Bí quyết học đâu nhớ đó

PeterC.Brown,HenryL.RoedigerIII,andMarkA.McDaniel

BÍQUYẾTHỌCĐÂUNHỚĐĨ

BảnquyềntiếngViệt©CơngtyCổphầnSáchAlpha,2015
Chiasẽebook: />Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage: />CộngđồngGoogle: />

“Trínhớlàcộinguồncủamọisựthơngthái.”

—Aeschylus,Prometheusbịxiềng

Lờitựa

Phầnlớnchúngtathườngtiếpcậnqtrìnhhọchỏitheonhữngcáchthứcsailầm.Nghiên
cứu thực nghiệm về phương pháp tiếp thu và ghi nhớ đã chỉ ra rằng, hầu hết những gì vẫn
đượccholàcẩmnanghữuíchvềhọctậphóaralạichỉlàmhaotổncơngsứccủachúngta.Ngay
cảnhữngngườidànhphầnlớnthờigiancủahọđểnghiêncứunhưcácsinhviêncaođẳnghay
sinhviênykhoacũngápdụngnhữngkỹnăngcịnxamớiđượcgọilàtốiưu.Trongkhiđó,
ngànhkhoahọcnhậnthức,với125nămlịchsửnhưngchỉthựcsựpháttriểnvàinămgầnđây,
đãkhơimởmộtviễncảnhtươisángkhiđúcrútranhữngchiếnlượcthựcchứngưuviệtnhằm
thaythếnhữngthóiquennghiêncứukémhiệuquảsongvẫnđượcchấpnhậnvàtruyềnbá
rộngrãi,vốnbắtrễtừlâuvàocáchọcthuyết,giáođiềuvàcảtiềmthứcconngười.Songtrên
tấtcả,điềumấuchốtởđâylànhữngchiếnlượchọctậphiệuquảnhấtđềukhơngthểdựavào
trựcgiác.

Chúngtơi,HenryRoedigervàMarkMcDaniel,lànhữngnhàkhoahọcnhậnthứcđãdànhcả
sựnghiệpcủamìnhđểnghiêncứuvềbảnchấtcủatrítuệ.CùngvớicâybútPeterBrown,chúng
tơiđãlậpthànhnhómtìmhiểuvềcáchthứcvậnhànhcủatrínhớvàkhảnănghọchỏi,phần
lớnlàthơngquanhữngcâuchuyệncóthậtvềnhữngcánhânđãthànhcơngtrongcuộcchinh
phụctrithứcvàkỹnăng,hơnlàchỉđơnthuầntríchdẫnhaytườngthuậtlạiqtrìnhnghiên

cứu. Những dẫn chứng này đã giúp chúng tôi làm sáng tỏ được tính hiệu quả vượt trội của
nhữngngunlýhọctậpđượcđúcrúttừcáccơngtrìnhnghiêncứu.Cuốnsáchnàylàkếtquả
từ sự cộng tác của mười một nhà tâm lý học nhận thức. Năm 2002, trong nỗ lực lồng ghép
nhữnghiểubiếtvềphươngpháphọctậpgópnhặtđượctrongnghiêncứutâmlýhọcnhậnthức
vàocơngcuộcgiáodục,tổchứcJamesS.McDonnelltạithànhphốSt.Louis,bangMissouriđã
traogiảithưởng“Ápdụngtâmlýhọcnhậnthứcvàocủngcốthựctiễngiáodục”chocơngtrình
nghiêncứucủaRoedigervàMcDanielcùngchínhọcgiảkhác,trongđóRoedigerđóngvaitrị
chủđạo.Cáccánhânđãcùnghợptáctrongmườinămvớinỗlựctìmkiếmcũngnhưkhẳng
địnhtiếngnóichunggiữakhoahọcnhậnthứcvàkhoahọcgiáodục,vàkếtquảtrựctiếpcủa
cơngtrìnhđóđãđượcphảnánhtrongnhiềukhíacạnhcủacuốnsáchnày.Cácnhànghiêncứu
cũngnhưtácphẩmcủahọđượctríchdẫntrongcuốnsáchđềuđượcchúgiảirõràng.Cơng
trìnhcủaRoedigervàMcDonnellcũngnhậnđượcsựủnghộcủanhiềunhàgâyquỹkhác,trong
đó có Trung tâm Nghiên cứu hợp nhất về Nhận thức và Trí nhớ trực thuộc Đại học
Washington,nơimàMcDonnelllàđồnggiámđốc.


Hầuhếtcáccuốnsáchđềuthảoluậnchủđềtheotừngkỳ,kỳnàymộtvấnđề,kỳsaulàvấn
đềkếtiếpvàtuầntựnhưthế.Khơngnằmngồichiếnlượcchungđó,mỗichươngcủachúng
tơi cũng sẽ đề cập đến các vấn đề mới. Tuy nhiên, chúng tơi cũng áp dụng hai ngun tắc
nghiêncứucơbảntrongcuốnsáchnày:cácýchínhđượcnhắclạiđềuđặnđanxenvớicácđề
tàimớinhưngcóliênquan.Saukhinắmbắtmộtvấnđề,nếungườihọcơnlạivấnđềđómột
cáchđịnhkỳ,họsẽghinhớnótốthơn.Tươngtự,nếuhọlồngvàoqtrìnhđócácvấnđềmới,
việc tiếp thu sẽ dễ dàng hơn là nghiên cứu các vấn đề theo một trình tự đơn thuần. Do đó,
chúng tôi không hề do dự khi đề cập đến các ý tưởng chính nhiều hơn một lần, lặp lại các
ngunlývớicácngữcảnhkhácnhautrongtồnbộcuốnsách.Điềuđósẽgiúpđộcgiảghinhớ
lâuhơncũngnhưápdụngchínhnhữngnguntắcđóhiệuquảhơn.

Vớicuốnsáchnày,ngaytừbâygiờmỗingườichúngtacóthểtựhọchỏitốthơnvàghinhớ
lâuhơn.Nhữnggiáoviênhayngườihướngdẫnhồntồncóthểthúcđẩyqtrìnhhọchỏi
củangườihọcbằngcáchgiúphọnắmvữngcácnguntắcvàápdụngchúngvàothựctiễn

nghiêncứu.Cuốnsáchnàykhơnghềđềcậpđếnvấnđềcảicáchcácchínhsáchgiáodụchayhệ
thốngtrườnglớpnhưngrõràng,điềuđóvẫnhàmẩnbêntrongnộidung.Mộtvídụthựctếlà
cácgiảngviêntiênphongtrongviệcápdụngcácngunlýnàyvàogiảngdạyđãnghiêmtúc
thửnghiệmchúngởchínhcácsinhviêntiềmnăngcủamình.Dướisựdẫndắtđó,cácsinhviên
nàyđãứngdụngcácnguntắctrênvàocơngcuộcrútngắnkhoảngcáchdẫntớinhữngthành
tựukhoahọc.Vàthànhquảđạtđượcthậtđángngạcnhiên.

Chúngtơidànhtặngcuốnsáchnàychocácsinhviênvàcảnhữnggiáoviêncũngnhưcho
mọiđộcgiả,nhữngngườilncoiviệctiếpthutrithứcmộtcáchhiệuquảlàưutiênhàngđầu.
Đó là những người giữ vai trò đào tạo trong các doanh nghiệp, ngành nghề, hay qn đội;
nhữngngườilãnhđạotrongcáctổchứcchunnghiệpvớivaitrịdẫndắtcácthànhviêncủa
mình;vàcảnhữnghuấnluyệnviên.Chúngtơicũnghướngtớinhữngđộcgiảtrungniênvàcao
tuổivớichâmngơnhọctậplàsựnghiệptrọnđời.

Chừngnàovẫncịnnhữngẩnsốvềnănglựchọctậpđangchờđượcgiảiđáp,chừngđóvẫn
cịnvơsốnhữngnghiêncứulnsẵnsàngcungcấpcácnguntắcvàchiếnlượcthựctiễncó
thểápdụngngaylậptức,khơngtốnchiphímàmanglạihiệuquảtuyệtvời.


Chương1.Nhữnglầmtưởngvềsựtiếpthu

MattBrownpháthiệnraápsuấtdầucủađộngcơbênphảitụtđộtngộtkhiđangđiềukhiển
mộtchiếcphicơđộngcơhaithìcủahãngCessnatrênbầutrờiHarlingen,bangTexas.Đólà
mộttrongnhữngnămđầutrongsựnghiệpphicơngcủaơng.Ơngđangđơnđộcbayxunmàn
đêmởđộcao3.353mđểvậnchuyểnmộtchuyếnhàngkhẩncấpchomộtnhàmáyởKentucky.
Nhàmáynàyđãphảitạmngừngdâychuyềnsảnxuấtđểchờcácbộphậncịnthiếutrongq
trìnhlắpráp.

Ơnghạđộcaovàtheodõiđồnghồđodầu,hyvọngcóthểđếnkịptrạmdừngtiếpnhiênliệu
ởLousianatheokếhoạch,tạiđómáybaycóthểđượcsửa.Nhưngápsuấtdầuvẫntiếptụcsụt.

Mattđãxoayxởvớicácđộngcơpíttơngtừlúcơngđủlớnđểcầmmộtcáicờlê.Nhờđóơng
biếtmìnhthựcsựđanggặprắcrối.Ơngliệtkêvàlướtnhanhtrongđầumộtloạtcácphương
án.Nếuơngđểmặcápsuấtdầutụtxuốngqthấp,độngcơsẽbịkẹt.Liệuơngcóthểbaybao
xatrướckhichuyệnđóxảyra?Điềugìsẽxảyranếuơngđểmấtđộngcơ?Ơngcóthểgiảmtải
phíabêncánhphải?Nhưngliệuơngcóthểgiữmáybayởtrênkhơngnhưthếmãi?Ơnghồi
tưởnglạinhữnggiờphútchịuđựngtrênchiếcCessna401.Phải,điềutốtnhấtbạncóthểlàm
khichỉcịnmộtđộngcơlàhạthấpđộcao.Nhưngơngvẫncịnmộtlơhàngnhẹcầnchởvàmáy
baysắpcạnnhiênliệu.Ơngtắtđộngcơđãtàntạbêncánhphải,quaycánhquạtnhằmgiảmsức
kéo,cùnglúctăngđộngcơcánhtrái,baybằngbánhláiđốidiệnvàlêthêmđượcmườidặm
nữavềphíađiểmdừngđãđịnh.Thếđấy,ơngđãtiếpđấtbằngmộtcúxoaycánhtráirộng,bởi
mộtlýdođơngiảnnhưngcựckỳmấuchốt:thiếulựccánhphải,cáchduynhấtkhiếnmáybay
cóđủlựcnângđểduytrìmộtđộcaothấptrướckhihạcánhlàthựchiệnmộtcúxoaycánhtrái.

TrongkhichúngtakhơngcầnthiếtphảitườngtậntừnghànhđộngcủaMattthìdĩnhiên
ơngphảihiểurõhànhvicủamình.Vàkhảnăngtựcứumìnhthốtkhỏithảmhọacủaơngđã
làmsángtỏđiềuchúngtơivẫnlnmuốnđềcậpđếntrongcuốnsáchnàykhibànvềvấnđề
họchỏi:thuthậpkiếnthứccũngnhưkỹnăngvàlưugiữchúngtrongtrínhớđểsẵnsàngđối
phóvớinhữngtìnhhuốngtrongtươnglai:baogồmcảtháchthứcvàcơhội.

Chúngtacóthểcócùngchungýkiếnvềmộtsốkhíacạnhbấtbiếnkhiđềcậpđếnvấnđề
tiếpthutrithức:

Trướchết,qtrìnhhọctậpcóhiệuquảlnđịihỏisựghinhớ.Cónhưthếkiếnthứcthu
thậpđượctronghiệntạimớihữuíchtrongtươnglai.


Hailà,việchọchỏivàghinhớcầnđượcduytrìsuốtcuộcđời.Chúngtakhơngthểhồntất
bậcgiáodụctrunghọckhichưanắmvữngcáctrithứcvềngơnngữ,tốnhọc,khoahọc,cũng
nhưxãhội.Thăngtiếntrongsựnghiệplạitiếptụcđịihỏiởchúngtacáckỹnăngchunmơn
vàkiếnthứcđạihọc.Khigiãtừsựnghiệp,chúngtakiếmtìmvàisởthíchmới.Lúcvềgiàlẩm

cẩm,chúngtachuyểnđếnnhữngngơinhàgiảnđơnvàdễthíchnghihơn.Khảnăngtiếpthutốt
sẽlnlàmộtlợithếchochúngtatrongmọigiaiđoạncủacuộcđời.

Thứba,họchỏicũnglàmộtkỹnăngđịihỏisựtraudồivànhữngchiếnlượchiệuquảnhất
nhiềukhilạitráivớilẽthường.

ĐỀXUẤTCỦACHÚNGTƠI

Cólẽbạnkhơngđồngtìnhvớichúngtơiởkhíacạnhthứba,nhưnghyvọngcuốnsáchnày
sẽthuyếtphụcbạntinvàođiềuđó.Mộtsốđiềudướiđây,khơngítthìnhiều,chưađượcsắp
xếptheomộtdanhsáchtuầntự,nhưngđólànhữngđềxuấtcơbảnhỗtrợcholậpluậncủa
chúngtơivàsẽđượcđềcậpđầyđủhơntrongnhữngchươngsau.

Kiếnthứcsẽtrởnênsâusắcvàđượclưugiữlâuhơnchỉkhicósựnỗlựctrongqtrình
hàmthụ.Họchỏimàdễdàngthìchẳngkhácgìviếtchữtrênnềncát,naycịnmaimất.

Chúngtacịnyếukémtrongviệcđánhgiákhinàochúngtaởtrạngtháitiếpthutốtnhấtvà
khinàokhơng.Khimọithứtrởnênkhókhăn,chậmchạpvàkémhiệuquả,chúngtathườngbị
thơithúcchuyểnhướngsangcácchiếnlượctưởngnhưhữuíchmàkhơnghềbiếtrằngkếtquả
thuđượctừviệcápdụngnhữngchiếnlượcđónhiềukhichỉmangtínhnhấtthời.

Cho đến nay, đọc lại bài khóa (rereading text) và ơn tập một cách tập trung (massed
practice)mộtkỹnănghaykiếnthứcmớilàphươngpháphọctậpvẫnđượcngườihọctrong
mọilĩnhvựcưutiênápdụng.Nhưngkỳthựcđócũnglàmộttrongnhữngchiếnlượckémhiệu
quảnhất.Ơntậpmộtcáchtậptrungởđâyhàmnghĩasựlặplạiliêntục,khơngngừng,chun
chúvàomộtkiếnthứcduynhấtnhằmkhắcsâunóvàotrínhớ.Đâylàphươngphápkiểu“luyện
tập-luyệntập-luyệntập”rấtkinhđiển.Nhồinhétkiếnthứctrướckỳthilàmộtvídụtiêubiểu.
Đọcđiđọclạihayơntậpkhơngngừnglàmgiatăngcảmgiácvềsựnhuầnnhuyễn,trơichảy,
điềucóthểtạmcoilàdấuhiệucủasựtinhthơng.Nhưngxétđếntínhlưugiữlâudàivàsự
thànhthạođíchthựcthìchiếnlượcnàychỉlàmhaotổnthờigian.

Phươngphápluyệntậpthơngquahồitưởng(retrievalpractice)–khơigợilạikýứcvềsự
việc,kháiniệmhaysựkiện–làphươngpháphiệuquảhơnnhiềusovớiđọclại.Mộtvídụđơn
giảnlàthẻhọcthơngminh(flashcard).Qtrìnhhồitưởnglạitrithứccủngcốkhảnăngghi
nhớvàhạnchếsựqnlãng.Giảimộtcâuđốđơngiảnsaukhiđọcbàikhóahaynghethuyết
trìnhthúcđẩysựlĩnhhộivàghinhớtốthơnnhiềusovớixemlạibàigiảnghaycácghichúvề
buổithuyếttrình.Nãobộkhơngthểđượctăngcườngbằngcácbàitậpthểdụcnhưcơbắp,
nhưngcácdâythầnkinhthamgiavàoqtrìnhxúctiếnsựtiếpthusẽđượccủngcốkhitrí
nhớđượctriệuhồivàkiếnthứcđượcơntập.Ơntậptheochukỳsẽloạibỏkhảnănglãngqn,
hỗtrợkhảnănggợinhớvàđặcbiệtthiếtyếunếubạnmuốnnắmbắthaylàmchủkiếnthức.

Trongmộtbàitập,khibạntạokhoảngcáchgiữanhữnglầnluyệntập(spaceoutpractice)
vàđốimặtvớichútítcăngthẳnggiữanhữnglầncáchqng,hayxenvàođóhaihaynhiềuđối
tượngluyệntậpkhác,qtrìnhgợinhớsẽtrởnênkhókhănvàtưởngchừngkémhiệuquả
hơn.Nhưngnhữngnỗlựcnhằmkhắcphụccáctrởngạiđósẽgiatăngsứcsốnglâubềncũng
nhưtínhlinhhoạtởkhảnăngứngdụngthànhquảluyệntậptrongnhữngtìnhhuốngtươnglai.

Cốgắnggiảiquyếtkhókhăntrướckhiđượcchỉragiảiphápcũnglàmộtcáchhọchỏihiệu
quả,bấtchấpnhữngsailầmcóthểxảyra.

Cómộtquanniệmphổbiếnrằngkiếnthứcsẽđượchấpthụdễdànghơnnếuđượctruyền
đạtphùhợpvớicáchthứclĩnhhội(learningstyle)củangườihọc,bằngâmthanhhoặchình
ảnhchẳnghạn.Nhữngnghiêncứuthựcnghiệmkhơnghềủnghộđiềuđó.Conngườipháttriển
nhiềuloạihìnhtrítuệđểthíchnghivớiviệchọchỏi,vàchúngtasẽnângcaokhảnănghọchỏi
nếuchịukhómởrộnggiớihạndạngthứctruyềnđạt,huyđộngmọikhảnăngvànguồnlực,hơn
làbóhẹpsựtruyềnđạthaytrảinghiệmtrongnhữngdạngthứcmàchúngtacảmthấydễchấp
nhậnnhất.

Khithànhthạohơntrongviệcđúcrútnhữngngunlýhaynguntắccơbản,nhữngđiều

tạonênsựkhácbiệtgiữacácloạivấnđề,bạnsẽthấybớtphầnkhókhănkhiphảiđưaragiải
phápđúngđắntrongnhữngtìnhhuốngxalạ.Luyệntậpđanxenvàlồngghépnhiềunộidung
đadạng(interleavedandvariedpractice)sẽgiúpbạnlàmchủkỹnănghaykiếnthứchơnso
vớiluyệntậpliêntụcvàchunchúvàomộtnộidung.Giảdụ,khibạnđangơntậpkỹnăngtính
tốnkhốilượng,dungtích,v.v…bạnchenvàođócáckiếnthứcvềhìnhkhối.Điềunàysẽgiúp
bạnkhỏibốirốikhigặpmộtbàitậptínhtốnliênquanđếnmộtdạnghìnhhọcnàođó.Một
minhhọakhác,kếthợprènluyệnkhảnăngnhậndạngcáclồichimvớinănglựccảmthụcác
tácphẩmtranhsơndầusẽgiúpbạntraudồiđượcvốnhiểubiếtcảvềsựthốngnhấtgiữacác
thuộctínhtrongcùngmộtloạithểlẫnsựkhácbiệtgiữacácloạithể,từđócủngcốkỹnăng
phânloạimàrấtcóthểsaunàybạnsẽcầntới.


Tấtcảchúngtađềudễsavàonhữngảotưởng.Nhữngảotưởngnàycóthểlàmthuichột
nănglựcđánhgiácủachúngtavềnhữnggìtabiếtvànhữnggìtacóthểlàm.Qtrìnhkiểmtra
thẩmđịnhkhảnăngkháiqtcủachúngtavềnhữnggìđãhọcđược.Mộtphicơngđangđối
mặtvớiđộngcơbịhỏngtrongthiếtbịmơphỏngđiềukiệnbaysẽnhanhchóngpháthiệnra
liệumìnhcóđangthựchiệnđúngquytrìnhsửachữahaykhơng.Gầnnhưtrongmọilĩnhvực,
ngườihọccóthểđạttớitrìnhđộthơngthạokhihọsửdụngcácbàikiểmtranhưmộtcơngcụ
đểxácđịnhvàkhắcphụcđiểmyếu.

Mọitrithứcmớiđềuđịihỏiphảiđượcxâydựngtrênnềntảngtừnhữnghiểubiếttrước
đó.Bạncầnbiếtlàmthếnàođểhạcánhmộtchiếcmáybayđộngcơhaithìvớiđủhaiđộngcơ
trướckhihọccáchtiếpđấtchỉvớimộttrongsốchúngcịnhoạtđộng.Đểhọclượnggiác,bạn
nhấtthiếtphảinhớkiếnthứcvềđạisốvàhìnhhọc.Đểbiếtcáchđóngtủ,bạnphảithơnghiểu
đặc tính của gỗ và các vật liệu cấu thành, cũng như cách ráp ván, bào rãnh, phay mặt, làm
mộng.

TrongmộttácphẩmcủaGaryLarson,tácgiảcủaloạttranhbiếmhọaFarSide,mộtcậubé
vớiđơimắtốcnhồiđãxinphépthầygiáo:“ThưathầyOxborne,emcóthểxinnghỉđượckhơng
ạ?Emkhơngthểnhétthêmbấtkỳthứgìvàođầunữaạ!”Nếunhưbạnchỉhọchỏinhưmộtcái

máysaochépnhắclạikiếnthứcmộtcáchđơnthuần,đúnglàchẳngmấychốckhảnăngtập
trungchúývàlưugiữthơngtincủabạnsẽtớimứcgiớihạn.Tuynhiên,nếubạnhọchỏivới
mộtsựdiễngiảitỉmỉ(elaboration),khảnăngtiếpthucủabạnsẽlàvơhạn.Sựdiễngiảitỉmỉở
đâyámchỉqtrìnhchúngtadiễnđạtlạiýnghĩacủanhữngtàiliệumớibằngngơnngữvà
cáchthứccủachínhmìnhcũngnhưqtrìnhchúngtaliênhệchúngvớinhữngkiếnthứcbản
thânđãcó.Bạncàngdiễngiảiđượcnhiềumốiliênhệgiữahiểubiếtmớivớinhữngkiếnthức
cũ,bạncàngthấuhiểutriệtđểvấnđề,nhữngmốiliênhệbạntựtạorasẽgiúpbạnghinhớ
chúnglâuhơn.Luồngkhơngkhínónglưugiữnhiềuhơiẩmhơnkhơngkhílạnh;đểliênhệđiều
đóvớitrảinghiệmthựctếcủabảnthân,bạncóthểliêntưởngtớiphầnsauđiềuhịalnbịrỏ
nước,haykhítrờimùahèoibứclntrởnênmátmẻsaumộtcơngiơngbấtchợt.Sựbayhơi
cótácdụnglàmmát:hẳnlàbạnbiếtđiềunàyvìbạncảmthấynhàngườichúởAtlantanóng
nựchơnvàomộtngàytrờinồmsovớimộtngàykhơhanhtạinhàngườianhhọởPhoenix,nơi
màbạnphảicấtáolenđingaycảtrướckhidamìnhkịpdấpdính.Khinghiêncứungunlý
dẫntruyềnnhiệt,bạncảmnhậnđượcsựtruyềnnhiệtkhilàmấmbàntayquanhmộtcốcca
caonóng,nhìnrasựbứcxạtrongcáchmặttrờiẩnđitrongnhữngngàyđơnggiá,cắtnghĩasự
đốilưuquatiếngcịicứuhộkhichúbạnâmthầmchậmrãidõitheobạnquanhữngconhẻm
ưathíchcủaơngởAtlanta.

Lồng nội dung kiến thức mới vào một ngữ cảnh rộng hơn (larger context) cũng là một
phương pháp hàm thụ hữu ích. Càng biết nhiều chuyện bên lề sử sách, bạn càng hiểu thêm


nhiềuvềlịchsử.Vàbạncóthểlýgiảiýnghĩacủanhữngcâuchuyệnđótheocàngnhiềucách,ví
nhưnếukếtnốichúngvớinhữnghiểubiếtcủamìnhvềhồibãoconngườivàsốphậnéole,
thìcâuchuyệnđócàngtồntạilâudàitrongtâmtríbạn.Tươngtự,nếubạnđangcốgắngtìm
hiểumộtkháiniệmtrừutượng,nhưngunlývềmơmenđộnglượngchẳnghạn,sẽdễdàng
hơnkhibạnđặtnóvàomộttrạnghuốngcụthểmàbạnđãbiết,trongtrườnghợpnàylàcách
mộtvậnđộngviêntrượtbăngnghệthuậttăngvậntốcxoaytrịnkhicơxếptaylênngực.

Khimộtcánhânhọccáchrútracácýtưởngchínhtừmộttàiliệumới,tổchứcchúngthành

mộtmơhìnhtưduygiảđịnh(mentalmodel)vàliênhệmơhìnhđóvớinhữnghiểubiếtsẵncó,
cánhânđótỏracólợithếđặcbiệttrongviệclĩnhhộinhữngkỹnăngphứctạp.Mơhìnhtưduy
giảđịnhnóitrênlàmộtphươngpháp,trongđóngườihọcxâydựngmộtmơhìnhtưởngtượng
trongđầuvềnhữngsựkiệnngoạicảnh.Hãythửtưởngtượngtrongmộttrậnbóngchày,cầu
thủđánhbóng(batter)đangchờđợimộtcúném.Anhtagầnnhưkhơngcólấymộtgiâyđể
đốnđịnhxemliệuđólàmộtcúnémvịngcung(curveball),cúnémlừa(changeup)haybấtkỳ
thứgìkhác.Vậyanhtasẽxửtríthếnào?Trongtrườnghợpnày,vàidấuhiệutinhvitỏrahữu
ích: hướng quay, cách ném của người ném bóng (pitcher) hay vịng xốy của những đường
viềnnổitrênquảbóng.Mộtngườiđánhbónggiỏisẽsànglọcvàloạiracácdấuhiệucảmquan
khơngcầnthiếthaygâyxaolãng,chỉtậptrungvàosựbiếnđổiđườngnémbóngvànhờq
trìnhluyệntập,anhtacóthểxâydựngnhữngmơhìnhtưởngtượngđặctrưngtươngứngvới
cácnhómtínhiệukhácnhauvềmỗicáchnémbóng.Anhtasẽliênkếtcácmơhìnhnàyvới
nhữngkiếnthứcđãcóvềtưthếđánhbóng,khuvựcđậpbóngvàdichuyểnđếnđúngđiểmđến
củabóng.Từnhữngđiềunày,anhtatiếptụcliênhệtớimơhìnhvềvịtrícủacáccầuthủtrong
đội:nếucócầuthủkhácởvịtrísốmộtvàsốhai,cóthểanhtasẽhysinhđểnhườnglợithếcho
nhữngngườichạygơn(runner).Nếucóhaingườiđánhbóngởvịtrísốmộtvàsốbavàmột
ngườibịloại,anhtasẽcốgắngđểkhơngngườichạygơnnàotiếptheobịloại(doubleplay)
trongkhivẫnđánhđượcbóngđểngườichạygơnvềđíchvàghiđiểm.Mơhìnhvềvịtrícác
đồngđộilạiđượcliênkếtvớimơhìnhvịtrícáccầuthủđộibạn(họđangởvịtrícaohaythấp)
cũngnhưkếtnốivớicáctínhiệuxungquanhtừkhuvựcdànhchocácthànhviêntrongđội
(dugout)tớicácđiểmmốc(base),từchỗcáchuấnluyệnviênđếnvịtrícủaanhta.Trongmột
cúđánhbóngtuyệtvời,cácmảnhghépđóđượcrápnốihồnhảo:ngườiđánhbóngkếtnối
đượcvớitráibóngvàhướngnóvềmộtlỗxagơn,câugiờchođồngđộichạyvềgơn.Tómlại,
mộtcầuthủchunnghiệpsẽloạiratấtcảcácchitiếtgâyxaolãngngoạitrừnhữngyếutố
quan trọng nhất quyết định loại đường ném bóng và cách đối phó với từng loại, xây dựng
nhữngmơhìnhtưduygiảđịnhtừcácyếutốđóđồngthờiliênhệcácmơhìnhnàyvớihiểubiết
củamìnhvềcácnhântốthiếtyếukháctrongmộttrậnđấuphứctạp.Nhờđóanhtasẽcócơ
hộighiđiểmtốthơnsovớimộtcầuthủthiếukinhnghiệm,mộtngườikhơngthểcắtnghĩa
mộtkhốilượngthơngtinkhổnglồvàbiếnđổiliêntụcmàanhtaphảixửlýmỗikhibướclên
gơnnhà(plate).

Nhiềungườitinrằngkhảnăngtưduyđãđượcấnđịnhngaytừlúclọtlịngvàkhảnăngbẩm
sinhbịgiớihạncủahọphảichịutráchnhiệmchomọithấtbạitrướcnhữngthửtháchvềmặt


trítuệ.Nhưngmỗikhibạnhọcđượcthêmmộtđiềumớilàbạnđãthayđổibộnãocủamình–
nơilưugiữlạinhữnggìđượcsànglọctừtrảinghiệmcủabạn.Chúngtabắtđầucuộcđờicủa
mìnhvớimónqcủabộgensinhhọc,điềuđókhơngsai.Nhưngcũngkhơnghềsaikhichúng
tatrởnêngiỏigianghơnnhờqtrìnhhọchỏivàpháttriểncácmơhìnhtưduy,thứmangđến
cho chúng ta khả năng suy luận, giải quyết và sáng tạo. Nói một cách khác, ở một mức độ
tươngđốibấtngờ,cácyếutốhìnhthànhnênnănglựctrítuệcủachúngtalạinằmngaytrong
tầmkiểmsốtcủachínhchúngta.Thấutriệtđượcđiềuđósẽgiúpbạnnhìnnhậnthấtbạinhư
mộtdấuhiệucủanỗlựccũngnhưmộtnguồnthơngtinhữuích–từđókhơigợinhucầuđào
sâuvấnđềhayápdụngmộtchiếnlượcmới.Nhucầuxácđịnhkhinàoviệctiếpthutrởnênkhó
khăncũngrấtquantrọng.Đểvượtquatrìnhđộhiệntạicủachínhmìnhvàhướngtớisựtinh
thơngđíchthực,bạncầnhiểurằngmọisựđấutranhvàthấtbạilàthiếtyếu,nhưtrongmọi
gamehànhđộnghaybuổiquảngcáomộtchiếcBMXmới.Mắcsailầmvànỗlựcsửachữasai
lầmchínhlànấcthangdẫntớimộttrìnhđộnhậnthứccaohơn.

CHỨNG CỨ THỰC NGHIỆM TRONG CUỘC ĐỐI ĐẦU VỚI LÝ LUẬN, HỌC THUYẾT VÀ
TRỰCGIÁC

Phầnlớncáchchúngtacấutrúcnềngiáodụcvàđàotạođềudựatrêncáclýthuyếtđược
truyềnlại.Cáclýthuyếtđượcquyếtđịnhbởisựthừanhậncủachúngtavềđiềugìcótácđộng
lớn hơn, những hiểu biết rút ra từ kinh nghiệm cá nhân trên tư cách là các giáo viên, huấn
luyệnviên,sinhviênhayđơnthuầnlàýkiếncủasốđơng.Đaphầncáchchúngtanghiêncứuvà
họchỏiđềulàsựphatrộncủacáclýluận,họcthuyếtvàtrựcgiác.Nhưngtrongkhoảng40năm
trởlạiđâyvàthậmchícóthểcịnkéodàihơnnữa,cácnhàtâmlýhọcnhậnthứcđãnghiêncứu
vàxâydựngnênmộthệthốngcácbằngchứnggiúplàmsángtỏtácnhânnàotrongsốcácyếu
tốkểtrênđóngvaitrịảnhhưởngcũngnhưpháthiệnracácchiếnlượcmanglạikếtquả.

Tâmlýhọcnhậnthứclàbộmơnkhoahọcnềntảngtiếnhànhtìmhiểuvềqtrìnhbộnão
củachúngtalàmviệc,cũngnhưthựchiệncácnghiêncứuthựcchứngvềcáchconngườinhận
thức,ghinhớvàsuynghĩ.Nhiềungànhkhoahọckháccũngthamgiavàolýgiảinhữngbíẩn
củaqtrìnhlĩnhhộitrithức.Cácnhàtâmlýhọcpháttriểnvàcácnhàgiáodụcđềuquantâm
tớinhữnglýthuyếtvềpháttriểnconngườicũngnhưphươngánứngdụngnhữnglýthuyếtnày
vào q trình xây dựng các cơng cụ giáo dục – như các phương pháp kiểm chứng, tổ chức
hướngdẫn(đềcương,minhhọadướidạngđồthị,v.v…)vànguồntàiliệuchotừngnhómhọc
viên đặc biệt (chương trình đào tạo dành cho các học viên yếu kém hay các học viên năng
khiếu).Cácchungiathầnkinhhọc,vớiviệcsửdụngcáckỹthuậtvàcơngcụmớicótínhhình
tượng,đãđạtđượcnhữngbướctiếnmớitrongviệckhámpháracơchếhoạtđộngcủanãobộ,
cơquantiềnđềquyếtđịnhkếtquảcủaqtrìnhhọchỏi.Nhưngchúngtavẫncịnmộtchặng
đườngdàiphảitrảiquatrướckhicácnhàthầnkinhhọccóthểđưaraphươngáncảithiệnnền
giáodụchiệntại.


Vậymỗicánhânphảilàmgìđểbiếtchắcrằngchỉdẫnnàosẽmanglạikếtquảtốtnhấtcho
sựhọchỏicủabảnthânkhichúngđượcápdụngđúngcách?

Lnhồinghilàmộtphươngánkhơnngoan.Tìmranhữnglờikhunchẳngcógìlàkhó,
bạnchỉcầnvàicúnhấpchuột.Nhưngkhơngphảimọichỉdẫnđềubắtnguồntừkếtquảcủa
nhữngnghiêncứu,nếukhơngmuốnnóilàrấtít.Cũngnhưkhơngphảitấtcảnhữngchỉdẫnđó
đềulàkếtquảcủacáccuộcđiềutra,nhữngnghiêncứuđápứngcáctiêuchuẩnkhoahọc,nhưlà
cácđiềukiệngiámsátthíchhợpđểđảmbảotínhkháchquanvàkháiqt.Nhữngnghiêncứu
thựcchứngtốtnhất,vềbảnchất,chínhlàcácthínghiệm:nhànghiêncứupháttriểnmộtgiả
thuyếtvàkiểmchứngnóquahệthốngcácthínghiệm,nhữngthínghiệmnàyphảiđápứngcác
tiêuchuẩnngặtnghèovềcơcấuvàtínhkháchquan.Trongchươngtiếptheo,chúngtơisẽđúc
kếtnhữngpháthiệncủamộtsốlượngkhơngnhỏcácnghiêncứu.Cácnghiêncứunàylàkết
quảcủaqtrìnhnghiềnngẫmvàxemxétcủacảcộngđồngkhoahọctrướckhiđượccơngbố
trêncácấnphẩmchunngành.Chúngtơiđãcùngthamgiavàomộtsốcơngtrìnhkhoahọc

nhưngsốđókhơngnhiều.Nhữngcơngtrìnhđó,nhưchúngtơithườngnói,chỉlànơiđưara
nhữnglýthuyếtthayvìnhữngkếtquảcógiátrịkhoahọc.Đểthểhiệnquanđiểmcủamình,
bêncạnhnhữngthànhquảkhoahọcđãđượckiểmchứng,chúngtơicịnviệntớigiaithoạivề
nhữngconngườinhưMattBrown,nhữngcánhânmàcơngviệccủahọđịihỏisựthơngthạo
cảvềkiếnthứclẫnkỹnăng.Nhữngcâuchuyệnlàmdẫnchứngchocácnguntắccơbảnvề
cáchhọchỏivàghinhớcũngđượcchúngtơisửdụngtriệtđể.

Chúngtavẫnđanglầmtưởngvềsựtiếpthu

Hóaraphầnnhiềunhữnggìchúngtavẫnápdụngvớitưcáchngườigiảngdạyhayngười
họctậplạikhơngmấyhiệuquả,songchỉmộtvàiđiềuchỉnhnhỏcóthểmanglạinhữngthay
đổibấtngờ.Mọingườithườngnghĩnếunhưbảnthântiếpxúcvớimộttàiliệunàođóđủlâu,ví
nhưmộtđoạnbàigiảnghaymộthệthốngcácthuậtngữtrongcuốnsáchgiáokhoaSinhhọc
lớp8,họcóthểghinhớchúng.Nhưngđiềuđóhồntồnsailầm.Thêmnữa,nhiềugiáoviên
vẫntinrằngqtrìnhhọctậpsẽhiệuquảhơnnếunhưhọkhiếnnótrởnêndễdàngvànhanh
chónghơn.Nhưngphầnlớncácnghiêncứulạichỉrađiềungượclại:hànhtrìnhtiếpthucàng
khókhăn,thànhquảtiếpthucàngvữngchắc.Nhiềugiáoviênhayhuấnluyệnviênvẫntinrằng
cáchhiệuquảnhấtđểthuầnthụcmộtkỹnăngmớilàtăngcườngnắmbắt,tậptrungcaođộvà
lặplạiliêntụcchỉmộtkỹnăngđơnnhấtchođếnkhibạnlàmchủđượcnó.Điềuđóđãbámrễ
trongniềmtincủachúngta,vìchúngtachỉthấythànhquảtứcthìcủaviệcthựchànhmộtcách
tậptrungvàdồndập.Nghiêncứunàyđãchỉramộtđiềurõràngrằng,nhữngthànhquảđạt
đượcnhờphươngpháprènluyệntậptrungchỉcótínhtạmthờivàdễdàngtanbiến.


Pháthiệnvềsựvơíchcủaviệcđọclạisáchgiáokhoađãgiộimộtgáonướclạnhlêncácnhà
giáodụcvàcáchọcviên,vìđólàchiếnlượcsốmộtcủahầuhếtmọingười–trongđócóhơn
80%sinhviênđạihọcthamgiakhảosát.Bảnthânviệcđọclạicũnglànhiệmvụtrọngtâm
chiếmphầnlớnquỹthờigianmàchúngtadànhchoviệchọctập.Đọclạigâyrabatáchạiđối
vớiqtrìnhtiếpthu.Thứnhất,nóhồntồnchỉtiêutốnthờigian.Thứhai,kiếnthứcthu
đượctừviệcđọclạikhơngđượclưugiữlâutrongtrínhớ.Thứba,việcđọclạidễkhiếnngười

họcrơivàotrạngtháitựlừadốimìnhmộtcáchvơthức,nóicáchkháchọdễlầmtưởngrằng
bảnthânđãnắmbắtđượckiếnthứctrongkhithựcsựhọlạichỉđanghọcvẹt.Hànggiờliền
chìm đắm trong việc đọc đi đọc lại dường như khá giống với biểu hiện của sự chun cần,
nhưngkhốilượngthờigiandànhchoviệchọclạikhơnghềquyếtđịnhmứcđộtinhthơngcủa
ngườihọc.

Bạnchẳngcầnphảinhìnđâuxađểtìmnhữngtrungtâmgiáodụchoạtđộngdựatrênquan
niệmchorằngsựtiếpxúcđơnthuầnvớitầnsuấtlớnvàmứcđộtậptrungcaođộcóthểtạo
nêntínhhiệuquảtrongqtrìnhtiếpthutrithức.HãycùngxemxéttrườnghợpcủaMatt
Brown,ngườiphicơng,trongvídụtrướcđây.MattBrownđãnắmbắtkhốilượngkiếnthứcđủ
đểđượcthừanhậnbởibấtkỳhãngkinhdoanhhàngkhơngnàosẽthơnglàmphicơngvà
chúngtơiđãđềnghịơngmơtảtồnbộqtrình.Ngườichủmớiđãgửiơngtớithamdựmột
khóa huấn luyện kéo dài mười giờ mỗi ngày trong mười tám ngày liên tục. Matt gọi đó là
phươngpháphướngdẫn“vịicứuhỏa”.Bảyngàyđầutiên,mọithứchỉdiễnratrongphịng
học.Ơngđượcchỉdẫnvềtấtcảcáchệthốngcủamáybay:điện,nhiênliệu,khơngkhí,v.v…;cơ
chếhoạtđộngvàtươngtáccủacáchệthốngnày;cũngnhưcácmứcđộantồn–hỏnghóccủa
chúngdướitácđộngcủacácyếutốnhưápsuất,trọnglực,nhiệtđộvàvậntốc.Mattđượcu
cầu phải sẵn sàng cho việc tuân theo những mệnh lệnh tức thì về 80 “hành vi trí nhớ”. Các
hànhđộngnàyphảiđượcthựchiệnkhơngdodự,khơngđắnđođểgiữchomáybayđượcổn
địnhtrongtrườnghợpmộttrongsốhàngtánhữngsựcốbấtthìnhlìnhcóthểxảyranhưáp
suấtgiảmđộtngột,bộphậnthổingượcbậtmởgiữachuyếnbay,mộtđộngcơnàođóbịhỏng
hóchaymộtvụchậpcháyđiện.

Matt và các bạn đồng học phải dành hàng giờ chăm chú quan sát những hình minh họa
trìnhchiếuPowerPoint,vớibộnãogầnnhưtêliệt,vềnhữnghệthốngcơbảncủamáybay.Và
rồimộtđiềuthúvịđãxảyra.

Mattkể:“Vàokhoảnggiữangàythứnăm,họchiếulênmànhìnhmộtsơđồvềhệthống
nhiênliệu,vớicảmbiếnápsuất,vankhóa,bơmphụt,đườngvịng,v.v...Bạnphảirấtchậtvật
mớicóthểtậptrung.Sauđó,mộtngườihướngdẫnhỏichúngtơi:‘Đãaitrongsốcácbạntừng

gặptrườnghợpđèncảnhbáobộlọcnhiênliệucủaốngphụtbậtsángtrongmộtchuyếnbay
rồi?’.Mộtphicơngphíabênkiaphịnggiơtay.Ngườihướngdẫntiếp:‘Kểchochúngtơinghe
chuyệngìđãxảyra?’vàthoạtnhiênbạnnghĩ,chà,sẽrasaonếungườiđólàmình?


Anhtađangbaytrênđộcaohơn900m,vàsắpsửamấtcảhaiđộngcơvìđãnạploạinhiên
liệukhơngcóchấtchốngđơngtrongkhibộlọccủamáybayđangtắcnghẽnvìbăngtuyết.Bạn
dõitheocâuchuyện,vàtintơiđi,cáchìnhvẽpháchọacứnhưcósứcsống,bámchặtlấytâm
tríbạnvậy.Nhiênliệubaythườngcóthànhphầnnước,vàkhigặpkhơngkhílạnhởmộtđộcao
nhấtđịnh,nướcsẽđơngđặclại,đóngbăngvàlàmtắcđườngdẫn.Dođó,bấtcứkhinàonạp
nhiênliệu,bạnphảichọnloạitốtvàchắcchắnrằngbạncóthểtìmthấytrênxechởnhiênliệu
mộtkýhiệuchobiếtnócóchứaPrist,hoạtchấtchốngđơng.Vànếunhưcóbấtngờnhìnthấy
đèncảnhbáobậtsánggiữahànhtrìnhbay,bạnphảinhanhchónghạthấpđộcaođểxuống
vùngkhơngkhíấmhơn.”Sựtiếpthutrởnênmạnhmẽhơntrongmộtngữcảnhđánglongại,
khimàlýthuyếttrừutượngđượccụthểhóavàcánhânhóa.

Kểtừđó,tínhchấtcủakhóahướngdẫnthayđổi.Mườimộtngàysaulàsựkếthợpgiữacác
bàihọctrênlớpvàthựchànhtrongmơitrườngmơphỏngbay.Mattđãmơtảmộthìnhthức
thamgiachủđộngđượctriểnkhaitạiđây,điềulàmgiatăngtínhlâubềncủanhữngkiếnthức
đượchọc.Ngườiphicơngphảivậtlộnvớimáybaycủamìnhđểchứngtỏsựthànhthụcvới
nhữngquytrìnhvậnhànhtiêuchuẩn,phảnxạtrướcnhữngtìnhhuốngbấtngờ,tậpluyệnmột
cáchkỷluậttrongsựphốihợpvàđảmbảotínhchínhxáccủanhữngthaotácphảithựchiện
trongkhoangláinhằmđốiphóvớinhữngtìnhhuốngnày,chínhxácnhưthểđóđãtrởthành
bộnhớvậtlýcủahọ.Mơitrườngmơphỏngbaycungcấpsựluyệntậpcótínhgợinhớ,cũng
nhưsựngắtqng,đanxenvàđadạnghóađốitượngtrongqtrìnhluyệntập.Nócũngkhơi
gợitốiđacácthaotáctưduymàMattsẽsửdụngtrêncùngmộtđộcaotronghànhtrìnhthật.
Trongmơitrườngmơphỏng,nhữnglýthuyếttrừutượngsẽđượccụthểhóavàcánhânhóa.
Mơitrườngnàycịnlànơidiễnramộtloạtcácthínghiệm,nhờđóMattcũngnhưnhữngngười
hướngdẫncóthểđánhgiákhảnăngphánđốncủahọvềnhữngđiểmmấuchốtmàMattcần
tậptrungđểđạttớisựthànhthạo.

Trongmộtsốtrườnghợp,nhưtrongmơitrườngmơphỏngcủaMatt,cácgiáoviênvàhuấn
luyệnviêncócáchtiếpcậnriêngtớinhữngkỹthuậthọchỏihiệuquả.Nhưngtrongthựctế,ở
mộtvàilĩnhvực,nhữngkỹthuậtnàycóxuhướngtrởthànhngoạilệ,vànhữngbàigiảngkiểu
“vịicứuhỏa”(haymộtcáchgọikháctươngđươngtùymỗingười)đềunằmtrongsốđó.

Trongthựctế,nhữngchỉdẫnthơngthườngvềnhữngđiềucầnthựchiệnđốivớisinhviên
rõrànglàsailầm.VídụnhưmụccácmẹođểhọctốttrêntrangbáođiệntửcủaĐạihọcGeorge
Masonđưaralờikhunrằng:“Bíquyếtđểhọctậptốtchínhlàsựnhắclại;bạncàngđọclạitài
liệunhiềulầnthìkhảnăngbạnghinhớnómãimãicàngcao.”Mộtlờikhunkháctrêntrang
báođiệntửcủatrườngCaođẳngDartmouththìchorằng:“Chỉcầnbạncóýđịnhghinhớmột
điềugìđóthìkhảnăngcaolàbạnsẽlàmđược.”Mụctintứcphụcvụcộngđồngđăngtảiđịnh
kỳtrêntờSt.LouisPost-Dispatchđãđưarachỉdẫnvềhọctậpvớihìnhminhhọalàmộtcậubé


đangchúiđầuvàocuốnsáchcủamình.Dịngchúthíchviết:“Tậptrung.Tậptrungvàomộtvà
chỉmộtvấnđềduynhất.Lặplại,lặplại,lặplại.Nhắclạiđiềubạncầnnhớcóthểgiúpkhắcsâu
nóvàotríóccủabạn.”Niềmtinvàosứcmạnhcủaviệcđọclại,tínhchủđịnh,sựnhắclạiđãtrở
nênphổbiến,nhưngkỳthựccónhữngđiềubạnkhơngthểghinhớchỉđơngiảnbằngcáchnhắc
đinhắclạinó.Thủthuậtnàychỉcótácdụngkhibạntracứumộtsốđiệnthoại,lưugiữtrong
đầulúcnhấnphímđiệnthoại;chứkhơnggiúpíchgìchoviệclưugiữkiếnthứcmộtcáchlâu
dài.

VídụđơngiảnsauđâyđượclấycảmhứngtừviệctìmkiếmtrênInternet(bạncóthểgõ
“pennymemorytest”đểtìmkiếm)vàkếtquảhiệnrahàngtácácbứctranhvềmộtđồngxu
bìnhthường,trongđóchỉcómộtlàhìnhảnhchínhxácvềđồngxu.Chodùđãnhìnthấyđồng
xu đó rất nhiều lần trong đời, vẫn thật khó để bạn tự tin khẳng định hình ảnh nào là đúng.
Tươngtự,trongmộtnghiêncứumớiđây,cáccánbộgiảngdạyvàsinhviênhọctậptạitịanhà
thuộckhoaTâmlýhọctrườngĐạihọcCalifornia,LosAngeles(UCLA)đượcucầuxácđịnhvị
trícủanhữngchiếcbìnhcứuhỏagầnvănphịngcủahọnhất.Hầunhưtấtcảđềukhơngvượt

quađượcbàikiểmtranày.Mộtgiáosư,ngườiđãcơngtáctạiUCLA25năm,quyếtđịnhrời
khỏilớphọcđểtìmxemđâulàbìnhcứuhỏacóvịtrígầnphịnglàmviệccủaơngnhất.Ơng
pháthiệnra,thậtbấtngờlànólạiđượcđặtngaycạnhcánhcửa,chỉcáchnắmđấmcửamàơng
vẫnxoaymỗilầnvàophịngvàibướcchân.Vậy,theonhưtrườnghợpnày,sựtiếpxúccótính
lặpđilặplạikéodàiliêntụchàngnămtrờicũngchẳnggiúpơngbiếtphảilấybìnhcứuhỏagần
nhấtởđâunếuchẳngmaythùngráccủaơngbốccháy.

Nhữngbằngchứngtrướcđó

Ýtưởngsailầmrằngqtrìnhtiếpxúclặpđilặplạisẽtạonênsựghinhớđượctruyềnbá
thơngquamộtloạtđiềutradiễnratừgiữanhữngnăm1960.Giữalúcđó,EndelTulving,một
nhàtâmlýhọctạiĐạihọcToronto,bắtđầuthínghiệmkhảnăngghinhớdanhsáchliệtkêcác
từ vựng tiếng Anh thơng thường của mọi người. Trong giai đoạn đầu tiên của thí nghiệm,
nhữngngườithamgiađơngiảnchỉđọcmộtbảndanhsáchliệtkêcáctừvựngđượcghéptheo
cặp(vídụnhư“ghế-9”)trongsáulầnmàkhơnghềbiếtrằngđólàmộtbàikiểmtratrínhớ.
Trongmỗicặp,từđầutiênlnlàmộtdanhtừ.Saukhiđọcdanhsáchtrênsáulần,họđược
thơngbáorằnghọsẽđượcphátmộtbảngdanhtừmàhọphảighinhớ.Đốivớimộtsốngười,
cácdanhtừnàygiốnghệtcáctừhọđãđọcsáulầntrướcđó.Đốivớimộtsốkhácthìkhơng.
Tulvingđãpháthiệnramộtđiềuđánglưuý:qtrìnhnhậnbiếtcácdanhtừcủahainhóm
khơnghềkhácnhau–theonhưphươngphápthốngkê,đườngcongnhậnthứccủahainhómlà
đồngnhất.Trựcgiácđãgợiýchohọ,nhưngmặtkhácsựtiếpxúctrướcđókhơnghềhỗtrợgì
chosựgợinhớvềsau.Sựnhắclạiđơnthuầnkhơnggiúpíchgìchosựlĩnhhội.Cáccơngtrình
củarấtnhiềunhànghiêncứusauđótiếptụcđàosâuvấnđềrằngliệusựtiếpxúcliêntụccó
tínhlặplạihaykhoảngthờigiandàilưugiữkiếnthứctrongtưduycóđónggópgìchoq
trìnhgợinhớvềsaukhơng.Vàcácnghiêncứunàyđãxácnhậncũngnhưhồnthiệnpháthiện


trướcđórằng,chỉsựnhắclạithìkhơngđủđểlàmnêntrínhớdàihạn.

Nhữngkếtquảđóđãthơithúccácnhànghiêncứuđiềutravềlợiíchcủaviệcđọclạibài

giảng.TrongmộtbàibáođăngtrêntạpchíchunngànhTâmlýhọcgiáodụcđươngthời,các
nhàkhoahọctạiĐạihọcWashingtonđưarabáocáovềmộtloạtcácnghiêncứuhọđãthực
hiệntrongchínhtrườngđạihọccủamìnhvàtạiĐạihọcMexico.Mụcđíchcủacáccơngtrình
nàylàxácminhtínhđúngđắncủaquanniệmchorằngđọclạilàmộtphươngpháphữuích
giúpnângcaokhảnăngđọchiểuvàghinhớcáctácphẩmvănxi.Nhưhầuhếtcácnghiên
cứu,nhữngcơngtrìnhnàydựatrênlậptrườngcủacáccơngtrìnhtrước.Trongsốđócókhơng
íttácphẩmđãchỉrarằng,khicùngmộtbàiviếtđượcđọcnhiềulần,cácsuyluậncũngnhưmối
liênkếtgiữacácchủđềcùngxuhướngsẽđượcthiếtlập.Mộtsốkhácchỉđềxuấtnhữnglợiích
hếtsứckhiêmtốncủaviệcđọclại.Nhữnglợiíchnàynảysinhtronghaitìnhhuốngkhácnhau.
Trongtìnhhuốngthứnhất,mộtsốsinhviênđọctàiliệuhọctậplầnthứnhấtvàlặplạingaylập
tức,trongkhiđónhữngngườicịnlạichỉđọcmộtlần.Liềnsauđócảhainhómlàmmộtbài
kiểmtra.Nhómđọclạihailầnđạtkếtquảtốthơnchútítsovớinhómcịnlại.Tuynhiên,nếu
bàikiểmtrabịtrìhỗnsaumộtkhoảngthờigian,lợiíchtừviệcđọclạisẽtrởnênmờnhạt,khi
đócảhainhómchokếtquảnhưnhau.Trongmộttìnhhuốngkhác,mộtnhómhọcviênđọctài
liệulầnthứnhấtvàđợisauítngàythìđọclạilầnthứhai.Nhómnày,nhữngngườiđãtiếnhành
phươngphápngắtqngtrongqtrìnhđọc,thựchiệnbàikiểmtratốthơnnhómkhơngđọc
lại.

CácthínghiệmtiếptheođượctiếnhànhtạiĐạihọcWashington,nhằmtháogỡnhữngnút
thắtcịnbỏngỏtừnhữngnghiêncứutrướcđó,cũngnhưđánhgiálợiíchcủaviệcđọclạiđối
vớicácsinhviênthuộcnhiềutrìnhđộkhácnhau,trongmộtngữcảnhtiếpthucụthểtương
đươngvớinhữngtìnhhuốngvẫndiễnratrongcáclớphọc.Tổngcộng148sinhviênthamgia
đọcnămđoạnvănkhácnhauđượctríchtừsáchgiáokhoavàtạpchíScientificAmerican.Các
sinhviênnàythuộchaitrườngđạihọckhácnhau;mộtsốcókỹnăngđọckhátốt,mộtsốtương
đốikém;mộtsốchỉđọctàiliệumộtlần,sốcịnlạiđọchailầnliêntiếp.Sauđótấtcảcùngtrả
lờicáccâuhỏiđểchothấymìnhđãhọcđượcgìvàcịnnhớđượcgì.

Trongcácthínghiệmnày,việcđọclạitàiliệunhiềulầnliêntụctrongmộtkhoảngthờigian
ngắn khơng hề cho thấy nó là phương pháp học tập triển vọng cho cả hai nhóm, ở cả hai
trườngđạihọcvàtrongmọiđiềukiệnkiểmchứng.Kỳthực,cácnhànghiêncứukhơngphát

hiệnđượcbấtkỳlợiíchnàocủaviệcđọclạitrongmọiđiềukiện.

Vậy, kết luận rút ra ở đây là gì? Việc đọc lại văn bản một lần chỉ có ý nghĩa khi có một
khoảngcáchhợplýkểtừlầnđọcđầutiên,nhưngđọclạinhiềulầnliêntụctrongmộtkhoảng
thờigianngắnchỉtiêutốnthờigianmàlợiíchđemlạithìkhơngđángkểsovớicácphương
pháphiệuquảhơnmàlạitốnítthờigianhơn.Nhưngcáccuộckhảosátvớinhữngsinhviên


caođẳnglạixácnhậnđiềumàcácgiáosưđãbiếttrongmộtthờigiandài:đánhdấu,gạchchân,
nghiềnngẫmcácghichúvàvănbảnvẫnlànhữngphươngthứchọctậpphổbiếnnhấtchođến
nay.

Nhữngảotưởngvềsựhiểubiết

Nếuviệcđọclạiphầnnhiềuchẳngmanglạihiệuquảthìtạisaophươngphápnàyvẫnđược
đơngđảosinhviênủnghộ?Cóthểmộtphầnlàdohọkhơngđượcchỉdẫnchuẩnxác.Nhưngcó
mộtngunnhânkhác,địihỏisựxemxéttinhvihơnvềđiềuđãđượchọcthơithúccácsinh
viênsửdụngphươngphápnày.Đócũnglàhiệntượngđãđượcđềcậptrongphầntrước:việc
tàiliệungàycàngtrởnêngầngũivàquenthuộcvớingườihọccũngnhưkhảnăngđọchiểu
ngàycàngnhuầnnhuyễncóthểbồiđắpnêntronghọmộtảotưởngvềsựtinhthơng.Nhưbất
kỳgiáosưnàocũngsẽxácnhận,cácsinhviênnỗlựcthâutómchínhxáctừngtừngữhọđược
nghe trong các bài giảng trên lớp, gắng sức chỉ vì lầm tưởng rằng bản chất thật sự của đối
tượngnằmtrongcúphápmơtảnó.Thơngthuộctừngữngữphápcủamộtbàigiảnghayvăn
bảnkhơnghềđồngnhấtvớiviệcthơnghiểuýtưởnghàmẩntrongđó.Songviệcđọclạilại
khiếnngườihọcảotưởngrằnghọđãnắmbắtđượcnhữngýtưởngcơbản.Đừngđểbảnthân
bịlừaphỉnh.Việcbạncóthểnhắclạicáctừngữtrongvănbảnhaytrongcácghichúvềbài
giảngkhơngphảidấuhiệuchothấybạnhiểuýnghĩacủavấnđềgửigắmtrongđó,hồncảnh
ứngdụng,cũngnhưmốiliênhệgiữachúngvớinhữnggìbạnđãbiếtvềcùngmộtchủđề.

Theokinhnghiệmcủamộtgiảngviênđạihọc,chẳngcógìkhácthườngkhicơđáplạitiếng

gõcửavănphịngvàbắtgặpmộtsinhviênnămnhấtđầylolắng,mongmuốnđượcthảoluận
vớicơvềkếtquảđángthấtvọngtrongbàikiểmtratâmlýhọcđạicươngđầutiêncủacậu.Sao
lạicóthểnhưthếđượcchứ?Cậuđãthamgiamọibuổihọcvàchuncầnghichútỉmỉtừng
bài.Cậucũngđãđọcbàikhóavàđánhdấunhữngđoạnquantrọng.

“Vậycậuchuẩnbịchobàikiểmtranhưthếnào?”,giảngviênhỏi.

Thậtkỳlạ,cậuđãràsốtvàđánhdấucácghichú,nghiềnngẫmchúngvàtàiliệuđượcđánh
dấuvàilầnđếnkhicậuthuộclàulàutấtcả.Vậymàsautừngấynỗlựccậulạichỉnhậnđược
mộtđiểmDchobàikiểmtra?

Vậycậuđãsửdụnghệthốngcáckháiniệmchínhđượcchốtlạisaumỗichươngđểtựkiểm
tra lại chưa? Liệu cậu có thể nhìn một khái niệm như tác nhân kích thích có điều kiện
(conditionedstimulus)vàđịnhnghĩanó,sauđóứngdụngnóvàomộtđoạnvăn?Trongkhi


đọc,cậuđãnghĩtớiviệcbiếncácýchínhcủavănbảnthànhchuỗicáccâuhỏivàcốgắnggiải
đápchúngtrongqtrìnhơnbàisauđóchưa?Chíítthìcậucũngđãdiễnđạtlạicácýtưởng
mấuchốtbằngchínhngơnngữcủamình,theocáchcậuđãbiếtchứ?Cậucócốliênhệchúng
vớinhữnghiểubiếtcậuđãcóhaykhơng?Cậucótìmkiếmcácvídụminhhọangồibàigiảng
khơng?Câutrảlờilàkhơngchotấtcảcácvấnđềnêutrên.

Cậutựthấymìnhlàmộtsinhviênmẫumựcvàvơcùngchămchỉnhưngkỳthựccậukhơng
hềbiếtcáchhọctậphiệuquả.

Ảotưởngvềsựhiểubiếtlàmộtvídụcủasựthiểunăngnhậnthứctriếthọc:chúngtanhận
thứcđượcgìvềqtrìnhnhậnthứccủabảnthân.Đánhgiáchínhxácvềnhữnggìbạnbiếtvà
khơngbiếtlàđiềuvơcùngthiếtyếuđốivớiqtrìnhraquyếtđịnh.VấnđềnàyđãđượcBộ
trưởngQuốcphịngMỹ–DonaldRumsfeldtổngkếtrấthay(vàcótínhdựđốn)trongmộtbài
báotừnăm2002vớinộidungđánhgiátómlượctìnhhìnhtìnhbáoMỹvềkhảnăngIraqtàng

trữvũkhíhủydiệthàngloạt.Ơngnói:“Cónhữnghiểubiếtđãđượcnhậnthức;đólànhững
điềuchúngtabiếtrằngmìnhbiết.Cónhữngẩnsốđãđượcnhậnthức;cóthểnói,đólàthứ
chúngtabiếtrằngmìnhkhơngbiết.Nhưngcịncónhữngđiềuchưabiếtchưađượcnhậnthức
–nhữngđiềuchúngtakhơnghềbiếtrằngmìnhkhơngbiết.”

Đócũngchínhlàđiềuchúngtơimuốnnhấnmạnhởđây.Chúngtơimuốncácbạnhiểurằng
nhữngsinhviênkhơngtựkiểmtrakiếnthứccủamìnhbằngcáccâuhỏivấnđáp(hầuhếtcác
sinhviênthườngkhơnglàmđiềunày)cóxuhướngđánhgiáqcaomứcđộtiếpthucủamình
đối với các tài liệu học tập. Tại sao ư? Khi họ nghe một bài giảng hay đọc một bài khóa là
chuẩnmựccủasựrõràng,sựdễdàngtrongviệctheodõinhữngluậnđiểmsẽmanglạichocác
sinhviênnàycảmgiácrằnghọđãhiểuthấuđáovấnđềvàkhơngcầnphảihọcchúngnữa.Nói
cáchkhác,họkhơngchủđịnhtìmhiểuđiềuhọchưabiết;vàkhiđốimặtvớibàikiểmtra,họ
nhậnthấybảnthânkhơngthểnhớlạicácýchínhhayápdụngchúngvàomộttìnhhuốngmới.
Giốngnhưvậy,khihọđọcđiđọclạicácghichúvềbàigiảngvàbàikhóachođếnlúcnhuần
nhuyễn,sựtrơichảysẽmanglạinhậnthứcgiảtạorằnghọđãthựcsựsởhữunguồnkiếnthức
thơngquanắmbắtcácnộidung,nguntắcvàhàmýcơbản.Họtựtinrằngbảnthâncóthể
nhớlạitấtcảchỉtrongkhoảnhkhắc.Kếtquảlàngaycảnhữngsinhviêncầnmẫnnhấtvẫnvấp
phảihainguycơ:mộtlàkémtiếpthutronglĩnhvựcmìnhcịnyếuvàcầnnỗlựcđầutưcơng
sứcbổsungkiếnthứchơnnữa;hailàthiênhướngưutiênápdụngnhữngphươngthứchọctập
dễdẫntớicảmgiáctiếpthugiảtạo.

KIẾNTHỨC:KHƠNGPHẢIĐIỀUKIỆNĐỦ,NHƯNGLÀĐIỀUKIỆNCẦN


Albert Einstein từng nói “sáng tạo quan trọng hơn hiểu biết” và dường như ý kiến này
đượcphổbiếnrộngrãitronggiớisinhviênđạihọc.Vậytạisaohọvẫnchưathựcsựthấutriệt
tưtưởngnày?Nólàhiệnthâncủamộtsựthậthiểnnhiênvàsâusắcrằngnhữngthànhtựu
khoahọc,xãhộihaykinhtếcủachúngtabắtnguồntừđâunếukhơngphảitừsựsángtạo?Bên
cạnhđó,tíchlũykiếnthứcgiốngvớimộtcơngviệcđịihỏisựkiêntrì,cầnmẫntrongkhisáng
tạo lại có vẻ thú vị hơn nhiều. Song, tất nhiên sự tách rời hai yếu tố là khơng đúng. Bạn sẽ

khơngmuốnthấychiếcáophơngindịngtunngơnđóđượcmặctrênngườivịbácsĩphẫu
thuật thần kinh của mình hay vị cơ trưởng lái chiếc máy bay chở bạn băng qua Thái Bình
Dương.Nhưngtunngơnnàyvềcơbảnđãtrởnênphổbiếnnhưđịnphảncơngtrướcnhững
hệthốngthicửđượcquychuẩnhóa,cùngnỗiquanngạirằngnhữngbàithicótínhrậpkhn
qthiênvềkhảnănghọcthuộcnàysẽkhiếnchúngtaphảitrảgiábằngchínhnhữngkỹnăng
trìnhđộcao.Bấtchấpnhữngnguyhiểmkhólườngcủahệthốngthicửrậpkhn,điềuchúng
tathựcsựnênbănkhoănlàlàmthếnàođểtraudồinguồntrithứcvàsứcsángtạo.Thiếukiến
thức,bạnsẽkhơngcónềntảngpháttriểnnhữngkỹnăngtrìnhđộcaonhưphântích,tổnghợp
vàgiảiquyếtvấnđềmộtcáchsángtạo.Vềđiềunày,nhàtâmlýhọcRobertSternbergvàhai
đồngnghiệpđãdiễnđạtnhưsau:“Mộtngườikhơngthểápdụnghiểubiếtđãcóvàothựctiễn
nếuanhtakhơngbiếtcáchápdụng.”

Sựthànhthạotrongbấtkểlĩnhvựcgì,từnấuăn,chơicờđếnphẫuthuậtnão,đềulàsựbồi
đắpdầndầnkiếnthức,trítuệ,khảnăngnhìnnhậnvàkỹnăng.Chúnglàthànhquảcủaq
trìnhrènluyệnđadạngcáckỹnăngmới,cũngnhưcủaqtrìnhđấutranh,suyngẫmvàcảsự
rènluyệntrongtưduy.Ghinhớcácsựkiệncũnggiốngnhưtíchtrữvậtliệutrêncơngtrường
đểtừđóxâydựngnênngơinhàcủabạn.Qtrìnhxâydựngngơinhàđịihỏikhơngchỉkiến
thứcvềmáymócvàvậtliệumàcịnđịihỏicảhiểubiếtvềcáckhíacạnhnhưđặctínhchịulực
củathanhdầmhayhệthốngvìkèomáinhà,hayđịnhluậtBảotồnvàChuyểnhóaNănglượng
mànhờđóngườichủngơinhàkhơngphảigiảiquyếtvấnđềẩmướtdobăngtuyếtvàosáu
thángsauđóvìngơinhàvẫnđượcgiữấmtrongkhibuồngápmáivẫnlạnh.Sựthơngthạođịi
hỏicảvốnkiếnthứclẫnhiểubiếtvềcáchthứcápdụngchínhnhữngkiếnthứcđó.

KhiMattBrownphảiđốimặtvớiquyếtđịnhcónêntừbỏđộngcơcánhphải,ơngđangở
trongqtrìnhxemxétvấnđề,vàơngcầnhồitưởnglạiquytrìnhbayvớimộtđộngcơbịhỏng
cũngnhưkhảnăngchịuđựngcủamáybay.Nhờđóơngmớicóthểdựđốnliệumìnhsẽrơitự
dotrongkhoảngkhơnghaygắnggượngmộtcáchvơphươngchođếnlúchạcánh.Trongnăm
đầutiêntạitrườngy,mộtnhàthầnkinhhọctươnglaiphảighinhớtồnbộhệthốngthầnkinh,
xương,cơ,xươngcánhtay,nếukhơng,cơsẽkhơngthểtrởthànhmộtnhàthầnkinhhọc.Tất
nhiênthànhcơngcủacơmộtphầndựavàosựchuncầnnhưngđókhơngphảitấtcả.Khám

pháranhữngchiếnlượchọctậpchophépcơhấpthụkhốilượngtàiliệukhổnglồtrongmột
hạnđịnhthờigiancũnglàmộtyếutốgópphầnvàothànhcơngđó.

BÀIKIỂMTRA:THƯỚCĐOTRÌNHĐỘHAYCƠNGCỤHỌCTẬP?


Chắcchắccónhiềucáchđểkhơilênnỗibứcxúccủarấtnhiềusinhviênvàgiáoviênhơnlà
nóivềchuyệnthicử.Đặcbiệt,sựgiatăngvềmứcđộquantrọngcủahệthốngđánhgiáđược
tiêuchuẩnhóatrongnhữngnămgầnđâyđãbiếnthicửthànhcộtthulơihứngchịumọithất
vọngvềqtrìnhhiệnthựchóacácmụctiêugiáodụccủaquốcgia.Cácdiễnđàntrựctuyếnvà
giớibáochíbịchấtvấndồndậpbởingườiđọc.Họcáobuộcrằngviệcđặttrọngtâmvàohệ
thốngthicửnặngvềhọcthuộcsẽphảiđánhđổibằngkhảnănglàmchủtìnhhuốngvàsứcsáng
tạo;rằngthicửgiatănggánhnặngchosinhviênvàcungcấpmộtthướcđotrìnhđộsailệch;
v.v…Nhưngnếuchúngtangừngcoithicửlàmộttrongnhữngthướcđotrìnhđộhọcvấn,nếu
chỉcoinólàcơngcụhồitưởngkiếnthứctừtrongtrínhớhơnlàmộtcơngcụ“kiểmtra”,chúng
tasẽtựmởrachomìnhmộtkhảnăngmới:sửdụngviệckiểmtranhưmộtcơngcụhọctập.

Mộttrongsốnhữngpháthiệnnổibậtlàvềtácdụngcủasựhồitưởngmộtcáchchủđộng–
thơngquacácbàikiểmtra–đốivớiqtrìnhtăngcườngtrínhớvàqtrìnhgợinhớcàng
haotổnnỗlựcbaonhiêuthìtácdụngcủanócàngmạnhmẽbấynhiêu.Hãythửcânnhắcgiữa
mơhìnhmơphỏngbayvàbàithuyếttrìnhPowerPoint,cáccâuhỏitựkiểmtravàviệcđọclại.
Hànhđộnghồitưởnglạikiếnthứccóhailợiíchtolớn.Mộtlà,nónhắcchobạnvềđiềubạnbiết
vàkhơngbiết,từđóđịnhhướngchobạnđâulàđiểmbạncịnyếukémđểtậptrungtraudồi
hồnthiện.Hailà,gợinhớlạinhữnghiểubiếtđãcósẽchonãobạncơhộicủngcốlạitrínhớ,
tăngcườngmốiliênhệgiữanhữnggìđãbiếtvớinhữnggìvừamớibiếtthêm,trêncơsởđó
giúpchosựgợinhớlạisaunàyđượcdễdànghơn.Thựcvậy,sựgợinhớthơngquakiểmtra
làmgiánđoạnsựqnlãng.Chúngtathửxemxétbộmơnkhoahọctạimộtlớp8thuộcmột
trườngtrunghọcởColumbia,bangIllinois.Cácnhànghiêncứuđãsắpxếpmộtphầntàiliệu
đượcdàntrảitrongsuốtkhóahọcnhưlàđềcươngcủabàikiểmtra(cóphảnhồi)chỉcótính
khảosátvàchiếmbađiểmtrongtồnhọckỳ.Mộtphầnkháccủatàiliệukhơngđượcđềcập

đếntrongbàikiểmtranhưngđượcơnlạibalần.Kiếnthứcnàosẽdễdàngđượcgợinhớlại
hơntrongbàikiểmtradiễnrasauđómộttháng?Điểmtrungbìnhcủacácsinhviênchotài
liệuđượcđưavàobàikiểmtralàA-vàchotàiliệukhơngđượckiểmtranhưngđượcơntậplà
C+.

TrongtrườnghợpcủaMatt,ngaycảkhiơngđãcóthâmniênlàmviệcmườinămnhưmột
phicơngởmộtdoanhnghiệphàngkhơngtươngtự,ngườichủmớivẫncủngcốkỹnăngthuần
thụccủaơngsáuthángmộtlầnthơngquamộtbộđềthisáthạchvàmơphỏngbay.Điềuđóđịi
hỏiMattphảihồitưởnglạicácthơngtinvàthaotáccầnthiếtkhikiểmsốtmáybay.NhưMatt
đãchỉra,bạnhiếmkhirơivàomộttìnhhuốngkhẩncấp,dođónếubạnkhơngluyệntậpquy
trìnhthựchiện,sẽrấtkhóđểgiữnótươimớitrongtríócbạn.

Trongcảhaitrườnghợp–nghiêncứutronglớphọcvàtrảinghiệmcủaMattBrowntrong
chươngtrìnhcậpnhậtkiếnthức–đềuchỉravaitrịquantrọngcủasựluyệntậpthơngquagợi


nhớtrongviệcgiữchokiếnthứclnsẵnsàngkhichúngtacầnđến.Sứcmạnhcủasựluyện
tậpcótínhhồitưởngsẽđượcđềcậpđếntrongvaitrịchủđềcủachương2.

Những điều cần ghi nhớ

Nhìn chung, chúng ta đang xem xét vấn đề tiếp thu tri thức một cách sai lầm và đưa ra
nhữnglờikhuyênthiếuchuẩnxácchonhữngngườiđisau.Phầnnhiềunhữnggìchúngtavẫn
nghĩ là mình đã biết về cách thức học tập được xây dựng dựa trên niềm tin và trực giác chứ
khơngphảitừchínhnhữngnghiêncứuthựcnghiệm.Nhữngảotưởngthâmcăncốđếvềsựhiểu
biếtchỉkhiếnchúngtahồicơngnỗlựcthựchiệnnhữngphươngphápkhơngmấyhiệuquả.
Nhưsẽđượcchitiếthóatrongchương3,điềuđóđúngvớicảnhữngngườiđãthamgiavàocác
cuộcđiềutrathựcnghiệmvàtrựctiếpnhậnthấycácbằngchứng.Ảotưởnglànhữngnhàthuyết
phụcđầyquyềnlực.Mộttrongsốnhữngthóiquenhữuíchnhấtmàngườihọccóthểhìnhthành
vàbồiđắpchomìnhlàthườngxuntựkiểmtra.Thóiquennàysẽgiúptáixácđịnhnhậnthức

củahọvềđiềuđãbiếtvàchưabiết.BinhnhìKileyHunkler,tốtnghiệpnăm2013tạitrườngWest
PointvàgiànhđượchọcbổngRhodes,cũnglànhânvậtchínhcủachúngtơitrongchương8,đã
sửdụngcụmtừ“ngắmgócphươngvị”(shootinganazimuth)đểmơtảcáchcơsửdụngcácbài
kiểmtrathựchànhnhằmcủngcốlạikhíacạnhkiếnthứctrọngtâmtrongsuốtqtrìnhhọctập
củamình.Đốivớihànhtrìnhđườngbộ,đólàthuậtngữchỉhànhđộngởmộtđộcaonhấtđịnh,
quansátmộtvậtthểnằmtrênđườngchântrờiởhướngđangđitớivàđiềuchỉnhlabàntheođó
đểđảmbảochắcchắnrằngbạnsẽvẫndõitheođượcvậtthểbạnđãchọntronglúcđixunqua
cánhrừng.

Tintốtlàgiờđâychúngtađãcónhữngchiếnlượcđơngiảnvàthựctếmàbấtcứaicũngcó
thểsửdụng,tạibấtkỳthờiđiểmnàotrongcuộcđời,đểhọctốthơnvànhớlâuhơn:cáchình
thứcluyệntậpthơngquahồitưởngđadạngnhưcácbàithikhảosáthaycácbàitựkiểmtra;sự
rènluyệnngắtqng,trongđóđanxenvàocácnộidungthựchànhkhácnhưngcóliênquantới
chủđềhaykỹnăngchủđạo;nỗlựctựgiảiquyếtvấnđềtrướckhiđượcchỉdẫngiảipháp;đúcrút
cácngunlývànguntắccơbảnkhubiệtcácdạngthứcvấnđềkhácnhau;v.v…Trongnhững
chươngtiếptheo,chúngtơisẽđisâuvàomơtảtừngchiếnlượckểtrên.Thêmvàođó,tiếpthulà
mộtqtrìnhcósựlặplại,địihỏibạnphảixemxétkiếnthứcđãhọctrướcđócũngnhưcập
nhậtvàkếtnốichúngvớinhữngtrithứcmới.Đócũnglàlýdochúngtơixoayquanhcácchủđề
nàyvàilầntrongsuốtcuốnsách.Kếtthúcchương8,chúngtơisẽtổngkếtcáclờikhunvàđưa
ravídụcụthểvềcáchthứcứngdụngcáccơngcụnàyvàothựctiễnhọctậpvàlàmviệc.


Chương2.Đểhọchỏi,hãyhồitưởng!

MikeEbersoldgọiđếnphịngcấpcứubệnhviệntrongmộtbuổichiềumuộncủanăm2011
đểkiểmtratìnhhìnhsứckhỏecủamộtngườithợsănhươuởWisconsin.Trướcđó,ngườinày
đượcpháthiệnđangnằmbấttỉnhtrênmộtcánhđồngngơ.Phầnsauđầuanhtabịchảymáu
và có giả thiết cho rằng những người tìm thấy anh ta đã trượt chân trong lúc di chuyển và
khiếnphầnđầuanhvavàovậtgìđó.

Ebersoldlàmộtnhàthầnkinhhọc.Vếtthươngcủangườithợsănkhiếnmộtphầnnãoanh
tabịphịirangồivàEbersoldnhậnrađólàmộtvếtđạn.Ngườithợsăntỉnhlạitrongphịng
cấpcứu,nhưngkhiđượchỏi,anhtachẳnghềbiếtgìvềviệcmìnhđãbịthương.

Saunày,khithuậtlạicâuchuyện,Ebersoldnói:“Aiđótừxađãbắnvàosauđầungườiđàn
ơng,làmrạnhộpsọvàviênđạngămsâuvàonãokhoảng2,5cm.Đóchắchẳnlàmộtkhẩu12
gaugenhưngtừkhoảngcáchnàothìcóChúamớibiết.Khoảngcáchđóướcchừngcũngtương
đối,nếukhơngviênđạnhẳnđãđisâuhơn.”

Ebersoldcao,gầy.CáctiềnbốitronggiađìnhơngcóthểkểđếncácvịthủlĩnhDakotatên
WapashavànhữngnhàbnlơngthútênRocque.Nhữngthươngnhânnàycưtrúởmộtphần
thunglũngsơngMississippi,nơisaunàyanhemnhàMayođãxâydựngbệnhviệnthựchành
nứctiếngcủahọ.Trongsuốtqtrìnhhọctậpchínhthứccủamình,ơngđãtrảiquabốnnămở
trườngcaođẳng,bốnnămtạitrườngyvàbảynămchokhóađàotạochunkhoathầnkinh.
Nềntảngkiếnthứccũngnhưkỹnăngơnglĩnhhộiđượctạiđóđãđượcmởrộngvàđàosâu
thêmnhờcáckhóahọcykhoakếtiếp,cácbuổithảoluậnvớiđồngnghiệp,cũngnhưqtrình
thựchànhtạibệnhviệnMayovàmộtvàinơikhác.Ơngmangtrongmìnhphongtháikhiêmtốn
đúngchấtTrungTây,tráingượchẳnvớisựnghiệprựcrỡcùngmộtdanhsáchdàicácnhânvật
nổitiếngmongđượcơngtrựctiếpđiềutrịkhimắcbệnh.KhiTổngthốngRonaldReagancần
đượcđiềutrịcácchấnthươngsaumộtcúngãngựa,Ebersoldđãthamgiavàocaphẫuthuậtvà
cảqtrìnhchămsóchậuphẫu.KhiSheikhZayedbinSultanAlNahyan,TổngthốngcủaLiên
hiệpcácTiểuvươngquốcẢrậpThốngnhất,cầnmộtcaphụchồixươngsốngucầukỹthuật
tinhvi,MikeEbersoldcùngnhữngngườicóvẻnhưđạidiệnchomộtnửalựclượngchínhphủ
vàanninhcủađấtnướcnàychuyểnđếnđịnhcưởRochestertrongsuốtthờigianơngtiến
hànhcácphươngphápchữatrịvàgiámsátqtrìnhphụchồicủaTổngthốngZayed.Saumột
thờigiandàilàmviệcởMayo,MiketrởvềphụcvụtạibệnhviệnWisconsin,vìcảmgiácgắnbó
vàmongmuốntriânnơimìnhđãtrảiquanhữngnămthánghọctậpđầutiên.Ngườithợsăn
khơngmaytrúngmộtviênđạn12gaugechắchẳnđãkhơngthểsốngsótnếunhưMikekhơng
làmviệcvàongàyhơmđó.

Viên đạn đã xâm nhập vào vùng hộp sọ ngay phía trên một xoang tĩnh mạch lớn, một
đườngdẫncấutạobởicácmơmềmlàmnhiệmvụdẫnlưugiữacáckhoangbêntrongnãobộ.
Khikiểmtratìnhtrạngcủangườithợsăn,từkinhnghiệmcủamình,Ebersoldbiếtrằngkhimổ
phanhvếtthương,khảnăngcaolàơngsẽthấytĩnhmạchnàybịđứt.Nhươngđãmiêutảlại:

Bạntựnhủ:“Bệnhnhânnàycầnđượcphẫuthuật.Vếtthươngđãkhiếnmộtphầnnãobộbị
hở.Chúngtơiphảilàmsạchvếtthươngvàphụchồiphầnđóhếtmứccóthể,nhưngtrongq
trìnhtiếnhànhrấtcóthểchúngtơisẽchạmvàotĩnhmạchchủvàsẽgâyrahậuquảhếtsức
trầmtrọng.”Bạnđiểmquatrongđầumộtdanhsáchcáckhảnăng.Bạnchorằng:“Cóthểtơi
cầnphảitruyềnmáuchobệnhnhânnày,”nênbạnphảichuẩnbịsẵnmộtlượngmáu.Bạnxem
xétcácbước,A,B,CvàD.Bạnbốtríêkípphẫuthuật,báotrướcvớihọnhữngtìnhhuốngcóthể
gặpphải.Tồnbộqtrìnhnày,khágiốngvớithaotácchuẩnbịcủamộtcảnhsáttrướckhi
ucầumộttàixếdừngxe.Bạnhiểunhữnggìđượcviếttrongsáchvàbạnđãtừngthựchành
tấtcảcácbướcnày.

Sauđóbạntiếnvàophịngmổvàngaylúcnàybạnvẫnđangtrongtrạngtháicịnthờigian
đểsuyxétmọithứ.Bạnnói:“Đượcthơi,tơikhơngmuốnchỉđivàođóvàgắpviênđạnravì
nhưvậycóthểdẫnđếntìnhtrạngxuấthuyếtnghiêmtrọng.Điềutơicốgắnglàmlàtháogỡ
tìnhthếkhókhănvàkhaithơngmọithứ.Bởivậytơiđãsẵnsàngchomọitìnhhuốngxấuvà
sauđótơisẽlấyviênđạnra.”

Hóaraviênđạnvàmảnhxươngđãgămvàotĩnhmạchnhưmộtcáinút.Mộtmaymắnkhác
chongườithợsăn.Nếuvếtthươngkhơngtựbịtvàonhưthếngaylúcnạnnhânnằmtrêncánh
đồng,anhtasẽchẳngsốngthêmđượchaihaybaphút.KhiEbersoldgắpviênđạnvànhững
mảnhxươngvỡ,tĩnhmạchđượcmởnútsẽkhiếnmáutràora.“Trongvịngnămphút,bạnđã
mấtđếnhaiđơnvịmáuhoặcnhiềuhơnnữavàngaylúcnàybạncầnthốtrakhỏitrạngthái
suyxét,chuyểnsangtrạngtháitiếnhànhcácphươngán.Cácthaotácgiờđâymangtínhphản
xạvàmáymóc.Bạnbiếtsẽcóhiệntượngchảymáurấtnhiều,bởithếbạnchỉcórấtítthời
gian. Bạn chỉ đang nghĩ: ‘Tôi phải khâu một đường quanh cơ quan này và nhờ những kinh

nghiệmtrướcđây,tơibiếttơiphảithựchiệnđiềuđómộtcáchđặcbiệt.’”

Tĩnhmạchđượcnhắcđếnởđây,chỉbằngcỡngóntayútcủangườitrưởngthành,vớimột
đoạndàikhoảng3,8cmbịđứtvàichỗ.Ởhaiđầucácvếtđứtcầnđượcthắtlại,nhưngđồng
thời,ơnghiểurấtrõcấutrúcdẹtmongmanhđó:bạnkhơngthểchỉđơngiảnkhâuxungquanh,
vìkhibạnthắtnólại,cácmơmềmsẽvỡvàchỉkhâusẽgâyrịrỉ.Mộtcáchkhẩntrươngvàmáy
móc,ơngviệnđếnmộtkỹthuậtmàơngđãphátminhratrongsựcấpthiếtcủanhữngcaphẫu
thuậtliênquanđếntĩnhmạchtrướckia.Ơngcắthaimẩucơnhỏtừphầndangườibệnhđãbị


phanhratrongqtrìnhphẫuthuật,gắnchúngvàovịtrívàkhâuhaiđầucủatĩnhmạchđãbị
đứtvớichúng.Cácnútcơnàyđãgiúpđóngtĩnhmạchmàkhơngpháhỏnghìnhdạngtựnhiên
haylàmhưhạicácmơcủanó.ĐólàgiảiphápMikeđãdạychínhmình–ơngnói,bạnsẽkhơng
tìmthấynóđượcghichéplạiởbấtcứđâu,nhưngthậtkhơngqkhinóirằnglạiđếnđúnglúc
bạncầnnó.Trongkhoảng60giâydiễnraviệcghépnối,bệnhnhânmất200mlmáu,nhưngkhi
cácnútbịtvàođúngvịtrí,máungừngchảy.“Mộtsốngườikhơngthểchịuđượcviệcđóngkín
tĩnhmạch.Họsẽbịtănghuyếtápnãovìmáukhơngđượclưuthơngphùhợp.Nhưngbệnh
nhânnàylàmộttrongsốítngườimaymắncóthểthíchnghiđượcvớiđiềuđó.”Ngườithợsăn
raviệnsaumộttuần.Anhtabịgiảmthịlựcngoạibiênvàiphầnnhưngthayvàođóvẫnhồi
phụcmộtcáchđángngạcnhiênsaucuộcchạmtránvớitửthần.

SUYNGẪMCŨNGLÀMỘTHÌNHTHỨCRÈNLUYỆN

Chúngtacóthểrútrakếtluậngìtừcâuchuyệnvềcáchhọctậpvàghinhớ?Trongthần
kinhhọc(haytrongmọikhíacạnhcủađờisốngkểtừkhibạnlọtlịng),cómộtloạihìnhtiếp
thuxuấtpháttừsựphảnánhkinhnghiệmcánhân.Ebersoldđãmơtảđiềunày:

Rấtnhiềulần,trongkhiphẫuthuật,tơibấtngờvấpphảimộtvấnđềnangiảinàođó,khiến
tơitrằntrọcsuyngẫmcảđêmvềnhữnggìđãxảyravànhữngđiềutơicóthểlàmsaukhivề
nhà.Nhưtrườnghợpmộtvếtkhâucầncảitiếnchẳnghạn.Làmthếnàotơicóthểtạomộtnốt

kim lớn hơn hay nhỏ hơn bằng mũi kim của mình, hay các mũi khâu có nên gần nhau hơn
khơng?Điềugìsẽxảyranếunhưtơiđiềuchỉnhnótheocáchnàyhaycáchkhác?Vàvàongày
hơmsau,tơisẽkiểmnghiệmxemliệunócócảithiệnđượcgìkhơng.Ngaycảkhitơikhơngcó
cơhộilàmđiềuđó,ítnhấttơicũngđãsuynghĩvềnó,vàkhilàmvậytơikhơngchỉđiểmlạikiến
thứctơiđãhọcđượctừnhữngbàigiảnghaytừviệcquansátngườikháctiếnhànhphẫuthuật;
màtơicịnbổsungthêmvàođónhữngpháthiệncủacánhânmình,nhữngđiềutơiđãbỏlỡ
trongqtrìnhđượcđàotạo.

Suyngẫmcóthểbaohàmmộtsốhoạtđộngnhậnthứccótácdụngcủngcốsựtiếpthu:
phụchồitrongtrínhớnhữngkiếnthứcvàsựhuấnluyệntrướcđó,liênkếtchúngvớinhững
trảinghiệmmớivàhìnhdungtrướccũngnhưdiễntậptrongtưduynhữngtìnhhuốngkhác
bạncóthểgặptrongtươnglai.

ĐóchínhlàdạngthứcsuyngẫmđãthúcđẩyEbersoldthửnghiệmkỹthuậtmớiđểphụchồi
xoangtĩnhmạchsauđầungườibệnh,mộtkỹthuậtơngđãtừngthựchànhtrongđầuvàtrong
phịngphẫuthuậtchođếnkhinótrởthànhmộtquytrìnhxửlýcótínhphảnxạ,thứmàbạncó
thểtintưởngkhimáutừvếtthươngcủangườibệnhphunravớilưulượng200mlmỗiphút.


Đểchắcchắnrằngkiếnthứcmớisẽsẵnsàngkhicầnđến,Ebersoldđãchỉra:“bạnghinhớ
theodanhsáchnhữnggìsẽkhiếnbạnlolắngtrongmộttìnhhuốngđượcđưara:bướcA,B,C
vàD,rồibạnluyệntậpchúng.Vàđếnmộtlúcnàođó,khibạnlâmvàomộttìnhhuốngngặt
nghèo,vấnđềkhơngcịnlàcânnhắccácbướcđinữa,màlàngaylậptứcthựchiệnhànhđộng
chínhxácnhưmộtphảnxạtứcthì.“Cácthaotácnàysẽkhơngthểtrởthànhphảnxạtrừkhi
bạnliêntụchồitưởnglạinó.Giốngnhưmộttayđuaxeđangtrongtìnhthếngặtnghèohay
mộttiềnvệđangdichuyểnlắtléođểtránhsựtruycảncủađốiphương,bạnphảihànhđộng
nhưmộtphảnxạtrướckhikịpcóthờigianđểsuynghĩ.Nhớlạivàthựchành,lặpđilặplạicác
thaotácnày.Điềuđólàvơcùngquantrọng.”

HIỆUQUẢCỦAVIỆCKIỂMTRA

Mộtchuỗihạtkhơngthểthiếunútthắt.Khơngcónútthắtthìkhơngcóvịngcổ,khơngcó
túixáchkếtbằngcườmvàcũngkhơngcónhữngtấmthảmrựcrỡ.Sựhồitưởngchínhlànút
thắtcủatrínhớ.Lặpđilặplạihànhđộnghồitưởnggiúpsắpxếplạitrínhớvàthêmvàođó
nhữngchitiếtmócnốigiúpchúngtanhớlạinhanhhơn.

Ngaytừnăm1885,cácnhàtâmlýhọcđãthíđiểm“đườngcongqnlãng”vàminhhọa
sinhđộngvềnó.Chỉtrongmộtthờigianngắn,chúngtanhanhchóngmấttới70%nhữnggì
chúngtanghethấyvàđọcđược.Tiếpđó,qtrìnhqnlãngbắtđầugiảmtốc,khoảng30%
cịnlạimờnhạtđimộtcáchchậmdần,nhưngđiềurútraởđâyrõrànglà:Làmthếnàođểchặn
đứngqtrìnhqnlãngmớichínhlàtháchthứctrọngtâmtrongviệccảithiệnphươngpháp
họctậpcủachúngta.

Tácdụngcủasựhồitưởngvớitưcáchmộtcơngcụhọctậpđượcgiớitâmlýhọcbiếtđến
dưới dạng tác động của sự kiểm tra. Các loại hình kiểm tra sát hạch phổ biến nhất thường
đượcsửdụngđểđánhgiánănglựchọctậpvàxếplớptạicáctrườnghọc,nhưngtừlâuchúngta
vẫnbiếtrằnghànhvihồitưởngkiếnthứctừtrínhớcótácdụnghỗtrợngườihọcnhớlạikiến
thứccũmộtcáchdễdànghơntrongtươnglai.Aristotleđãviếttrongmộtbàiluậncủaơngvề
trínhớ:“Luyệnđiluyệnlạicáchnhớmộtsựvậtsẽtăngcườngtrínhớ.”FrancisBaconvànhà
tâmlýhọcWilliamJamescũngtừngđềcậpđếnhiệntượngnày.Ngàynay,nhờcácnghiêncứu
thựcnghiệmmàchúngtahiểuđượcrằngluyệntậpkhảnănghồitưởngcảithiệnkếtquảhọc
tậptốthơnnhiềusovớisựtiếpxúcliêntụcvàlặplạivớicáctàiliệungunbản.Đólàtác
dụng của sự kiểm nghiệm hay còn được biết đến là tác động của sự ôn tập thông qua hồi
tưởng.


Đểpháthuyhiệuquảtốiđa,sựhồitưởngphảiđượclặpđilặplại,theocácgiaiđoạnbịcách
qng;nhưthế,nósẽthúcđẩychúngtanỗlựchơnđểnhậnthứcthấuđáovấnđềthayvìchỉ
đơnthuầnmơtảlạimộtcáchvơthứcmàkhơngđộngnão.Dườngnhưqtrìnhlặplạisựhồi
tưởnggiúpkýứcđượcliênkếtvàsắpxếplạibằngmộthìnhthứcthốngnhấttrongnãobộ,

cũngnhưcủngcốvàgiatăngnhữnglộtrìnhtưduy,nhờđómàkiếnthứccóthểđượctriệuhồi
trongtươnglai.Trongvàithậpkỷgầnđây,cácnghiêncứuđãxácnhậnđiềumàMikeEbersold
cũngnhưmọitiềnvệ,phicơngdàydạnkinhnghiệmvàcảnhữngchungianhắntintuổivị
thànhniênđềubiếtnhờkinhnghiệmcủamìnhrằngquytrìnhlặplạisựhồitưởngcóthểghi
dấukiếnthứcvàkỹnăngtrongtưduycủabạnnhiềuđếnmứcchúngtrởthànhphảnxạ:bộnão
triểnkhaihànhđộngtrướckhibạnkịpcóthờigianđểsuynghĩ.

Nhưngbấtchấpcácnghiêncứuvàkinhnghiệmcánhânkhẳngđịnhsứcmạnhlớnlaocủa
việckiểmtranhưmộtcơngcụhọctập,trongmơhìnhgiáodụctruyềnthống,cácgiáoviênvà
họcsinhvẫnhiếmkhiứngdụngcácbàisáthạchtheocáchđó,nhữngkỹthuậthọchỏivẫnít
đượcbiếtđếnvàtậndụng.Vàcólẽcịnlâuchúngmớiđượcsửdụngđúngcách.

Năm2010,tờNewYorkTimesđăngtảivềmộtđiềutrakhoahọc.Trongđó,mộtnhóm
sinhviênđọcmộtđoạnvănbảnrồilàmmộtbàikiểmtraucầuhọnhớlạinhữnggìhọđã
đọc.Kếtquảđángkinhngạclànhữngthơngtincịnlưulạisaumộttuầncủanhómnàynhiều
hơn50%sovớinhómcịnlại,baogồmnhữngsinhviênkhơngbịkiểmtra.Điềuđódườngnhư
làmộttinvui,nhưngđâylàcáchrấtnhiềubìnhluậntrựctuyếnđónnhậnnó:

“Lạimộtlầnnữangườiviếtnhầmlẫngiữasựnhậnthứcvàsựtáihiệnthơngtin.”

“Cánhântơimuốnhạnchếtốiđacácbàikiểmtra,đặcbiệtlàđểxếphạngtrênlớp.Gồng
mìnhhọctậptrongmộtmơitrườngáplựcchẳngthểgiúpgìchoviệclưugiữkiếnthức.”

“Chẳng ai cần quan tâm liệu các bài kiểm tra có thể tăng cường khả năng ghi nhớ hay
khơng.Concáichúngtakhơngthểgánhthêmbấtkỳbàikiểmtranàonữa.”

Nếutheobạnsựghinhớkhơngthíchhợpvớinhữnggiảiphápphứctạpthìcũngđừngnói
điềuđóvớinhàthầnkinhhọc.Sựthấtvọngcủanhiềungườivềhệthốngthicửtiêuchuẩnhóa,
nặngtính“thămdị”vàchỉnhắmvàomụcđíchduynhấtlàđánhgiátrìnhđộhọcvấnlàcóthể
hiểuđược;nhưngnócịnkhiếnchúngtanhìnnhậnsailệchvềkiểmtra,khơngthấyđượckiểm

tralàmộttrongnhữngcơngcụhọctậptiềmnăngsẵncó.Đặtsựtíchlũyvàghinhớnhữngkiến
thứccơbảnvàosựđốilậpvớisựpháttriểnkhảnăngtưduysángtạolàmộtlựachọnsailầm.