydạychoơngvuatrẻNero,cuốicùngơngđãbịbuộcphảitựsátsau
khibịlơikéovàomộtâmmưuchốnglạihọctrịcũcủamình.Cuộcsốngcủaconngườikhơngphảiln
lnnhấtqnvớinhữnglítưởngcủahọ,vàcácnhàbìnhluậnthấykhólịngdưnghịanhữngluậnđiểm
triếthọccủaSenecavớisựgiàucóđếnkhótincủaơngvàsựnịnhnọtvơsỉcủaơngđốivớiNero.Tuy
nhiêntácphẩmcủaơng,(đặcbiệtNhữngbứcthưgửiLucilius)vẫncịnlưulạinhữngấntượnglơicuốn
vàdễtiếpcậncủachủnghĩaKhắckỉhậukì.VìđượcviếtbằngtiếngLatinnênchúngcũngnằmtrongsốtác
phẩmcóảnhhưởnglớnnhấtđếncácthếhệsau.NhưngkhơngphảitấtcảcácnhàKhắckỉđềulànhữngvị
ngunlãogiàucó.CịncómộtloạikiểumẫuKhắckỉkhác;kẻbênlềmàlốisốngkhổhạnhcủaơngđã

khiếnơngđượcnhữngngườiđươngthờigiàucóhơnngưỡngmộvàchophépơngphêphántínhgiảdối
củaxãhộithượnglưubằngmộtthẩmquyềnđíchthực.TrướcđócómộtthídụvềkiểumẫunàylàGaius
MusoniusRufus(khoảng30-100)mộtthànhviêncủagiớiquanchứcLaMã,cáigọilàđồnkịsĩ(equites)
bị cả Nero lẫn Vespasian trục xuất. Một thí dụ cịn ấn tượng hơn là Epictetus, học trị của Musonius
(khoảng55-135)ngườiđãthựchànhtriếtlínàykhicịnlàmộtnơlệvàhiếndângphầncịnlạicủacuộc
đờimìnhchonósaukhiđượctựdo.DướitriềuDomitianơngbịđàytớiNicopolis(ởphíabắcGreece),
vàsaukhibạochúanàychết,ơngđượcgiữlạiởđóđểdạyhọcvàgiảngchocácdukháchthườngvượt
nhữngqngđườngdàiđếnđểnghe.Trongsốnàycónhàsửhọckiêmchínhkháchthuộctầnglớpthượng
lưuArrian(khoảng86-160),đãcơngbốmộtbảnghichépdàivềnhữngcuộcthảoluậncủathầy,vănbản
nàythườngđượcnhắcđếnvớicáitênNhữngbàigiảngcủaEpictetus(chínhlàNhữngbàithuyếtgiảng
hoặctậpghichépriêngvềnhữngbàiđó)(Discourses).Sauđóơngsoạnmộtbảnrútgọn,Encheiridion
(“Cẩmnang”hay“Sổtay”).
EpictetusdườngnhưlàmộtgươngmặtđặcbiệtquantrọngđốivớiMarcus.Ơngcảmơnthầydạytriết
RusticusđãgiớithiệuchoơngNhữngbàigiảngcủaEpictetus,vàtrongQuyển2củaSuy tưởng có cả
loạtnhữngcâuhíchvànhữngđoạnvăntríchtừtriếtgianày.Vàbảnrútgọn(Encheiridion)củaArriancho
tamộtbảntươngđươnggầnsátnhấtvớibảnSuytưởng,khơngchỉvềnộidungmàcảvềhìnhthức:một
loạtnhữngmục(entry)tươngđốingắnvàkhơngcóliênquanvớinhau.

THUYẾTKHẮCKỈVÀCUỐNSUY
TƯỞNG
ThuyếtKhắckỉvềsaucủaEpictetuslàphiênbảnđãtáchmộtcáchtriệtđểrakhỏi“tiềnthân”HiLạp
(sic)(Hellenistic)củanó,mộttriếtthuyết“đãhọchỏinhiềutừnhữngđốithủcủanóvàhầunhưđãqnđi


nhiềubộphậncủachínhnó”10.CóthểthấytrongSuytưởngcảhaikhuynhhướngnày,thuhẹplĩnhvựcvà
vaymượnchiếttrungtừcácnguồnngồi-Khắckỉ.Chrysippusvànhữngngườitheoơngđãphântrithứcra
bakhuvực:logichọc,vậtlíhọcvàđạođứchọc,lầnlượtứngvớibảnchấtcủatrithức,cấutrúccủathế
giớivàvaitrịthíchđángcủaconngườitrongthếgiớiấy.Marcusítnhấtcónhắcsơđếnviệcchiabanày
trongmộtmục(8.13),nhưngrõràngtrongcácchươngkhácvàtrongcảquyểnSuytưởng,logicvàvậtlí
khơngnằmtrongtrọngtâmcủaơng.TrongsốnhữngđiềuơngtạơnThượngĐế,cóviệcơngkhơngbaogiờ

“bịthuhútvàologichaybậntâmvớivậtlí”(1.17).Thỉnhthoảngcũngcónhữngmụcchứngtỏcónhận
thứcvềtưduyKhắckỉliênquanđếnngơnngữ(trịchơichữtheotừngunở8.57cólẽlàvídụrõnhất),
nhưngchúnglàngoạilệ,khơngphảiquytắc.
TrongnhiềutrườnghợptathấyMarcusyếuvềlogic-cáilogiccủamộtnhàhùngbiện,khơngphải
củatriếtgia;hiếmkhithấychuỗilậpluậnnhưthếtrongSuytưởng4.4.Quantâmcủaơngđếnbảnchấtcủa
thếgiớivậtlígiớihạntrongsựtươngứngcủanóvớinhữngvấnđềnhânsinh,vềmộttrongnhữnghọc
thuyếtvậtlícơbảncủapháiKhắckỉ,kháiniệmvề“ekpyrosis”(taihọalớnxảyratheochukì,chấmdứt
mộtchukìcủavũtrụ),Marcusgiữlậptrườngbấtkhảtri(agnostic)mặcdùơngkhơngphảilàngườiđơn
độctronglậptrườngấy.Theoơng,chínhđạođứcmớilànềntảngcủahệthống:“chínhvìbạnđãtừbỏhi
vọngtrởthànhmộtnhàtưtưởnghaynhàkhoahọclớn,bạnđừngnêntừbỏvươntớitựdo,đạtđếnkhiêm
nhường,phụcvụngườikhác…”(7.67).
NhữngcâumàMarcuscốgắngtrảlờichủyếulànhữngcâuhỏisiêuhìnhhọcvàđạođứchọc:tạisao
chúngtacómặttrênđờinày?Chúngtanênsốngcuộcđờichúngtanhưthếnào?Làmsạochúngtacóthể
chắcchắnrằngnhữnggìchúngtađãlàmlàđúng?Làmsaochochúngtathốtkhỏinhữngcăngthẳngvàáp
lựccủacuộcsốnghằngngày.Chúngtacóthểđươngđầuvớikhổđauvàbấthạnhnhưthếnào?Làmsao
sốngđượcvớicáiýniệmrằngmộtngàykiachúngtakhơngcịnnữa?
Cố gắng tóm tắt những câu trả lời của Marcus vừa là vô nghĩa vừa xấc xược; ảnh hưởng của Suy
tưởnglêncácbạnđọcsaunàyphầnnàođếntừviệcơngtrảlờinhữngcâuhỏinàymộtcáchtrongsángvà
kiênđịnh.TuynhiêncũngđángchúýtớimộtmẫumựctưduyvốnlàtrungtâmtriếtlícủaSuytưởng(cũng
nhưvớiEpictetus)vàđãđượcPierreHadotnhậnravàtrìnhbàychitiết.Đólàthuyếtvềbakỉluật:kỉluật
củanhậnthức,củahànhđộngvàcủaýchí.
Kỉluậtcủanhậnthứcđịihỏirằngchúngtaphảiduytrìtínhkháchquantuyệtđốicủatưtưởng,rằng
chúngtahãybìnhthảnthấysựvậtđúngnhưnólà.Đểhiểuđúngđiểmnàycầncómộtgiảithíchngắnvề
nhậnthứcluậncủathuyếtKhắckỉ.Chúngtađãthấyrằng,đốivớipháiKhắckỉtrậttựvũtrụđượcbiểu
hiệnbằnglogos.Logosnàyngấmvàotavàđượchegemonikon11(nghĩađen:‘cáichỉdẫn’)củachúngta
hútlấy,nólàphầnthơngminhtrongýthứccủachúngta.Trongmộtbốicảnhkhácnócóthểgầngiốngvới
“ýchí”hay“tínhcách”,vànóthựchiệnnhiềuchứcnăng(sic)màngườinóitiếngAnhquychobộóchoặc
tráilim.Mộttrongnhữngchứcnăngchủyếucủanólàxửlívàđánhgiádữliệunhậnđượctừcácgiác
quancủachúngta.Trongtừngkhoảnhkhắccácđốitượngvàcácsựkiệntrongthếgiớixungquanhtadồn
dậptrútlênchúngtanhữngấntượng.Khilàmthếchúngđãtạoramộtảotưởng,mộtấntượngtâmlí.Từ

đâytrítuệsinhramộttrigiác(hypolepsis),cóthểsovớimộtbứcảnhinratừmộtphimâmbản.Bứcảnh
innàysẽlítưởngnhấtnếuchínhxácvàtrungthànhvớibảngốc.Nhưngnócóthểkhơngthế.Nócóthểbị
mờ,hoặccóthểcónhữngcáibónglàmchohìnhảnhgốcnhịeđi,tốiđi.
Cáichínhtrongnhững[ấntượng]nàylànhữngphánxétkhơngthỏađángvềgiátrị:chocácsựvậtlà
“tốt”hoặc“xấu”trongkhitrênthựctếcácsựvậtấykhơngtốthoặckhơngxấu.Chẳnghạnấntượngcủatơi
rằngcáinhàcủatơivừamớibịcháyđơngiảnlàthếnày(sic)-mộtấntượnghoặcthơngtinmàcácgiác
quanchuyểntớitơivềmộtsựkiệnxảyraởthếgiớibênngồi.Tráilại,việctơinhậnbiếtvềngơinhàtơi
vừabịcháy,trongđótơicảmthấymộtnỗiđaulịngkhủngkhiếpkhơngchỉcótrongmộtấntượng,màcịn
cảtrongcáchhiểumànănglựctrigiáccủatơiáplênấntượngbanđầuấy.Nókhơnghềlàcáchhiểuduy


nhấtcóthể,vàtơikhơngbuộcphảichấpnhậnnó.Tơicóthểkháhơnnhiềunếutơitừchốilàmthế.Nói
cáchkhác,khơngphảicácđốitượngvàsựkiệnmàchínhcáccáchhiểumàchúngtaápđặtlênchúngmới
làvấnđề.Vậybổnphậncủachúngtalàkiểmsốtgắtgaonănglựctrigiáccủachúngta,đểbảovệtríóc
củachúngtakhỏisailầm.
Kỉluậtthứhai,kỉluậthànhđộng,liênquanđếnnhữngmốiquanhệcủachúngtavớinhữngngười
khác.Conngười,đốivớiMarcuscũngnhưvớipháiKhắckỉnóichung,lànhữngconvậtxãhội,điểmnày
ơngthườngnhắcđến(vídụ5.16,8.59,9.1).Tấtcảmọingườikhơngchỉcóchunglogos,màcịncóchung
nănglựcsửdụngnó(đólàđiềulàmchochúngtathànhconngườivàphânbiệtchúngtavớinhữngcon
vật).Nhưngcólẽsẽchínhxáchơnnếunóirằngchúngtalànhữngkẻthamgiavàologos,cáilogoskhơng
phảichỉlàmộtthựcthểmàcịnlàmộtqtrình.BảnthânMarcusđãhơnmộtlầnsosánhthếgiớiđược
điềuhànhbằnglogosvớimộtthànhphốtrongđótấtcảmọingườilànhữngcơngdân,vớitấtcảnhữngbổn
phậngắnliềnvớitưcáchcơngdânấy.Vìconngườichúngtalàbộphậncủatựnhiên,vàbổnphậncủa
chúngtalàthíchnghivớinhữngucầuđịihỏicủanó-“sốngnhưtựnhiênđịihỏi”nhưMarcusthường
nói.Đểlàmđiềunàychúngtaphảisửdụngđúngcáilogosđượcphânchochúngta,vàthựchiệntốtnhất
nhữngchứcnăngnhiệmvụmàchúngtađượcgiaophótrongbìnhdiệnchủđạocủalogosvũtrụrộnglớn,
màlogoscủachúngtalàbộphận.Điềunàyđịihỏikhơngchỉsựưngthuậnthụđộngvớinhữnggìđãxảy
ra,màcịnphảitíchcựchợptácvớithếgiới,vớisốphận,vàtrênhếtvớinhữngngườikhác.Marcusnói
vớichúngtahếtlầnnàyđếnlầnkhácrằngchúngtasinhrađờikhơngphảichobảnthânchúngtamàcho
nhữngngườikhác,vàbảnchấtcủachúngtavềcơbảnlàkhơngíchkỉ.Trongnhữngmốiquanhệvớinhững

ngườikhác,chúngtaphảilàmviệcvìđiềutốtđẹpchungchotậpthể,vàphảiđốixửvớitừngcánhânmột
cáchcơngbằngvàtửtế.
Marcuskhơngbaogiờxácđịnhrõơngmuốnnóigìvớichữcơngbằng(justice)vàđiềuquantrọnglà
phảinhậnrathuậtngữấyngụýđiềugìvàkhơngngụýđiềugì.Tấtcảmọingườicómộtlogoschung,vàtất
cảcónhữngvaiđếđóngtrongbảnthiếtkếvĩđạitứclàthếgiới.Nhưngđiềuđókhơngcónghĩarằngtấtcả
làngangbằngnhau(equal)vàcácvaitrịđượcgiaochohọcóthểđổilẫnchonhau.Marcus,cũngnhư
phầnlớnngườicùngthờivớiơng,coixãhộilồingườicótơntitrậttựlàđiềuđươngnhiên,vàđiềunày
đượcchứngminhbằngnhữnghìnhảnhmàơngdùngđểmơtảnó.Xãhộilồingườilàmộtcơthểduynhất,
giốngnhưthânthểmộtconngườihoặcmộtcáicây.Nhưngthâncâykhơngthểlẫnvớilá,haybàntaybàn
chânkhơngthểlẫnvớiđầu.Bổnphậnchúngtaphảihànhđộngđúngkhơngcónghĩalàchúngtaphảiđốixử
vớingườikhácnhưngangbằngvớichúngta;nóchỉcónghĩalàchúngtaphảiđốixửvớingườikhácnhư
họxứngđángđượcvậy.Vàsựxứngđángcủahọđượcxácđịnhmộtphầnbởivịtrícủahọtronghệthống
tơntitrậttự.ThuyếtKhắckỉnhấnmạnhtínhtrậttựcủavũtrụhàmýmộttrậttựvàhàihịatươngứngtrong
cácbộphậncủanó,vàsứcquyếnrũcủathuyếtnàyđốivớigiaicấpthượnglưuLaMãcólẽmộtphầnlàở
chỗnókhơngbuộcnhữngngườitintheonóđặtnhữngcâuhỏikhóvềtổchứccủaxãhộimàhọđangsống.12
Kỉluậtthứba,kỉluậtcủaýchí,theomộtnghĩanàođólàđốiứngvớikỉluậtthứhai,kỉluậtcủahành
động.Kỉluậtcủahànhđộngthìchiphốiquanđiểmcủachúngtavềnhữngsựvậttrongtầmkiểmsốtcủa
chúngta[sic],nhữngviệcchúngtalàm;kỉluậtcủaýchíthìchiphốitháiđộcủachúngtađốivớinhữngsự
vậtkhơngnằmtrongtầmkiểmsốtcủachúngta[sic],nhữngsựvậtmàthiênnhiênhaynhữngngườikhác
làm, tác động đến chúng ta. Chúng ta kiểm sốt những hành động của chúng ta, và chịu trách nhiệm về
nhữnghànhđộngấy.Vànếuchúngtahànhđộngsai,thìsẽlàmtổnhạinghiêmtrọngđếnbảnthânchúngta
(cầnnhấnmạnhthếnày:mặcdùkhơngtổnhạichongườikhác,hoặcchologos).Tráilại,nhữngsựvậtnằm
ngồitầmkiểmsốtcủachúngtathìkhơngcókhảnănglàmtổnhạichúngta.Nhữnghànhđộngsaitráido
conngườilàtácnhân(tratấn,trộmcắphaycáctộiáckhác)làmtổnhạitácnhân,khơngtổnhạinạnnhân.
Nhữnghànhđộngcủathiênnhiênnhưhỏahoạn,bệnhtậthoặcchếtchỉcóthểlàmhạichúngtanếuchúngta
nhìnchúngnhưcóhại.Khinhìnnhưthếchúngtanghivấnlịngbaodungvàđộlượngcủalogos,vànhư
thế,làmgiảmuythếcủalogoscủachínhchúngta.


Tấtnhiên,chúngtakhơngđượclàmthế.Ngượclạichúngtaphảinhìnsựvậtnhưchúnglà(ởđâykỉ

luật của nhận thức là thích đáng) và chấp nhận chúng, bằng cách thi hành kỉ luật của ý chí, hoặc như
Epictetusgọilà“nghệthuậtquythuận”-trongmộtcâumàMarcustríchdẫn.Vìnếuchúngtanhậnthức
rằngtấtcảmọisựvậtđềuđãđượctiênliệubởilogosvàtạothànhmộtbộphậncủadựáncủanó,rằngdự
ánđólnlnlàtốt(nhưnóphảithế),thìsuyrachúngtaphảichấpnhậnbấtkểcáigìmàsốphậndành
chochúngta,dùnócóvẻkhóchịuđếnthếnào,tinrằng,theonhưlờiAlexanderPope“Dùlàgì,cũnglà
tốt”. Nó ngụ ý tất cả những trở ngại và bất hạnh, đặc biệt là cái chết - cái mà chúng ta khơng thể tránh
được,dođónókhơnglàmhạichúngta,vàbởithếchúngtaphảichấpnhậnnhưlẽtựnhiênvàđúngđắn.
Cảba[kỉluậtnày]gộplạithànhmộtcáchtiếpcậntồndiệnđốivớiđờisống,vàtrongnhiềucách
kếthợpvàtrìnhbàylạikhácnhau,chúngtạothànhcơsởchomộtsốlớnmụctrongSuytưởng.Chúngtasẽ
thấychúngđượctrìnhbàyrõràngsángsủatrongSuytưởng7.54:
Ởmọichỗ,trongtừngtrườnghợp,bạncóthểlựachọn:
-Chấpnhậnsựkiệnmộtcáchkhiêmnhường[ýchí];
-Đốixửvớingườinàynhưyđángđượcđốixử[hànhđộng];
-Tiếpcậnýtưởngnàymộtcáchthậntrọng,khơngđểđiềugìbấthợplílọtvào[nhậnthức].
Chúng ta thấy bộ ba này được sắp xếp lại và diễn đạt lại trong Suy tưởng 9.6: “Phán xét khách
quan…hànhđộngkhơngvịkỉ….sẵnlịngchấpnhận…mọisựkiệnbênngồi”.
VàchúngtathấytrongSuytưởng8.7chúngẩndướimộthìnhthứctếvihơn:
…Tiếnbộđốivớimộttríóchợplíkhơngcónghĩalàchấpnhậncáisaihayđiềukhơngchắc
chắntrongnhữngnhậnthứccủanó,biếnnhữnghànhđộngkhơngvịkỉthànhmụcđíchduynhấtcủanó,
chỉtìmkiếmvàlảngtránhnhữngsựvậtmànóđãkiểmsốtđược,nắmlấynhữnggìgiớitựnhiênđịi
hỏiởnó,-giớitựnhiênmànólàmộtbộphận-nhưthểchiếclálàbộphậncủacâylàmnhữnggìcái
câyđịihỏiởnó.
Cóthểnêunhiềumụckháclàmthídụ.Bộbanàyđượcnhắclạiqnhiềugợichotanghĩrằngchúng
nằmởtâmđiểmsuynghĩcủaMarcus,vàdựáncủaơngtrongSuytưởng.

NHỮNGẢNHHƯỞNGKHÁC
MarcusAureliusthườngđượcnhắcđếnnhưtinhhoacủatinhthầnKhắckỉ.Tuynhiênlầnnhắccơngkhai
duynhấttrongSuytưởng(5.10)chủnghĩaKhắckỉđượcdiễntảbằngnhữngthuậtngữxalạ,nhưthểnóchỉ
làmộttrongnhiềutrườngpháikhác.SựthiếuvắngnhữnggươngmặtlớntrongChủnghĩaKhắckỉsơkìlộ
qrõ.CảZenolẫnCleanthesđềukhơngđượcnhắcđếntrongSuytưởng,vàChrysippuschỉđượcnhắc

hailần-mộtlầnđượctríchdẫncoinhưmộtsosánhsúctích(6.42),vàcùngvớiSocratesvàEpictetus,
đượcđưavàodanhsáchnhữngtriếtgiaqcố(7.19).Nóithếkhơngphảiđểphủnhậnrằngvềthựcchất
KhắckỉlàcănbảntưtưởngcủaMarcus,haynhữngnhàtưtưởngKhắckỉhậukìcóảnhhưởngsâuđậmđến


ơng(rõnhấtlàEpictetus).Nếucóthểđồngnhấtơngvớimộttrườngpháinào,thìchắcchắnđólàtrường
pháimàơngđãchọnlựa.Nhưngtơingờrằngnếuhỏiơngnghiêncứugì,thìcâutrảlờicủaơngchắckhơng
phảilà“ChủnghĩaKhắckỉ”màsẽđơngiảnlà“Triếthọc”.
Chuyệnnàykhơngcógìđángngạcnhiên.Thờiđếquốc[LaMã]triếthọcđãcóxuhướngpháttriển
rộngrãitồnthếgiới.Nhữngmơnđồcủahầuhếtcáctrườngpháilớn-Platonist(pháiPlato),Tiêudao
(Peripatetic,pháiAristotle),Khuyểnnho(Cynics),vàKhắckỉ(Stoics),thíchtậptrungvàonhữngđiểm
chung giữa họ hơn là những cái chia rẽ họ. Không phải tất cả các nhân vật mà Marcus tin rằng có ảnh
hưởnglênqtrìnhtrưởngthànhvềmặttriếthọccủaơngđềuthuộcpháiKhắckỉ.Chẳnghạn,Severus,
thuộcPeripatetic,pháiAristotle.MặcdùcáctácgiảnhưSenecavàEpictetuschấpnhậnnhữngtiềnđềcơ
bảncủahệthốngdoZenovàChrysippussángtạora,họsẵnlịngmượnnhữngcáchngơn,giaithoại,những
chiếnlượctranhcãitừcácnguồnngồiKhắckỉ.Suytưởngcũngtheomộtđườnglốitươngtự.Dùđược
xâydựngtrênnềntảngKhắckỉ,nócũngthamchiếuvàtríchdẫnmộtsốlớnnhânvật,gồmcảnhữngbậc
tiềnkhucủaChủnghĩaKhắckỉlẫnnhữngđạidiệncủacáctrườngpháiđốithủ.
VềcácbậctiềnkhumàMarcusviệnđến,quantrọngnhấtchắcchắnlàSocrates,nhàtưtưởngAthens
vĩđại,ngườiđãgiúpchuyểnhướngtriếthọctừmộtmốibậntâmvềthếgiớivậtchấtđếntậptrungvàovai
trịcủaconngườitrongxãhộivàbảnchấtcủanềnđạođứcnhânloại.BảnthânSocrateskhơngviếtgì.
Nhữngbàigiảngcủaơngđượcchuyển(vàphầnlớnđượcsoạnlại)trongnhữngcuộcđốithoạitriếthọc
củaPlato,ngườihọctrịcủaơng.MarcustríchdẫnPlatorấtnhiềulần(đặcbiệttrongQuyển7),vàcũngcó
thể nhận ra các yếu tố thuộc triết học Plato và Socrates ở nhiều nơi khác nữa. Một ví dụ được gọi là
nghịchlíSocrates,khẳngđịnhrằngkhơngaicốýlàmnhữngđiềusaitrái,vàrằngnếuconngườicóthể
nhậnrađiềugìlàđúngthìhọnhấtđịnhsẽlàm.“Họnhưthếnày”,Marcusnóivềnhữngngườikhác,“là
bởivìhọkhơngthểphânbiệttốtxấu”(2.1),vàơngnhắclạilờikhẳngđịnhnàyởnhữngchỗkhác.
TínhcáchcủaSocratescũngquantrọngnhưtriếthọccủaơng.Sứcchịuđựngthầnkìvàsựhisinhcủa
ơngbiếnơngthànhmộtkiểumẫulítưởngcủatriếtgiaKhắckỉ-haybấtkìtriếtgianào.Việcơngtừchối
thoảhiệpnhữngniềmtintriếthọccủamìnhđưaơngđếnhisinhcaocảnhấtkhiơngbịđưaratịaxửvào

tuổi70bằngcáchvuchoơngtộibángbổ.Tínhchínhtrựcmàơngthểhiệntrướctịa,vàtháiđộứngxửcủa
ơngtrongnhữngngàytrướccuộchànhhìnhkhiếntadễdànghìnhdungơngnhưmộtbậctiênliệtcủaChủ
nghĩaKhắckỉthếkỉthứ1,giốngnhưThraseaPaetushoặcHelvidiusPriscus,vàchínhlàdướiánhsáng
nàyMarcusđãgợinhớđếnơngtrongSuytưởng.
TrongsốcácbậctiềnbốicủaSocratesz(têngọinhữngnhàtưtưởngtiền-Socrates)quantrọngnhất
đốivớicảMarcuslẫncácnhàKhắckỉnóichunglàHecralitus,gươngmặthuyềnthoạiởEphesus(Thổ
NhĩKìngàynay),nhữngcâunóinhưcơngánthiềncủaơngđãthànhcáchngơnvìchúngvừathâmthúyvừa
bíhiểm.HệthốngtriếthọccủaHecralituscoilogoscóvaitrịtrungtâmvàcoilửalànguntốbanđầu
củavạnvật.Cảhaiyếutốnày,logosvàlửa,gắnbómộtcáchtựnhiênvớipháiKhắckỉvàchắcđãảnh
hưởng đến họ. Hecralitus được nhắc đến trong một số mục của Suy tưởng (4.46, 6.47) nhưng các học
thuyếtcủaơngcóthểtìmthấytrongnhiềumụckhác.Hơnnữa,lốinóisúctíchvàtràophúngcủaơngđi
trướcthểloạicáchngơnbíhiểmmàchúngtathấytrongmộtsốmục.
Cáchtrảthùhaynhấtlàđừngđểgiốngnhưthế(6.6),
Thẳng,chứkhơngphảibịnắnthẳng(7.12).
Vũkhícủatayđấukiếmcóthểđượcnhặtlênrồilạiđặtxuống.Vũkhícủatayđấuquyềndính
liềnvớihắn.(12.9)
ChínhtừHecralitusMarcusđãrútramộtchủđềđángnhớnhấtcủaơng,chủđềvềdịngchảyln
biếnđổivơthườngcủathờigianvàvậtchấttrongđóchúngtavậnđộng.”Chúngtakhơngthểbướchailần


vàocùngmộtdịngsơng”Hecralitusnóithế,vàchúngtathấyMarcusmởrộngra“Thờigianlàdịngsơng,
làdịngchảymãnhliệtcủacácsựkiện,tanhácthấynómộtlầnthìnóđãtrơituộtkhoichúngta,vàmột
dịngkhácchảyđếnrồichảyđi”(4.43,vàsovới2.17,6.15).
Mặcdùtrongsốcáctriếtgiatiền-SocratesHeraclitusrõrànglàngườicóảnhhưởngnhiềunhấtđến
Marcus, nhưng nhiều nhà tư tưởng khác cũng để lại dấu ấn. Marcus hai lần mượn hình ảnh của nhà thơ
Empedoclesvềlinhhồnkínđáonhưmộtquảcầuhồnhảo(8.41,12.3),vàcólầnơngámchỉnhữnghọc
thuyếtthầnbícủapháiPythagoras(11.27).Ơngdànhnhiềumụckhảosátnhữnghàmýcủanhữngcâunói
đượcgánchoDemocritus,mộttrongnhữngngườiphátminhrathuyếtnguntử.Nhữngcâunàyvềsaucó
lẽđãgợihứngchonhàtriếthọcHiLạpEpicurus.
CảHeraclituslẫnSocratesđềukhơnglậpratrườngphái.ThànhtựuấydànhchoPlato,rồiđếnhọc

trịcủaPlatolàAristotle,ngườitáchrakhỏithầycủamìnhđểlậpratràolưuTiêudao.Marcuskhơngbao
giờnhắcđếnAristotle,mặcdùơngcótríchdẫnvớivẻđồngtìnhngườikếtụcArisotlelàTheophrastus
(2.10).Cólẽquantrọnghơnlàmộttràolưuởthếkỉthứ4trCN:Khuyểnnho(Cynicism).
Phái Khuyển nho, trong đó người đầu tiên và lừng danh nhất là ơng Diogenes nóng tính của thành
Sinope,liênkếtvớinhaukhơngchỉbởihọcthuyết,màchínhbởimộttháiđộchung,đólàSựkhinhbỉcủa
họ đối với những thiết chế xã hội, và khao khát một cuộc sống hài hịa hơn với thiên nhiên. Bản thân
Diogenesgợilênhìnhảnhmộttriếtgianghèonànkhổhạnh(triếtgia-khơng-quần-áomàMarcusnóiđến
trongSuytưởng4.30cólẽchínhlàmộtnhàKhuyểnnho).Lờitunbốnổitiếngcủaơngtựnhậnlà“cơng
dâncủathếgiới”chắcchắnlàcótrước,nếukhơngphảilàthậtsựảnhhưởngđếnquanniệmKhuyểnnho
vềthếgiớinhưmộtthànhbang(city-state).Trongnhiềuđoạnvăn,MarcusnhắcđếnDiogenes,cũngnhư
đếnhọctrịcủaơnglàMonimus(2.15),vàgợiđếnmộtnhàKhuyểnnhokhác,Crates(Suytưởng 6.13,)
trongmộtgiaithoạimàđếnnayvẫnchưarõýnghĩa.
MốiquanhệcủaMarcusvớipháiEpicurus,đốithủchínhcủapháiKhuyểnnhotrongcáchệthống
triếthọcHiLạp,cịnsónggióhơn.CácđệtửcủaEpicurus(341-270trCN)tinvàomộtvũtrụhồntồn
khácvớivũtrụmàZenovàChrysippuskhẳngđịnh.ThếgiớiKhuyểnnhođượcxếpvàocấpđộthứn,vũ
trụcủaEpicuruslàngẫunhiên,sảnphẩmcủasựliênkếtmayrủicủahàngtỉnguntử.NóivềThượngĐế
trongmộtthếgiớinhưthếrõrànglàvơnghĩa,vàtrongkhithừanhậnsựtồntạicủacácthần,ơngphủnhận
họquantâmđếncuộcsốngcủaconngười.Lànhữngconngười,vaitrịcủachúngtachỉlàsốngchotốt
đẹpcuộcsốngmàtacó,hưởngnhiềunhấtnhữngvuithúdànhsẵnchochúngta,vàtựngăncáchmìnhcàng
xacàngtốtkhỏinhữngkhổđauvàlolắng.Nhấtlà,chúngtađừnglolắnggìvềcáichết,nóchẳngquachỉ
làsựphânrãnhữngnguntửhợpthànhchúngta.Qtrìnhnàykhơngchỉlàkhơngtránhkhỏi,màcịnvơ
hại,đơngiảnlàvìsaucáichết,chẳngcịn“chúngta”đểchịucáihạiấy.
MặcdùmơnpháinàyliệtmộtsốkhơngítngườiLaMãkiệtxuấtvàotrongsốnhữngmơnđồcủanó,
nó chưa bao giờ đạt đến thành cơng của phái Khắc kỉ, và bị những người ngồi cuộc nhìn với sự coi
thường.LốisốngẩndậtmànhữngngườitheopháiEpicurustánthànhrõràngkhóhịahợpvớimộtcuộc
sốngtíchcựcvềmặtxãhội-mộtgiátrịLaMãquantrọng-vàviệcpháiEpicurusđánhđồngđiềuthiện
vớikhốilạcnhấtđịnhkhiếnnhữngngườibảothủLaMãcaumày.“Ăn,uốngvàvuivẻ”bịsốđơnggán
cholàkhẩuhiệucủapháiEpicurus,mặcdùbảnthânEpicurusđãhếtsứcdứtkhốtđồnghóakhốilạcvới
sựthưởngngoạnđầychấttrítuệhơnlàsựthíchthúthơtụcvớithứcănvàsắcdục.Tuynhiên,dùchỉlà
quanđiểmcủathiểusố,chủnghĩaEpicuruslàđốithủmạnhduynhấtcủaChủnghĩaKhắckỉtrongviệcđưa

ramộtvũtrụquancóhệthống,nhưMarcusthừanhậntrongmộtsốdịpbằngcáchphânbiệtcứngnhắc
“ThượngĐếhayNguntử”(4.3,10.6,11.18,12.14).
DườngnhưMarcusthườngnhìnchủnghĩaEpicurusvớiconmắtchêtrách(nhưchúngtacóthểnghĩ
thế).TrongSuytưởng6.10ơngđốichiếuvũtrụcủaEpicurus,đượcđặttrênsự“hỗnhợp,tươngtác,phân
tán”vớinhữngthànhphầncủahệthốngKhắckỉ:“thốngnhất,trậttự,dựán”rõrànglàthiênvềcáisau.


Ơngviếttrongmộtmục:chúngtacónênhổthẹnvìsợchếtkhơng,“ngaycả”khipháiEpicuruscaongạo
coikhinhnó?(12.34).Nhưngnhiềumụckhácchothấymộttháiđộítgaygắthơn.Marcustríchdẫnvới
mộtvẻđồngtìnhrõràngmộtđoạnEpicuruskểlạihànhvimẫumựccủaơngtrongmộttrậnốm(9.41)và
hailầnđitìmanủitrongnhữngnhậnxétcủanhàtriếthọcvềviệcchịuđựngnỗiđau(7.33,7.64).Giống
nhưnhữngnhàKhắckỉsaunày(màSenecalàthídụđiểnhình),ơngsẵnlịngchấpnhậnsựthậtbấtcứkhi
nàothấynó.
ChođếnlúcnàychúngtamớichỉquantâmđếnnộidungcủaSuytưởng:họcthuyếtđạođứccủaChủ
nghĩaKhắckỉhậukì,kếthợpvớimộtsốtàiliệuvềPlatovàHeraclitus,vàđơilúcthamchiếucáctrường
pháivàcácnhàtưtưởngkhác.ThếcịnbảnthâncuốnSuytưởngthìsao?Vìsaonóđượcviếtravàđã
đượcviếtnhưthếnào?Bạnđọccủanólàai?Nóthuộcloạisáchgì?Đểtìmcâutrảlờichonhữngcâuhỏi
nàychúngtaphảitừnộidungcuốnsáchquaysangvớihìnhthứcvànhữngnguồngốccủanó.

SUYTƯỞNG:THỂLOẠI,KẾTCẤU,
PHONGCÁCH
Tơi tưởng tượng Marcus sẽ rất ngạc nhiên (và có lẽ sẽ khá mất tinh thần) khi thấy cuốn sách của ơng
đượccấtgiữtrongThưviệnHiệnđạicủaNhữngCuốnSáchHayNhấtThếGiới.Trướchết,ơngsẽngạc
nhiênkhitênsáchđượcgánchoơng.CáitênsáchtiếngAnhnàyđượcđặttừlâu:Meditations(NhữngSuy
tưởng)khơngnhữngchẳngđộcđáo,màcịnthậtsựgâyhiểulầm,đánhlạchướng,tạoramộtkhơngkhíâm
vanggiảhiệuvàthẩmquyềnsắpđặtngẫunhiêncácghichéptạothànhcuốnsách.TrongbảnthảotiếngHi
Lạpđãbịthấtlạcsửdụngcholầnxuấtbảnđầutiên-bảnthânnóbịnhiềuthếhệtáchrakhỏibảngốccủa
Marcus - tác phẩm có tên Tặng chính ơng (Eisr heauton). Cái tên ấy chắc cũng giống như Suy tưởng,
khơngphảilàtêngốc,mặcdùítranócịnmơtảchínhxáchơnvềtácphẩm.13
Thậtra,cóvẻnhưbảnthânMarcuskhơngđặtmộtcáitênnàochotácphẩm,vìlídođơngiảnlàngay

từđầuơngkhơngnghĩnólàmộtchỉnhthểcóhệthống.Chưanóiđếnviệcnóđượcviếtrađểcơngbốhay
khơng,nhưngbảnthânMarcusrõràngkhơngmongchờcómộtaiđóngồiơngđọcnó.Nhiềumụccónhắc
mộtcáchbíhiểmđếnnhữngngườihoặcnhữngsựkiện,màmộtngườiđọcthờicổchắccũngsẽthấykhó
hiểunhưchúngta.Chẳnghạn,trongkhingườithờinaycóthểđãnhậnramộtvàigươngmặtđượcnhắcđến
trongSuytưởng8.25hay(12.27),thìkhơngaitrongsốbạnđọcthờicổcóthểbiếtRusticusđãviếtgì
trongnhữngbứcthưgửitừSinuessa(1.7),AntoninusđãnóigìvớinhânviênthuếquanởTusculum(1.16),
hoặcđiềugìđãxảyrachoMarcusởCaieta(1.17).ỞnhữngchỗkhácMarcustrựctiếpsuynghĩvềvaitrị
củahồngđếcủamình,trongnhữngkhíacạnhkhơngthíchhợpvớibấtkìaikhác.Chúngtathấyơnglolắng
vềnhữngmốinguycủaviệctrởthànhhồngđế(6.30),tựnhắcmìnhnóimộtcáchđơngiảnởViệnNgun
lão(8.30),vànghĩvềcuơngvịduynhấtmàơnggiữ(11.7).Từmụcnàycũngnhưnhiềumụckhác,chữ
“anh”trongvănbảnkhơngphảigiốngnhư“anh”khác,màchínhlàbảnthânhồngđế.“Khianhnhìnbản
thânanh,anhthấymộthồngđếbấtkì”(10.31).
ChúngtaphânloạiSuytưởngnhưthếnào?Nókhơngphảilànhậtkí,ítnhấttheonghĩathơngthường.
CácmụckhơngcóhoặcrấtítliênhệvớicuộcsốnghằngngàycủaMarcus:íttên,khơngngàythángvà


khơngnơichốn,trừhaingoạilệ.Nócũngthiếucáicảmgiácvềđộcgiả-ngườiđọcquavaianh-đặc
trưngchophầnlớnnhữngngườiviếtnhậtkíbímật.Mộtsốhọcgiảcoinónhưcơsởchomộtluậnthuyết
lớn chưa được viết ra, như Tư tưởng (Pensées) của Pascal hoặc những sổ tay của Joseph Joubert. Tuy
nhiênnhữngghichépấylặplạiqnhiều,vàtheomộtnghĩatriếthọcchúngqsơđẳngnênkhócóthể
coinhưthế.Cácmụccólẽcócáigìđógầngiốngvớighichépcơngviệc,củamộttriếtgiathựchành,như
ZettelcủaWittgensteinchẳnghạn,hayVởghicủaSimoneWeil.Tuynhiêncảởđâynữacũngcómộtkhác
biệt quan trọng. Suy tưởng khơng phải là thứ thăm dị thử nghiệm, giống như những ghi chép của
WittgensteinhoặcWeil,nóíthoặckhơngcógìđộcđáo.Nókhơnggợilênmộttríócđangghilạinhững
nhậnthứcmới,hoặcthửnghiệmvớinhữngluậncứmới,nhưnglàsựlặplạiđầyámảnhvàsắpxếplại
nhữngýtưởngđãquenthuộctừlâunhưngchưađượchấpthuhồnhảo.Cólẽmơtảtốtnhấtcủanhữngmục
nàylàmơtảdohọcgiảphápPierreHadotđềxuất.Chúnglànhữngbàitậptâmlinhđượcsoạnrađểantrú
tronggiâylát,chốnglạistressvànhữnghỗnđộnrốirencủacuộcsốnghằngngày:mộtcuốnsáchgiúptự
lựctheođúngnghĩađen.MộtbìnhluậnhélộbốicảnhnàycótrongSuytưởng 5.9, trong đó Marcus tự
nhắcmình“Đừngnghĩvềtriếthọcnhưmộtơngthầydạy,mànhưmiếngbọtbiểnvàlịngtrắngtrứngđểtrị

chứngviêmmắt-nhưmộtthứthuốcmỡêmdịu”.
Đọc những dịng này, ta thấy những mục riêng lẻ được soạn khơng giống như Marcus ghi chép lại
nhữngýnghĩcủamình,hoặcsoisángchoaiđó,màchỉđểchínhơngdùng,nhưmộtbiệnphápđểơngthực
hànhvàcủngcốnhữngniêmtintriếthọccủachínhơng.Điềunàygiảithíchchonhiềukhíacạnhcủanhiều
mụcmànếukhơngcónóthìcựckìkhóhiểu.Nógiảithíchthứmệnhlệnhchiếmưuthếtrongvănbản,mục
đíchkhơngphảilàmơtảhaysuynghĩ(chưanóiđến“mặctưởng”)nhưngnóthơithúc,dẫndắt,vàcổvũ14.
Vànócũnggiảithíchsựlặplạimàbấtcứbạnđọcnàocủacuốnsáchcũngphảilậptứcchúý-việcliên
tụcquaytrởlạicùngmộtsốítvấnđề.Cácmụckhơngđưaranhữngcâutrảlờimớihoặcnhữnggiảipháp
mớichocácvấnđềnày,màchỉcónhữngcâutrảlờiquenthuộcđượcsắpxếplại.Marcusthấychínhq
trìnhsắpxếplại,trìnhbàylạinàylàcóích.
Việcnhậnthấycácmụckhơngchỉlàkếtquảmàcịnlàqtrìnhcũngchotahiểurõthêmtìnhtrạng
khơngcóhìnhthùrõràngvàthiếutrậttựcủatácphẩm.ChúngtakhơngbiếtcácQuyểnriêngrẽtrongSuy
tưởngdoaisắpxếpvàtrêncơsởnào;trậttựcóthểtheothờigian,cóthểphầnnàotheothờigian,hoặc
hồntồntùytiện.ViệcbốtrícácmụcriêngrẽcóthểdochínhMarcuslàm,cóthểkhơng,mặcdùchính
tínhtùytiệncủanógợitanghĩdochínhtácgiả(ngườibiêntậpsaunàycólẽđãcốgắngnhómcácmục
tương tự về chủ đề lại với nhau, và nối những cái kết rõ ràng là lỏng lẻo lại với nhau). Chúng ta cũng
khơnglnlnbiếtchắccácmụcriêngrẽbắtđầuvàkếtthúcởchỗnào;trongmộtsốtrườnghợpcâuhỏi
nàycólẽbảnthânMarcuscũngkhơngthểtrảlời.15
Quyển1chiếmvịtríđặcbiệt,nókhácvớiphầncịnlạicủatácphẩm,vềtínhchấttựtruyệnvàgâyấn
tượngmạnhhơnvềbốcụccóýđồvàtrậttựrõràngcủanó.Nóbaogồm17mụctrongđóMarcussuynghĩ
vềnhữngđiềuơnghọcđượctừnhữngnhânvậtkhácnhautrongđờiơng,hoặctrựctiếphoặcquanhữngtấm
gươngcủahọ(vìthếcáiđầuđềtơiđặtchophầnnàyNhữngMónNợvànhữngBàiHọckhơngcóchứng
thựctrongvănbản).Nhữngmụcnàyphảnánhgầnđúngtheotrậttựthờigian,thuởđầuđờicủaMarcus,
sốngvớinhữngngườithân,từnhữnghọhànglớntuổiđếnnhữngthầygiáovàchani,Antonius,vàsau
hếtđếncácvịthần16.Cáisơđồhợplínày,cũngnhưđộdàicácmụcngàymộttănglên,chothấycósựcốý
sắpxếp,cóthểbởibảnthânMarcus.Nếuvậythìquyểnnàyítnhấtcũngđượctrìnhbàynhưmộtchỉnhthể
thốngnhất.Cóthểtrongnhữngphầnmuộnnhấtcủavănbản,nếucáchọcgiảnghĩđúng(nhưphầnlớnđã
làm) rằng bức phác họa ngắn về Antoninus Pius trong Suy tưởng 6.30 là điểm khởi đầu cho phần hồi
tưởngdàihơntrong1.16.
Nhữngcốgắngđitìmtínhthốngnhấttrongnhữngquyểncịnlại,hoặctừquyểnnàysangquyểnkhác,

đãhứngchịuthấtbại.DùmởcuốnSuytưởngởbấtcứchỗnào(trừQuyển1)chúngtacũngthấycùngmột
giọng,cùngmộtchủđề,suynghĩcủaMarcuskhơngthayđổihoặckhơngpháttriểnđángkểtừquyểnnày


sangquyểnkhác.Trongtừngquyểnriêngrẽchúngtacũngkhơngnhậnthấycócấutrúchaytínhthốngnhất.
Cóvẻnhưlàsựphânchiagiữacácquyểnchỉlàđơnthuầnvềvậtchất.Nóicáchkhác,các“quyển”được
truyềnlại,lànhữngcuộngiấyriêngrẽbảngốccủaMarcus,haycólẽlàmộtbảnchéplạicuốicùng.Cứ
chéphếtcuộnnàybắtđầumộtcuộnkhác.17
Nếutồnbộcácquyểnlàđồngnhất,thìcácmụcriênglẻtỏrađadạngđángkểvềhìnhthức.Mộtsố
mụclànhữngtiểuluậnpháttriểnthành,tạonênmộtquanđiểmtriếthọcđơnnhất,nhiềumụctrongQuyển2
và3thuộcloạinày.Nhiềumụckhácchỉđơngiảnlànhữngmệnhlệnh(“Hãyđiconđườngngắnnhất…”)
haynhữngcáchngơn(“khơngaicóthểcấmanhsốnghàihồvớichínhanh”).ĐơikhiMarcusliệtkêmột
sốnguntắccơbảntheođịnhdạngthưmục(“hãynhớrằng…vàrằng…vàrằng…”).Ởchỗkhácơng
đưaramộttươngtự,đơikhilàmộtđiểmsosánhđểsuyđốn.Nhưvậyđờisốngconngườigiốngnhư
“nhữngbónhangtrêncùngmộtbànthờ”(4.15)hoặcgiốngnhư“mộthịnđánémlênkhơng”(9.17).Trong
nhữngtrườnghợpkhácphéptươngtựđượclàmrõràng:“Anhđãbaogiờthấymộtbàntayhaybànchânbị
chặtđứtlìachưa?Đólàcáimàchúngtalàmvớibảnthânmình…khichúngtanổiloạnchốnglạinhữnggì
xảy đến với chúng ta” (8.34). Những quyển khác đưa ra một bài tập thiền hình thức, khi Marcus tự răn
mình hình dung thời đại của Vespasian (4.32) hoặc triều đình Augustus (8.31), rồi sau đó so sánh cảnh
tưởngtượngđóvớithờiđạicủaơng.Mộtsốphầncủahaiquyểnđó(7và11)đơngiảnchỉgồmnhữngcâu
tríchdẫn.Mộtsốmụccóvẻnhưnhữngbảnnhápchocácchỗkhác,nhiềuđoạntríchthơtừcácvởbikịch
trongQuyển7đượcnhậpvàophầntrauchuốthơncủaSuytưởng11.6.Nhiềumụcvẫncịnhồntồntối
nghĩa.Rấtítnhàbìnhluậnbiếtxoayxởrasaovớinhữngghichépnhư“Tínhcách:tốităm,đànbà,bướng
bỉnh…”(4.28)hay“ngườitakhơngnhậnrabaonhiêuđượcgồmtrongtrộmcắp,sayxỉn,mua…”(3.15).
Các mục cịn khác nhau nhiều ở mức độ thể hiện tính nghệ thuật. Một số mục chỉ hơn ghi chú để
Marcustựnhắcmìnhmộtchút-tươngđươngtriếthọccủa“GọiBácsĩ…ThứBa?”nhưngnhiềumụckhác
cótínhvănchươngcao.Marcusviếtnhưmộtngườiđãđượcđàotạovềcáckĩthuậthùngbiệnởthếkỉthứ
2.Nhữngýnghĩcủaơngmangdấuấncủađàotạovàmơitrườngtríthứccủaơngmộtcáchtựnhiênngaycả
khiơngchỉviếtchoriêngmình.
Nhữngmụcngắnhơnthườngthểhiệnsựthíchthúvớitrịchơichữvàcốviếtnhữngđoảnkhúctrào

lộngnhắctanhớđếnsựnhanhtrícủaơngvàcảnhữngcâuvăncơđọngđầynghịchlícủaHeraclitusnữa.
Mặttrờicốthửlàmcơngviệccủamưaà?HayAsclepiuslàmcơngviệccủaDemeter?(6.43)
Cáiác:vẫnlàcáiđồcũấy(7.1)
Khơngphảilàvũcơng,màlàđơvật…(7.61)
Chấpnhậnnómàkhơngngạomạn,bngnóramộtcáchthờơ(8.33).
Truyềnthốngtriếthọccóthểđãcóảnhhưởnglênyếutốkhácmàđơikhichúngtathấy:nhữngđoạn
rờirạcđốithoạivàgiốngnhưđốithoại.Nhưmộthìnhthứctriểnkhai,đốithoạitriếthọclàtừPlato,các
nhà triết học khác bắt chước ông, nhất là Aristotle (trong những tác phẩm đã bị thất lạc của ơng) và
Cicero.Suytưởngchắcchắnkhơngchứaloạidàncảnhcầukìmàchúngtachờthấytrongmộtcuộcđối
thoạithật,nhưngtrongmộtsốmụcchúngtacóthấymộtloạitranhbiệnnộitâm,trongđónhữngcâuhỏihay
nhữnglờicãicủangườiđốithoạitưởngtượngđượctrảlờibằngmộtgiọngthứhaibìnhtính,sửahoặc
tránhnhữnglỗicủanó.GiọngthứnhấtdườngnhưthểhiệnkhíacạnhconngườiyếuđuốihơncủaMarcus,
giọngthứhailàgiọngcủatriếthọc.
Nhữngmụcdàihơn(tấtnhiên,khơngcócáinàoqdài)đángchúýbởiphongcáchmạchlạc,đơikhi
hơitrauchuốt.KhơngphảitấtcảcácnhàphêbìnhđềudànhnhữnglờitốtđẹpchovănmơtảcủaMarcus,
vàmộtsốngườicóxuhướngquynhữngthiếusótthấyđượcchoviệcơngkémtiếngHiLạp.Dùsao,sự
vụngvềởđơichỗkhơnghẳnlàdonắmngơnngữchưahồnhảomàquantrọnghơnlàsựthơráptrong


biênsoạn-Marcusnóitoýnghĩcủamìnhhaydịdẫmmộtýtưởng.Cũngcóthểgiảithíchtheocáchnày
mộttrongnhữngnéttiêubiểuđángchúýtrongvăncủaMarcus-tứclàcáixuhướngxâuchuỗinhữngtừ
nhữngcâugầnđồngnghĩa,nhưthểơngkhơngchắcđãnhắmđúngmụctiêungaytừđầu.Khiđượckếthợp
vớitừvựngrấttrừutượngtựnhiêntronglốivăntriếthọc,điềunàycóthểlàmchokhóđọc,nhấtlàbằng
tiếngAnh,làngơnngữcóvốntừvựngsúctíchvàcụthểhơntiếngHiLạpnhiều.Tuynhiêntrongphầnhay
nhấtcủanó,vănMarcuscóthểcóhiệuquảphithường,nhấtlàkhinóđạtđượcsựcânbằnggiữahìnhảnh
vàýtưởngnhưtrongđoạnmởđầu5.23:
Lưuýmọivậtquanhanhbiếtmấy-lúcnàychúngởđây,nhưngrồichúngđimất.Đờichảyqua
tanhưmộtdịngsơng:cái“làgì”nằmtrongmộtdịngchảythườnghằng,cái“tạisao”cóhàngngàn
biếnthể.Khơngcógìlàổnđịnh,ngaycảcáiđangcóởđây.Cáivơtậnvơcùngcủaqkhứvàvịlai
háhốcmiệngtrướcmặtchúngta-mộtvựcthẳmmàđộsâutakhơnglườngnổi.

Chủđềđặcbiệtnày-cáiphùphiếmcủađờingười,cáivơthườngđịnhhìnhvàthơngbáochothếgiới
-thườngxuntrởlạitrongSuytưởng,vànhưchúngtathấy,việcxửlíchủđềnàydựanhiềuvàocácmẫu
mựcvănchươngcũngnhưtriếthọc,nóphụthuộcvàotínhcáchriêngcủaMarcuscũngnhưvàohọcthuyết
Khắckỉnóichung.

NHỮNGCHỦĐỀLẶPLẠI
CốgắngchiếtramộtlílẽkiênđịnhvàxunsuốttrongtồnbộSuytưởnglàmộtviệclàmvơích.Đơn
giảnvìnókhơngphảiloạitácphẩmnhưthế.Việcđọcracácyếutốtựtruyệntrongcácmục(chẳnghạn
đọcmục9.42màtưởnglànhắcđếncuộcnổiloạncủaAvidiusCassius,hoăcmục10.4nhưmộtsuynghĩ
vềCommodus)thìcũngvơíchnhưthế,càngvơíchhơnvìrấtítmụcxácđịnhđượcngàythángvớiđộtin
cậy.ĐâykhơngphảilànóirằngSuytưởngkhơnghềcósựthốngnhất,haykhơngcóliênhệgìvớiđờisống
củachínhMarcus,vìnócócảhai.Cáithốngnhấtnólạilàsựlặplạicủasốítchủđềchắcchắnphảnánh
nhữngmốibậntâmriêngcủaMarcus.ĐólànhữngđiểmmàMarcusthườngxunquaytrởlại,chochúng
tanhìnthấutỏvàotínhcáchcủaMarcuscũngnhưnhữngmốiquantâmcủaơng.
Mộtvídụsẽlàmhầuhếtbạnđọcngạcnhiênlàcảmgiácvềcáichếttrànngậptácphẩm.Marcusliên
tụcnhắcnhởbảnthânrằngchếtkhơngđángsợ.Đólàmộtqtrìnhtựnhiên,mộtphầncủasựbiếndịch
thườnghằngtạonênthếgiới.Ởnhữngđiểmkhácnólàsựanủisaucùng.“Chẳngbaolâuanhsẽchết”,
Marcustựnhủtrongmộtsốdịp,và“sẽchẳngcógìquantrọng”(4.6,7.22,8.2).Việcnhấnmạnhđếntính
phùphiếmvàkhơngđángcủanhữngloâutrầnthếởđâyđượcliênhệvớiýtưởngrộngrãihơnvềtínhphù
phiếm.Mọithứđềuthayđổi,quađi,biếnmấtvàbịlãngqn.Đâylàtrọngtâmcủanhiềubàitậptưduy
màMarcusđặtrachobảnthân:nghĩvềtriềuđạiAugustus(8.31),hayvềthờicủaVespasianhoặcTrajan
(4.32),vềcáctriếtgiavàcácnhàtưtưởnglớntrongqkhứ(6.47)-tấtcảnayđãthànhtrobụi.
NhữngchủđềnàykhơngphảicủariêngpháiKhắckỉ.Chúngtagặpnóởmỗibướcngoặttrongvăn
chươngcổ.BảnthânMarcusđãtríchdẫnđoạnvănnổitiếngtrongIliadcủaHomertrongQuyển6,trong
đócuộcđờicủanhữngconngườicósinhcótửđượcsosánhvớilácâymọclênmỗimùaxn,sumsê
mộtmùarồirụngvàchết,bịnhữnglákhácthaythế(10.34).Chắcơngđãnhậnratìnhcảmnàytrongcác


nhàvănkhácnữa,từnhàthơtrữtìnhHiLạpsầumuộnMimnermus,ngườiđãpháttriểnvàmởrộnglốiso
sánhcủaHomer,đếnluậtgiangườiLaMãlàServiusSulpicius,viếtchoCiceronhâncáichếtcủangười

congáiơngnày.
Tơimuốnchiasẻvớibạnmộtđiềumangđếnchotơiniềmanủikhơngnhỏ,hivọngrằngnócũng
cóhiệuquảnhưthếvớibạn.TrênđườngtơitừchâuÁtrởvề,khiđitừAeginađếnMegara,tơichăm
chúnhìnvùngđấtmàchúngtơiđiqua.Aeginaởsaulưngtơi,cịnMegarathìởtrướcmặt,Piraeusở
bênmạnphải,Corinththìphíacửatàu.Nhữngthànhphốngàyxưaphồnvinhlàthế,mànaytàntạ
tronghoangphếtrướcmắttơi-vàtơitựnhủ,“Chaoơi!…vànày,Servius,misẽkhơngkìmchếnỗi
đaumànhớlạirằngmisinhralàngườilàcósinhcótửchứ?”.Tintơiđi,ýnghĩấylàniềmanủi
khơngnhỏchotơi…
Những người cho lời khun thời hiện đại chắc khơng nhấn vào điểm này, nhưng đây là điểm mà
Marcusđãhiểumộtcáchhồnhảo,lờinhắngửicủanóđãtỏaánhsánglêncảtínhcáchlẫnnềntảnghọc
vấn của ông. Marcus có thể là một nhà Khắc kỉ, nhưng ơng cũng là một người La Mã, chịu ảnh hưởng
khơngchỉcủaZenovàChrysippusmàcịncảcủaHomervàVergil.VergilkhơngđượcnhắcđếntrongSuy
tưởng,vàtrongmộttácphẩmbằngtiếngHiLạpkhócóthểtríchdẫnhoặcámchỉtới,nhưngcómộtgiọng
buồnbuồnxunsuốttácphẩmvàngườitachỉcóthểgọitênnólàđiệubuồnVergil.
Cịncónhữngmốiquantâmkhácnổilên.Mộtsốmụcbànvềcácphươngphápxửlínỗiđau,hoặc
nhữngđauyếukháccủacơthể.Nhiềumụcmởđầubằngcâu“Khianhthấykhórakhỏigiường…”(5.1,
8.12).Mộtchủđềdaidẳngcầnđểkiềmchếcơngiậnvàbựcbộivớinhữngngườikhác,đểchịuđựngsự
kémcỏihayđộcáccủahọ,chỉchohọthấychỗsaicủahọ.Nhiềumụctậptrungvàonhữngnỗithấtvọngvề
đờisốngcungđình,thểhiệnrõnhấtkhiMarcustựnhủthơikhơngthanphiềnvềchúngnữa(8.9).Ơngđối
lậptriềuđìnhvớitriếthọcnhưmẹkếvớimẹđẻ-tađếnthămchỉvìbổnphậnchứkhơngphảingườimàta
thậtsựuthương(6.12).Tuyvậytriềuđìnhkhơngnhấtthiếtlàmộttrởngại:nócóthểlàmộtthửthách,
thậmchímộtcơhội.Ngườitacóthểsốngmộtđờisốngtốtđẹpởbấtcứđâu,ngaycảởtriềuđình,như
Antoninuschothấy(5.16,1.16).“Khơngcóvaitrịnàothíchhợpvớitriếthọcnhưvaitrịmàanhtìnhcờ
cóđượclúcnày”,Marcustựnhủ(11.7).MộtđầumốikhóthấyhơnliênhệđếnnhâncáchcủaMarcuslà
nhữngtưởngtượngmàơngưathích.Chẳnghạn,đángnêuởđâybaonhiêuhìnhảnhvềthiênnhiênxuấthiện
trongSuytưởng.NhiềungườiđọcđãngạcnhiênvớiSuytưởng3.2,vớiviệcnógợilên“sựvơtâmcủa
thiênnhiên”trongbánhmìnướng,nhữngquảvảchín,nhữngquảơliuvànhữngđụnlúamì.Nhữngẩndụvà
nhữngsosánhhồnnhiêntrongnhiềumụckhácgợilênnhữngnhịpđiệuđồngqvàcảnhnơngthơncủa
vùngĐịaTrungHải,vớinhữngbầycừu,nhữngvườnnho,nhữngmùagieohạtvàthuhoạch,nhữngquảnho
đượcsấykhơtừtừ.Nhiềucảnhtrongđólànhữngvídụsẵncó,nhưngngaycảmộtvídụsẵncócũngcóthể

bộclộ.HiếmkhiđọcmộttrangcủaPlatomàkhơngvấpphảinhữngtàicơng,nhữngbácsĩ,nhữngthợđóng
giày,vànhữngthợthủcơngkhácrấtphổbiếntrongxãhộiAthenscổ;nhưngnhữngnhânvậtnhưthểhiếm
thấyhơnnhiềutrongMarcus.Hìnhtượngxãhộinhưmộtcáicâymànhữngcànhcủanólànhữngcánhân
conngườibiểuthịmộtnguntắcquantrọngtrongthuyếtKhắckỉnhưnghìnhảnhđượcpháttriểnxahơn
ngườitacóthểmongđợivàđượcthơngbáobằngnhữnggìcóthểlàquansátcánhân.“Anhcóthểthấysự
khácnhaugiữamộtcànhcâyđãcótừđầu,vẫnởnguntrêncâyvàlớnlêncùngvớicây,vàcáicành
đượccắtravàghépvàocây”.
Tìnhcảmđốivớithếgiớitựnhiênđốinghịchvớimộtcảmgiácdaidẳngghêtởmvàkhinhrẻđời
sốngconngườivànhữngngườikhác-mộtcảmgiáckhórútratừ(hayngaycảhồhợpvới)Chủnghĩa
Khắckỉ.NhưP.A.Bruntdiễntả“LítrínóivớiMarcusrằngbảnthânthếgiớiđãtốtđẹpkhơngcầncải
thiệngìthêm,thếnhưngnóthườngxunxuấthiệntrướcơngnhưcáixấukhơngthểsửachữa”.Lũtriều
thầnxungquanhơnglànhữngkẻvơdụngvàxunxoenịnhbợ,trongkhinhữngngườidânmàơngtiếpcận


trongcuộcsốnghằngngàythì“lăngxăng,vơơn,kiêungạo,bấtlương,ganhtị,vàcáukỉnh”.Mộtđiểm
lntrởlạitrongSuytưởnglàđiềunhắcnhởrằngconngườilànhữngconvậtxãhội,nhưthểđólàđiểm
màMarcuscựckìkhóchấpnhận.Ơngtựnhủmình:“cácvịthầnchămlochonhữngconngườisinhtử,cịn
ngươi-mấpmébênbờvựccáichết-ngươivẫntừchốichămlochohọ”.Tácphẩmcómộtgiọngbiquan
daidẳng,“nhữngcáimàchúngtamuốntrongcuộcđờithìtrốngrỗng,tầmthường,nhạtnhẽo.Nhữngcon
chógầmgừvớinhau.Trẻconcãicọnhau,cườiđórồikhócđó.Tintưởng,hổthẹn,cơngbằng,trungthựcđitừđấtlênvàchỉtìmthấyởtrêntrời.Vậysaochúngtacịnởđây?”.Nhữnghìnhảnhbùnđấtxuấthiện
trongnhiềumục(5.33).Thếgiớixungquanhtanhưcáibồntắm:“dầu,mồhơi,bùnghét,nướcngảmàu
xámxịt,tấtcảnhữngthứghêtởmấy”(8.24).NếuMarcusngắmcácvìsao,thìơnglàmthếchỉđể“gộtrửa
sạchbùnđấtcủatrầnthế”.VànhữngphântíchkháchquanđượcMarcuscoitrọngthườngbịchemờbởi
tháiđộyếmthếkhuyểnnho(theonghĩahiệnđạicủathuậtngữnày).“Lịngghêtởmđốivớimọivậtđược
làmbởi:chấtlỏng,bùn,xương,rác.Đácẩmthạchlàbùnbịnénlại,vàngbạclàchấtthải,quầnáotừlơng,
riêngthuốcnhuộmmàutíalàmáuíchkỉ”.
Vàtấtcảphầncịnlại(9.36).Thânthểconngườikhơngcógìhơnlà“miếngthịtơitrongcáibao”
(8.38).“Khinhmiệtxácthịtcủaanh.Mộtmớhổlốnmáu,xương,vàbúidâythầnkinhvàmạchmáu”.Có
lẽđángnảnnhấttrongtồnbộtácphẩmlàmộttrongnhữngmụcmàMarcustựthuyếtphụcmìnhthờơvới
âmnhạc(11.2).

Mộthọcgiảđãnhậnxét:“đọcSuytưởngtrongmộtthờigiandàicóthểdẫntớibuồnnảnsầumuộn”.
Ngaycảnhữngngườiumếntácphẩmnàycũngkhơngthểphủnhậnrằngcócáigìđóbuồnnảntrongcách
nhìnđờisốngconngườimànóthểhiện.MatthewArnold,trongluậnvănvềtácphẩmnàyđãthểhiệnlịng
kínhtrọngsâusắcvàuqMarcus,nhậnđịnhrằngthiếusótchủyếutrongtriếthọccủaơnglàthiếu
vắngniềmvui,vàtơichođólàmộtlờiphêbìnhcơngbằng.Marcuskhơnghiếnchochúngtamộtphương
tiệnđểtruycầuhạnhphúc,màchỉcóphươngtiệnđểchốnglạinỗiđau.ChủnghĩaKhắckỉcủaSuytưởng
vềcơbảnlàmộttriếthọcphịngthủ;đángchúýnhiềuhìnhảnhqnsựlặpđilặplại,từviệcnhắcđến
linhhồnnhưđangđược“canhgác”hoặc“đóngqn”đếnhìnhảnhtrứdanhcủatríócnhưmộtthànhtrì
bấtkhảxâmphạm(8.48).NhữnghìnhảnhnhưthếkhơngphảiriêngcóởMarcus,nhưngngườitacóthể
tưởngtượngrằngchúngcólẽmangýnghĩađặcbiệtđốivớimộtvịhồngđếmànhữngnămcuốiđờidấn
thânvào“chiếntranhvàmộtcuộcphiêuduxanhà”(2.17).ĐốivớiMarcus,đờilàmộtcuộcchiếnđấu,và
thườngthường-theomộtnghĩanàođódườngnhưnólnln-nhấtđịnhphảilàmộttrậnđấuthấtbại.
Trongvănbảncũngcómộtvàiđiểmchúngtơicócáinhìnlướtquavềmộtkhnkhổtưduykhác,rõ
nhấtlàkhiMarcusnhắcđếnthầnthánh.TấtnhiêntheoquanđiểmKhắckỉ,“ThượngĐế”hay“cácvịthần”
(nhữngthuậtngữthườngbịcácnhàvănthờicổdùnglẫn)chỉlànhữngthuậtngữquyướcđểchỉcáimà
chúngtacịngọilà“thiênnhiên”hay“logos”hay“ĐấngTồnnăng”hoặcđơngiảnchỉlà“Trờisinhra
thế”.Marcusnhấnmạnhlịngtơnkínhvớiquyềnnăngnày(cáigìthuộcthầnlinhthìchắcchắnphảitốt,
đúngkhơng?)nhưngrõràngơngcũnggánchonhữnghànhđộngcủanótínhkhơngthểlaychuyểnmàthuyết
Khắckỉchínhthốngphúchonó.Khơngdễthấytạisaongườitacầunguyệnmộtsứcmạnhmànhữngquyết
địnhcủanóngườitahầunhưkhơngcóhivọngảnhhưởngtới,vàthậtraMarcusđãnhiềulầnthừanhậncái
khảnăngngườitakhơngthể(5.7,6.44,9.40).
Nhưvậysẽcàngđángngạcnhiênhơn,khithấyMarcus,ởđâuđógợiramốiquantâmriêngtưhơnvề
cácthầnlinh.VídụrõrangnhấtvềđiềunàyởtrongmụccuốicùngcủaQuyển1.ỞđâyMarcuschỉrõrằng
thầnlinhđãphùhộơnghồntồntrựctiếp,“thơngquaquyềnnăngcủacácngài,quaphùtrợcủacácngài,
cảmhứngcủacácngài”nhưcácngàiđãgiúpnhữngngườikhác.Sựtrợgiúpcủacácngàicụthểlạlùng.
Trongsốnhữngsựviệchàmơncácngài,có“nhữngphépchữatrịthơngquanhữnggiấcmơ”trongđócó
“giấcmơởCaieta”(1.17,vănbảnởđâykhơngchắcchắn).Cácvịthầncũnggiúpnhữngngườikhácnữa,
ơngnhớlại,“đúngnhưhọgiúpanh-bằngnhữngdấuhiệuvànhữnggiấcmơvàmọicáchkhác”(9.27).
ViệcbảnthânMarcustintưởngsâusắcvàocácvịthầnkhơngphảichỉlànóichohay,màthậtsựlàmột

sứcmạnhtrongcuộcsốngcủaơng,thểhiệnởviệcơngbácbẻnhữngkẻkhơngtinvàosựtồntạicủathần:
“Tơibiếtcácvịthầncótồntại…nhờcảmnhậnsứcmạnhcủacácvị,hếtlầnnàyđếnlầnkhác(12.28).
MốiquanhệriêngtưvớicácvịthầnlinhhịahợpnhưthếnàovớicáclogosphinhâncáchcủapháiKhắc
kỉ?CâuhỏinàydườngnhưđãđượcthảoluậntrongcuộcđốithoạiởSuytưởng 9.40. “Nhưng chúng là
nhữngvậtmàthầnlinhđểlạichotơi”,mộtgiọngcãilại.Giọngkháctrảlời“Cáigìlàmanhtinrằngcácvị
thầnkhơngquantâmđếnnhữnggìtùythuộcchúngta?”.BảnthânMarcuscóthểkhơngnhậnthứcđầyđủ
hayhiểuhếtcuộcxungđộtnày,nhưngsựtồntạicủanócóthểchỉramộtnhậnthứcnửavờirằngcâutrảlời
màpháiKhắckỉđưarakhơngthỏamãnhếtmọikhíacạnhcủavấnđề.

NHỮNGẢNHHƯỞNGVỀSAU
Suytưởngđãđượcaigiữgìnvàbằngcáchnào,bâygiờvẫnchưabiết.Vàocuốithếkỉthứ4,Historia
AugustavẽmộtbứchọaMarcusđanggiảngvềSuytưởngtrướcmộtcửtọasaymêởRome-mộttrong
nhữngcảnhtượngquyếnrũlàmđềtàichobứctranhnày,nhưngchắcchắnlàsángtáchưcấu.Tuynhiên
đoạnvăngợiýrằngvănbảnđượclưuhànhtrongthếkỉthứ4,khinóđượcnhàhùngbiệnThemistiusnhắc
đến.RấtcóthểnóquenthuộcđốivớimộtngườicùngthờicủaThemistiuslàJulian,vịhồngđếmớitheo
tàđạo(màđờisaugọilàJulianKẻbỏđạo)trongtácphẩmđốithoạiCácCaesarscủaơngnày,Marcus
đượcmơtảnhưmộtkiểumẫucủavua-hiềntriếtmàbảnthânJuliankhaokhátmuốnlàm.
ThếkỉtiếpsauthếkỉcủaThemistiusvàJulianlàthờikìsuytàn,ítnhấtởphươngTây-suytàntrong
cácthiếtchếchínhtrị,vàcảtrongtrithứcvềHiLạp.Trong1.000nămtiếpsau,giốngnhưtácphẩmcủa
HomervàEuripides,tácphẩmcủaMarcuskhơngđượcngườiđọcphươngTâybiếtđến.Tấtnhiêntrong
thếgiớiphươngĐơngnóitiếngHiLạpvẫncịnnhữngbảnđượcgiữlại,nhưngngaycảởđóSuy tưởng
dườngnhưcũngítđượcđọc.Trongnhiềuthếkỉnómấthẳnmọidấuvết,mãiđếnđầuthếkỉ10nómớixuất
hiệntrởlạitrongmộtbứcthưcủahọcgiảkiêmgiáosĩArethas,viếtchomộtngườibạn:“Gầnđâytơiđã
cómộtbảncuốnsáchvơgiácủaHồngđếMarcus.Nókhơngchỉcũkĩmàthậtracịnnát.Tơiđãchochép
lạivàgiờđâycóthểđểlạichohậuthếdướidạngtốthơn”.ChúngtakhơngbiếtbảncủaArethascóphải
thậtsựgiúpchosựsốngsótcủatácphẩmhaykhơng.Dùsaotrongcácthếkỉsaunóđãđượcđọcngày
càngnhiềuhơn.MộthoặchaithếhệsaunóđượctríchdẫntrongbộBáchkhoathưByzantineđượcbiết
dướicáitênSuda,vàcólẽcũngtrongthờikìnàymộtnhàthơkhuyếtdanhByzantineđãsoạnmộtbàiđánh
giángắnsẽđượcđikèmvớivănbản:

VỀCUỐNSÁCHCỦAMARCUS
Nếubạnmuốnchếngựnỗiđau
Hãymởcuốnsáchnàyravàđọcchochămchú
Vàsẽthấytrongđóđầynhữngkiếnthứcvềmọisựvật,
đangcó,đãcóvàsẽcó
Rồibạncũngsẽbiếtrằngniềmvuihaynỗibuồn
chẳngcógìkháchơnmộtlànsươngkhói.


ConstantinoplerơivàotayThổNhĩKìnăm1453,dẫntớiviệccáchọcgiảrađi,mangtheocácvăn
bảntiếngHiLạplànguồncảmhứngchonềnPhụcHưngItaly.CácnướcởkhuvựcĐịaTrungHảinằm
trongsốđó.Tuynhiên,ngayđếnthờigianđósựsốngsótcủatácphẩmvẫnnhưtreotrênsợitóc.Bảnthảo
hồnchỉnhduynhấtcịnlạilàbảnchéptaythếkỉ14(hiệnnaynằmởVatican),đãđượcsànglọcnhiềulỗi.
Mãiđếnnăm1559mớixuấthiệnbảninđầutiênkhiWilhelmHolzmann(đượcbiếtdướitênXylander)in
ramộtbảntừbảnthảođượccoilàđángtincậynhất.Thậtkhơngmaybảnthảonàynaykhơngcịnnữa.
Nhưngchodùlàbảntốtnhấtthìnócũngchỉlàbằngchứngkhơnghồnchỉnhcủanhữnggìmàbảnthân
Marcusđãviết.VănbảnSuytưởngcủachúngtơichứamộtsơđoạnvănđãbịcắtxén,hoặctrongđómột
vàitừthenchốthìnhnhưđãbịbỏsót.Mộtsốtrongnhữnglỗinàycóthểdotìnhtrạnglộnxộncuabảnthảo
gốccủaMarcus.Nhữnglỗikháccóthểtìnhcờbịđưavàotrongqtrìnhsaođichéplạimàtácphẩmđã
trảiquatrongsuốt1.000nămkểtừcáichếtcủaMarcus.Trongmộtsốtrườnghợpsựphỏngđốncủacác
họcgiảquanhiềuthếkỉđãcóthểđượckhơiphụctheobảngốc.Nhiềutrườnghợpkhácvẫncịnchưachắc
chắn.Suytưởngchưabaogiờthuhútđượcsựquantâmđặcbiệtcủasinhviênchunvềkhoacổđiển,và
tacóthểhiểuđượclído.Nóítthamchiếutrựctiếpđếncácsựkiệnlịchsử,vàcungcấptươngđốiíttài
liệuchocácnhàsửhọcxãhội.ĐốivớipháiKhắckỉsaunày,nólumờbêncạnhNhữngcuộcđàmluậnđồ
sộcủaEpictetus.Tuynhiênnólncósựquyếnrũmạnhmẽvớinhữngaiđứngngồiphạmvihẹpcủa
nghiêncứucổđiển,cólẽnóđặcbiệthấpdẫnnhữngaicóthểcảmthơngvớinhữngsứcépmàbảnthân
Marcusđãphảiđươngđầu.SuytưởnglàmộttrongsốsáchưađọccủaFredrichĐạiđế18.MộtTổngthống
Mĩgầnđâynóicứvàinămơngđọclạinómộtlần.Nhưngnócũnglơicuốnnhữngngườikhácnữa,từcác
nhàthơnhưPope,Goethe,vàArnold,đếnmộtchủđồnđiềnmiềnnam,WilliamAlexanderPercy,người
đãnhậnxéttrongtựtruyệncủamìnhrằng“vẫncịnlạivớimỗichúngtavươngquốcảmđạmbấtkhảxâm

phạmcủaMarcusAurelius…Nókhơngởbênngồi,màtrongmỗichúngta,vàkhitấtcảđãtiêutan,nó
vẫncịnđứngvững”19.
TuyMarcusítđượcnghiêncứuhơncáctácgiảcổđạikhác,nhưngtácphẩmcủaơnglạiđượcdịch
nhiềuhơnphầnlớnngười.NhưngtừkhixuấthiệnbảndịchtiếngAnhcuốicùngđếnnayđãhơnmộtthếhệ
rồi,vàthờigiancũngđãchínmuồichomộtcốgắngkhác.Trongbảndịchcủamình,ýđịnhcủatơilàthể
hiệnmộtbảntiếngAnhdễhiểucảvềnộidunglẫncấutrúccủaSuytưởng.Tơiđặcbiệtquantâmtruyềntải
đặctínhchắpvácủangunbản,cảsựsúctíchdídỏmtrongmộtsốmục,lẫncáilanmanrờirạctrong
nhữngmụckhác.Tơihivọngcáckếtquảsẽthểhiệnđượcniềmtincủatơirằngnhữnggìmàmộthồngđế
LaMãviếttừrấtlâuchỉđểdùngriêngvẫncóthểcóýnghĩavớinhữngngườisốngcáchxaơngcảvềthời
gianlẫnkhơnggian.ChúngtakhơngsốngtrongthếgiớicủaMarcus,nhưngnócũngkhơngqxalạvới
chúngtanhưđơikhichúngtatưởng.KhơngcómộtchứngnhânnàochoảnhhưởngcủaSuytưởngđốivới
ngườiđọchiệnđạitốthơnnhàthơNgaJosephBrodskyvớitiểuluận“BáiphụcMarcusAurelius”khởi
đầutừphotượngnổitiếngcủahồngđếtrênđồiCapitolineởRome:
Tơi thấy ơng lần cuối cách đây mấy năm, trong một đêm đơng ẩm ướt, có con chó đốm
Dalmatianlàmbạn.Tơiđitaxivềkháchsạnsaumộttrongnhữngđêmbuồnthảmnhấtđời.Sánghơm
sautơirờiRomevềMĩ.Tơisay.Xecộlaonhanhnhưmuốnxuốngđịangục.DướichânđồiCapitol
tơiucầungườitàixếdừngxe,trảtiền,rồirakhỏixe…Liềnđótơipháthiệnmìnhkhơngmộtmình:
mộtconchóđốmDalmatianchẳngbiếttừđâuhiệnralặnglẽngồicáchtơivàibướcchân.Sựhiện
diệnđộtngộtcủanólàmấmlịnglạthường,đếnnỗingaylậptứctơimuốnmờinómộtđiếuthuốc…
mộtlúclâuchúngtơinhìnchămchămvàophotượngngườicưỡingựa…vàbỗngnhiên,cólẽvìtrời
mưavàvìhìnhmẫunhịpnhàngcânxứngcủanhữngtrụtường,nhữngvịmcổngcủaMichelangelotất cả mờ đi, và trên cái nền mờ ấy, pho tượng dường như đang chuyển động: khơng q nhanh và
khơngrờikhỏivịtrí;nhưngđủđểconchóđốmrờikhỏibêncạnhtơivàtiếntheophotượngđồng.