Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh thế giới thứ II (1933 - 1939)

ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
KHOA LỊCH SỬ

Bài tập kết thúc học phần “LỊCH SỬ QUAN HỆ QUỐC TẾ”
Giảng viên phụ trách: TS. Lê Phụng Hoàng

Đề tài:

MỐI QUAN HỆ GIỮA ĐỨC QUỐC XÃ VÀ LIÊN XÔ TRƯỚC
CHIẾN TRANH THẾ GIỚI THỨ II

Năm học 2018–2019

(1933-1939)


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

MỤC LỤC

LỜI MỞ ĐẦU
CHƯƠNG I: LIÊN XÔ VÀ ĐỨC QUỐC XÃ TRƯỚC CHIẾN TRANH THẾ GIỚI THỨ II
I.1 Quan hệ ban đầu của Liên Xô và Đức Quốc Xã sau cuộc bầu cử của Hitler
I.2 Quan hệ của Liên Xô và Đức Quốc xã vào giữa thập niên 30 thế kỷ XIX
I.3 Hiệp ước Munich
CHƯƠNG II: HIỆP ƯỚC KHÔNG XÂM PHẠM NHAU CỦA LIÊN XÔ VÀ ĐỨC
II.1 Bối cảnh lịch sử
II.2 Nội dung hiệp ước
II.3 Ý nghĩa hiệp ước
KẾT LUẬN

3
5
5
7
8
10
10
12
16
20

Tài liệu tham khảo

23

LỜI MỞ ĐẦU

2


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

Trong kho tư liệu khổng lồ về Stalin và Hitler trong suốt thời kì Th ế chi ến II, có

rất ít điều được nói về mối quan hệ đồng minh của họ trong 22 tháng. Đó khơng ch ỉ là
một chương lạ thường trong lịch sử Quan hệ Quốc tế, mà ý nghĩa của nó xứng đáng
nhận được nhiều sự chú ý hơn lâu nay.
Chủ nghĩa Quốc xã và Chủ nghĩa cộng sản đã là kẻ thù công khai của nhau m ột

cách hiển nhiên và dữ dội. Từ những ngày thăng tiến chính trị đầu tiên của mình, Hitler
đã mơ tả Do Thái giáo và Chủ nghĩa cộng sản là hai kẻ th ủ chính yếu c ủa mình. Vào th ời
điểm đó, Stalin cũng có những cuộc tấn cơng dự kiến vào chính phủ mới của Đức trên
báo chí Liên Xô.
Vậy mà hai thế lực, sau nhiều năm tố cáo, chống lại nhau công khai, lại bắt tay
trong thỏa thuận bí mật để phân chia miền Đơng giữa họ. Sự thỏa hiệp bí mật của Stalin
với Hitler nhằm phân chia Ba Lan và được toàn quyền hành đ ộng thơn tính Latvia,
Estonia, Phần Lan và Bessarabia khiến cho thế gi ới bị s ốc ngay c ả cho đ ến gi ờ. Liên Xơ
nói rằng họ chỉ thu hồi những lãnh thổ đã bị rơi khỏi tay họ sau Chi ến tranh th ế gi ới
thứ I, nhưng những dân tộc sinh sống trên lãnh thổ này không ph ải là ng ười Xô Vi ết và
không phải tất cả đều muốn quay về với Liên Xô. Đi ều này cùng lúc th ể hi ện tham v ọng
bành trướng của cả hai nhà độc tài. Bởi vì trong trường hợp này, cho dù đó là s ự mong
muốn xuất phát từ quan điểm lợi ích của các bên tham gia kí k ết hi ệp ước nh ưng l ại
khơng mang tính hợp pháp vì nó liên quan đến các nước thứ ba.
Mối quan hệ giữa Đức Quốc xã và Liên Xô trước Chi ến tranh Th ế gi ới th ứ II đã
thể hiện một cách rõ ràng quan đi ểm của Lord Palmerston: “Thế giới này khơng có bạn
bè mãi mãi, cũng khơng có kẻ thù vĩnh viễn, chỉ có lợi ích quốc gia là vĩnh c ửu”. 1
Vì vậy, tìm hiểu bản chất mối

quan hệ giữa Đức Quốc xã và Liên Xô trước Chiến

tranh thế giới thứ II (1933-1939) là điều cần thiết. Đối với bản thân, vi ệc làm bài ti ểu
luận này giúp tơi nhận thức một cách tồn diện và sâu sắc hơn về nh ững vấn đ ề l ịch s ử
trong thời kì Đức Quốc xã và Liên Xơ, lịch sử quan hệ quốc tế trước chiến tranh và bổ
sung kiến thức lịch sử Quan hệ Quốc tế.
1Nguyên văn: Nations have no permanent friends or allies, they only have permanent

interests, (truy cập ngày 20/11/2018)
3

Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

Sự thỏa hiệp đỉnh điểm (hình biếm họa của David Low – Điểm hẹn, Rendezvous. Trong
hình là biếm họa của Adolf Hitler bên trái và Joseph Stalin bên phải, xác người nằm dưới
tượng trưng cho Ba Lan. Lời thoại của Hitler khi ngã mũ chào Stalin là “Đây chắc là Tên
cặn bã của trái đất”. Đáp lại Stalin chào Hitler “Còn đây có lẽ là Kẻ sát nhân của Giai cấp
cơng nhân”. Tranh mang tính châm biếm cao chỉ trích sự nước đôi của Đức Quốc Xã và Liên
Xô khi ngày đêm cơng kích nhau vì ý thức hệ nhưng rồi lại quay sang bắt tay nhau để thơn
tính Ba Lan. 2

CHƯƠNG I: LIÊN XÔ VÀ ĐỨC QUỐC XÃ
TRƯỚC CHIẾN TRANH THẾ GIỚI THỨ II
2 Christopher Woolf (30/11/2018). The pact between Hitler and Stalin that paved the way for

World War II was signed 75 years ago, />4


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)
I.1 Quan hệ ban đầu của Liên Xô và Đức Quốc Xã sau cu ộc b ầu c ử c ủa Hitler
Sau khi Adolf Hitler lên nắm quyền vào ngày 30 tháng 1 năm 1933, ông b ắt đ ầu
đàn áp Đảng Cộng sản Đức. Đức quốc xã đã áp dụng các bi ện pháp ch ống l ại các phái
đoàn thương mại, cơng ty, đại diện báo chí và cá nhân cơng dân ở Đ ức. Họ bắt đầu một
chính sách kêu gọi sự thiết lập của một chế độ độc tài bên trong đất nước, sự tái võ
trang của một dân tộc tự cao về nịi giống của mình, và một chuỗi chiến tranh để bảo vệ
vùng đất mà dân Đức có thể tự cung tự cấp và phát triển rộng lớn. Hi ển nhiên Đức đã
nhìn vào phần lớn đất nông nghiệp nằm ở Đông Âu và chủ yếu ở Liên Xơ. Trong giáo lý
chính thức của nhà nước Đức Quốc Xã, những dân tộc sống ở đây, phần lớn là loại người

Sla-vơ, được coi là hèn mọn về giống nòi. Điều này Hitler vẫn coi là một cơ h ội tốt cho
người Đức khi những người này giờ lại được cai trị bởi giống người tồi tệ h ơn là người
Do Thái, những kẻ nắm quyền dựa vào cuộc cách mạng Bolshevik- một cuộc cách mạng
mà ít nhất làm cho tầng lớp cai trị cũ người Đức ở Nga bị thay thế bởi những người mà
theo Hitler là lũ bất tài. Vì vậy, mặc dù Bộ Ngoại giao Đức dưới th ời Konstantin von
Neurath (bộ trưởng ngoại giao từ năm 1932- 1938) đã phản đối mạnh mẽ nhưng Đức
Quốc xã vẫn phát động một chiến dịch tuyên truyền chống Liên Xô cùng v ới s ự thi ếu
thiện chí trong quan hệ ngoại giao. Tập thứ hai cuốn sách “Mein Kampf” ( Cuộc đời
chiến đấu của tôi) của Hitler (xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1926) đã đ ề cập: “Vì thế,
những người Quốc xã chúng ta... phải tiếp tục sự nghiệp dang d ở 600 năm v ề tr ước...
Nếu ngày nay chúng ta nói đến đất ở châu Âu, chúng ta ch ỉ có trong đ ầu đ ất c ủa Nga và
của những nước anh em của họ dọc biên giới nước Nga.” 3 Và nếu tham vọng này được
thực hiện, đó sẽ là mối nguy hiểm rõ ràng đối với Liên Xô.
Ngoại trừ một số cuộc tấn cơng dự kiến vào chính phủ mới của Đức trên báo chí
Liên Xơ, phản ứng của Moscow đối với những bước đi này của Berlin ban đ ầu b ị hạn
chế. Tuy nhiên, khi các hành động chống Liên Xơ của chính ph ủ Đ ức ti ếp t ục không suy
giảm, Liên Xô đã mở ra chiến dịch tuyên truyền của riêng h ọ ch ống l ại Đ ức qu ốc xã,
nhưng đến tháng 5, khả năng xung đột dường như đã rút đi. Vào ngày 5 tháng 5 năm
1931 sự gia hạn của Hiệp ước Berlin đã được phê chuẩn tại Đức. Tháng 8 năm 1933,
Molotov cam đoan với đại sứ Đức là Herbert von Dirksen rằng quan h ệ Xô- Đ ức sẽ ph ụ
3 Bracher, Karl D (1976). The German Dictatorship. Praeger. New York, p.425
5


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

thuộc hoàn toàn vào thái độ của Đức đối với Liên Xơ. 4 Tuy nhiên, lực lượng phịng vệ Đế
chế của Đức khi tiếp cận vào ba địa điểm huấn luyện và th ử nghi ệm quân s ự (Lipetsk,
Kama và Tomka) đã bị Liên Xô đột ngột ngăn cản vào tháng 8 năm 1933. S ự th ỏa thu ận

chính trị giữa Liên Xô và Đức Quốc xã cuối cùng đã bị phá v ỡ b ởi Hi ệp ước Không xâm
lược Đức- Ba Lan ngày 26 tháng 1 năm 1934 giữa Đức Quốc xã và C ộng hòa Ba Lan. 5
Maxim Litvinov, người từng là Chính ủy Nhân dân đối ngoại (Bộ trưởng Ngoại
giao Liên Xô) từ năm 1930, coi Đức Quốc xã là mối đe d ọa l ớn nh ất đ ối v ới Liên Xô. Tuy
nhiên, vì Hồng qn được coi là khơng đủ mạnh và Liên Xơ đã tìm cách tránh b ị lơi kéo
vào một cuộc chiến tranh chung ở châu Âu, ông bắt đầu theo đu ổi chính sách an ninh
tập thể, cố gắng kiềm chế Đức Quốc xã thông qua hợp tác v ới các qu ốc gia ph ương Tây.
Thái độ của Liên Xô đối với Liên minh các qu ốc gia và hịa bình qu ốc t ế đã thay đ ổi. Vào
năm 1933, Liên Xô lần đầu tiên được công nhận ngoại giao bởi Tây Ban Nha, Hoa Kỳ,
Hungary, Tiệp Khắc, Rumani và Bulgaria và cuối cùng gia nhập Liên minh các qu ốc gia
vào tháng 9 năm 1934. Người ta thường cho rằng sự thay đổi chính sách đ ối ngoại ở
Liên Xô xảy ra vào khoảng năm 1933- 1934 là được kích hoạt bởi giả định quy ền l ực
của Hitler. Tuy nhiên, việc Liên Xô chuy ển sang Đệ tam C ộng hòa Pháp vào năm 1932
cũng có thể là một phần của sự thay đổi chính sách.
Trong cuốn sách “Hitler Speaks: A Series of Political Conversations With Adolf
Hitler on His Real Aims 1934” của Hermann Rauschning năm 1940 ghi lại Hitler từng
nói: “Chúng ta khơng thể trốn tránh trận chiến cuối cùng gi ữa lý tưởng ch ủng t ộc Đ ức
và lý tưởng quần chúng Pan-Slav. Ở đây có những vực thẳm vĩnh cửu mà khơng có l ợi
ích chính trị nào có thể bắc cầu. Chúng ta phải giành chiến thắng trong ý th ức ch ủng tộc
của Đức vượt lên quần chúng định mệnh mãi mãi để phục vụ và tuân theo. Một mình
chúng ta có thể chinh phục khơng gian lục địa vĩ đại, và nó sẽ được th ực hi ện b ởi đ ơn
độc và một mình chúng ta, mà không thông qua hiệp ước v ới Moscow. Chúng ta sẽ đ ấu
tranh với chúng ta. Điều đó sẽ mở ra cho chúng ta cánh cửa đ ể làm ch ủ vĩnh vi ễn th ế
giới. Nhưng khơng có nghĩa là tôi sẽ từ chối đi bộ một ph ần trên đường v ới người Nga,

4 Haslam. The Soviet Union and the Struggle. p. 22.
5 Carr, E. H. (1949). From Munich to Moscow. I. Soviet Studies, p3–17.
6

Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

nếu điều đó sẽ giúp chúng ta. Nhưng nó sẽ ch ỉ đ ể tr ở v ề nhanh chóng h ơn v ới m ục tiêu
thật sự của chúng ta.”6

I.2 Quan hệ của Liên Xô và Đức Quốc xã vào giữa thập niên 30 th ế k ỉ XIX
Vào ngày 2 tháng 5 năm 1935, Pháp và Liên Xô đã ký Hi ệp ước tương tr ợ Pháp- Xô
năm năm. Việc Pháp phê chuẩn hiệp ước đã trở thành một trong nh ững lý do khi ến
Hitler tái vũ trang vùng Rheinland (bao gồm khu quân sự và khu vực bị chiếm đóng về
phía tây của sơng Rhine) vào ngày 7 tháng 3 năm 1936.
Đại hội của Quốc tế Cộng sản lần thứ 7 năm 1935 chính thức tán thành thành l ập
Mặt trận nhân dân thống nhất chống phát xít. Các đảng cộng sản đã bắt đầu theo đuổi
chính sách này từ năm 1934. Cũng trong năm 1935, tại Đại h ội Soviet l ần th ứ 7, Molotov
nhấn mạnh sự cần thiết phải có quan hệ tốt với Berlin
Vào ngày 25 tháng 11 năm 1936, Đức Quốc xã và Đế quốc Nh ật Bản đã ký k ết
Hiệp ước chống Cộng sản, mà phát xít Ý đã tham gia vào năm 1937.
Về mặt kinh tế, Liên Xô đã nỗ lực nhiều lần để thiết lập lại các liên hệ gần gũi
hơn với Đức vào giữa thập niên 30. Liên Xơ chủ yếu tìm cách tr ả n ợ t ừ th ương m ại
trước đó bằng nguyên liệu thơ, trong khi Đức tìm cách tái vũ trang. Hai n ước đã ký m ột
thỏa thuận tín dụng vào năm 1935.7 Đến năm 1936, khủng hoảng trong việc cung cấp
nguyên liệu và thực phẩm đã buộc Hitler phải phê chuẩn Kế hoạch bốn năm để tái tổ
chức “mà không liên quan đến chi phí”8. Tuy nhiên, bất chấp những vấn đề đó, Hitler
vẫn từ chối những nỗ lực của Liên Xơ để tìm kiếm mối quan hệ chính trị gần gũi h ơn
với Đức cùng với một thỏa thuận tín dụng bổ sung.
Chiến lược của Litvinov phải đối mặt với những trở ngại về tư tưởng và chính trị.
Đảng Bảo thủ cầm quyền ở Anh, người thống trị Hạ viện từ năm 1931 trở đi, ti ếp tục
coi Liên Xơ là mối đe dọa khơng kém gì Đức Qu ốc xã (m ột s ố ng ười coi Liên Xô là m ối đe
6 Hermann Rauschning (2006). Hitler Speaks: A Series of Political Conversations With

Adolf Hitler on His Real Aims. Kessinger Publishin, p.136-137.
7 Haslam. The Soviet Union and the Struggle, p. 46.
8 Hehn (2005), p. 36: "By 1936 raw material and foodstuff shortages reached the crisis stage
forcing Hitler to decree a Four Year Plan for rearmament 'without regard to costs.'"
7


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

dọa lớn hơn). Đồng thời, khi Liên Xô trải qua những bi ến động ở gi ữa cu ộc thanh tr ừng
vĩ đại năm 1934- 1940, phương Tây đã không coi đó là m ột đồng minh có giá tr ị ti ềm
năng.
Vấn đề trở nên phức tạp hơn, cuộc thanh trừng của Bộ Ngoại giao Nhân dân đã
buộc Liên Xô phải đóng cửa khá nhiều đại sứ quán ở nước ngoài. Đồng thời, các cu ộc
thanh trừng khiến việc ký kết một thỏa thuận kinh tế v ới Đức ít có kh ả năng h ơn: h ọ
phá vỡ cấu trúc hành chính vốn đã bị nhầm lẫn là cần thi ết cho các cu ộc đàm phán và
do đó khiến Hitler coi Liên Xô là yếu về quân sự.

I.3 Hiệp ước Munich
Chính sách của Litvinov về việc kiềm chế Đức thông qua an ninh t ập th ể đã th ất
bại hoàn toàn với việc ký kết Thỏa thuận Munich vào ngày 29 tháng 9 năm 1938, khi
Anh và Pháp ủng hộ quyền tự quyết của người Đức ở Sudetenland đối v ới s ự toàn vẹn
lãnh thổ của Tiệp Khắc, coi thường vị trí của Liên Xơ. Tuy nhiên, vẫn còn tranh cãi r ằng,
liệu ngay cả trước Munich, Liên Xơ có thực sự đã thực hi ện các đ ảm b ảo c ủa mình đ ối
với Tiệp Khắc hay không, trong trường hợp một cuộc xâm lược thực sự của Đức b ị Pháp
chống lại. 9
Thỏa ước Đế quốc ở Munich là đỉnh cao của chính sách dung túng, nh ượng b ộ và
lôi kéo phát xít mà các nước phương Tây đã duy trì từ lâu đ ể ch ống Liên Xô. Và nh ư v ậy
Hội nghị này về thực chế là một âm mưu nghiêm tr ọng nh ằm thành l ập m ột “m ặt tr ận

thống nhất của chủ nghĩa đế quốc quốc tế” chống Liên Xô. Do kết quả của thỏa hi ệp
Munich, Đức cũng đã cũng cố được vị trí ở Trung Đơng và Đơng Nam Âu.
Các cường quốc phương Tây tin rằng chiến tranh vẫn có th ể tránh được và Liên
Xô, bị suy yếu nhiều bởi các cuộc thanh trừng, khơng th ể đóng vai trị là ng ười tham gia
qn sự chính. Liên Xơ ít nhiều không đồng ý với họ về cả hai v ấn đ ề. Vì s ự thù đ ịch
truyền thống của các cường quốc tư bản nên Liên Xô tiếp cận các cu ộc đàm phán m ột
cách thận trọng. Họ cũng tham gia vào các cuộc đàm phán bí m ật v ới Đ ức Qu ốc xã, đ ồng
thời tiến hành các cuộc đàm phán chính thức với Vương quốc Anh và Pháp. T ừ khi b ắt
9 Jonathan Haslam (1979). The Soviet Union and the Czechoslovakian Crisis of 1938. Journal

of Contemporary History, p441–461.
8


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

đầu đàm phán với Pháp và Anh, Liên Xô yêu cầu Phần Lan ph ải đ ược đưa vào ph ạm vi
ảnh hưởng của Liên Xơ.

CHƯƠNG II: HIỆP ƯỚC KHƠNG XÂM PHẠM NHAU CỦA LIÊN XÔ VÀ
ĐỨC
II.1 Bối cảnh lịch sử
9


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

Hiệp ước Munich năm 1938 không chỉ mở đường cho Đức Quốc xã chi ếm đóng

Tiệp Khắc mà cịn “bật đèn xanh” cho quân đội Đức chi ếm vùng Klaipeda c ủa Litva, áp
đặt một Hiệp ước kinh tế bất bình đẳng với Romania và khuyến khích nước Ý xâm l ược
Albania. Trước tình hình đó, tháng 4/1939, một trong những n ỗ lực cu ối cùng đ ể cứu
vãn nền an ninh tập thể của châu Âu, Liên Xô mở l ại các cu ộc th ương l ượng v ới Anh và
Pháp nhằm tạo mối liên minh chống Đức, tìm kiếm một hi ệp định tương tr ợ th ật s ự v ới
các nước Tây Âu và Đông Âu. Mặc dù Liên Xơ thực lịng mu ốn ký m ột hi ệp ước phòng
thủ chung càng sớm càng tốt với Anh và Pháp nhưng h ọ đã vấp ph ải s ự l ạnh nh ạt, thái
độ nghi ngại của các chính phủ Daladier và Chamberlain. Họ địi Liên Xô b ảo đ ảm s ự
giúp đỡ nếu Đức Quốc xã tiến cơng về phía Tây nhưng lại lảng tránh vấn đề giúp đ ỡ Ba
Lan nếu nước Đức gây hấn ở phía Đơng. Những điều này dẫn đến sự thất bại gi ữa Liên
Xô, Anh và Pháp khi bàn về vấn đề bảo vệ an ninh châu Âu.
Hơn nữa, song song với các cuộc đàm phán Moskva, chính phủ Anh v ẫn theo đu ổi
cuộc đàm phán tại London với các đại diện của Đức về phân đ ịnh khu v ực ảnh h ưởng.
Họ cho rằng chế độ của Hitler đã trở thành thành trì chống ch ủ nghĩa Bolshevik và đã
đến lúc có thể tiến hành cuộc thập tự chinh mới về phương Đông. Thái độ khơng dứt
khốt của Anh và Pháp vơ hình chung đã “động viên” Hitler m ạnh d ạn ra tay. Và nó làm
tăng thêm nỗi lo ngại của Liên Xơ đối với các đối tác phương Tây v ề xu h ướng đ ẩy cu ộc
xâm lược của Hitler sang phía đơng.
Đồng thời, sau Hội nghị Munich, sự nghi kỵ giữa Anh, Pháp và Liên Xô ngày càng
tăng nhất là Anh. Bản thân Chamberlain rất nghi ngờ nước Nga. Vì th ế, ông th ường t ỏ ra
thờ ơ mỗi khi Liên Xô đề nghị cùng hợp lực chống Đức. Vi ệc này vơ hình chung đ ẩy Liên
Xơ phải đàm phán với Đức Quốc xã vì nền an ninh của mình. Ba Lan cũng nghi k ỵ Liên
Xơ (trong quá khứ Ba Lan đã nhiều lần bị người Nga xâm lược) nên không mu ốn Liên Xô
mang quân qua lãnh thổ của họ để chống lại Đức. Anh và Pháp đã khơng làm gì đ ể
thuyết phục Ba Lan đồng ý cho quân đội Liên Xô đi qua lãnh th ổ c ủa mình nh ằm b ảo v ệ
họ chống lại quân Đức. Điều này cho thấy Ba Lan đã có s ự dại d ột v ề đ ường l ối đ ối
ngoại. Vì việc này, liên minh Xơ- Anh- Pháp nhằm bảo vệ Ba Lan khó thành hi ện th ực.

10

Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

Về phía Đức Quốc xã, để chuẩn bị cho Chiến tranh thế gi ới th ứ hai, Hitler đ ặc

biệt quan tâm đến vấn đề làm sao tránh cho nước Đức thốt kh ỏi tình cảnh ph ải ti ến
hành chiến tranh cùng lúc trên hai mặt trận: phía Tây ch ống Anh - Pháp và phía Đơng
chống Liên Xơ như trong Chiến tranh thế giới thứ nhất. Để đạt được mục đích ấy, trong
quan hệ với các cường quốc tư bản phương Tây, Hitler đã nói: “Ph ải dùng con ngáo ộp
Bolshevik để đe dọa các cường quốc Versailles làm cho h ọ tin r ằng, n ước Đ ức là con đê
cuối cùng ngăn chặn làn sóng Đỏ. Đối với chúng ta, đó là cách duy nh ất đ ể v ượt qua th ời
kì khủng hoảng này, thanh tốn Hịa ước Versailles và tái vũ trang” 10 Nhưng mặt khác,
Hitler cũng chủ trương tạm hịa hỗn với Liên Xô đ ể tập trung l ực l ượng ch ống các
cường quốc tư bản phương Tây, trước hết là Anh- Pháp. Hitler tin r ằng Liên Xô sẽ đ ồng
ý vì Liên Xơ sẽ khơng dại dột gì mà tự làm thi ệt thân và khơng có nghĩa v ụ gì đ ối v ới
phương Tây. Điều mà Liên Xô quan tâm là phân ranh tầm ảnh hưởng c ủa mình và Hitler
sẽ thương lượng điều đó.
Ngày 15/8, đại sứ Schulenburg chuyển một tin nhắn đến Molotov, trong đó B ộ
trưởng Ngoại giao của Đức Ribbentrop bày tỏ ông ta sẵn sàng đ ến Moskva đ ể làm rõ
mối quan hệ Đức - Xô. Ribbentrop cũng đã bày tỏ sự sẵn sàng đ ể gi ải quy ết t ất c ả các
vấn đề về lãnh thổ từ Baltic tới Biển Đen. Tuy nhiên, Molotov v ẫn không t ỏ d ấu hi ệu
gấp gáp. Ơng nói chuyến đi mà Ribbentrop đề nghị “đòi hỏi chuẩn bị kỹ càng nh ằm trao
đổi ý kiến để có thể đạt kết quả”. Phía Liên Xơ gợi ý: liệu chính phủ Đ ức có quan tâm
đến một hiệp ước khơng xâm phạm giữa hai quốc gia, Đức nghĩ gì về vi ệc cùng đ ảm
bảo cho các nước vùng Baltic.11
Thế là, đề nghị đầu tiên về Hiệp ước bất xâm phạm Xô- Đức là từ phía Liên Xơ
đúng vào lúc họ đang đàm phán với Anh- Pháp để nếu cần ti ến hành chi ến tranh ch ống
lại việc Đức gây hấn thêm. Những đề nghị của Molotov đúng như ý nguy ện của Hitler, vì

như thế Liên Xơ sẽ khơng tham chiến và ơng ta có th ể tấn cơng mà không s ợ Liên Xô can
thiệp. Và khi Liên Xô đã đứng ngồi cu ộc, ơng ta tin ch ắc Anh và Pháp sẽ so vai r ụt c ổ.
Âm mưu của Hitler trong đề nghị này là muốn tạm thời hịa hỗn Liên Xơ đ ể tập trung
10 Lê Văn Quang (2001). Lịch sử quan hệ quốc tế từ năm 1917 đến 1945. Nxb Giáo dục, Hà

Nội, Tr 115
11 William L. Shirer (2008). Sự trỗi dậy và suy tàn của đế chế thứ ba: Lịch sử Đức quốc
xã. Nxb Tri thức, Hà Nội, tr 537-538
11


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

lực lượng đánh chiếm các nước châu Âu, sau đó sẽ tập trung toàn b ộ s ức ng ười và s ức
của châu Âu quay sang tấn công xâm lược Liên Xơ. Đảng và chính phủ Liên Xơ th ừa hi ểu
âm mưu của phát xít Đức. Nhưng do Anh, Pháp cố tình đẩy cu ộc đàm phán Moskva vào
chỗ tuyệt vọng. Và sự thất bại của cuộc đàm phán Moskva đã đưa Liên Xô đ ứng tr ước
sự lựa chọn: hoặc sẽ bị cô lập trước khi mối đe dọa sắp xảy ra với các cu ộc tấn công
của phát xít Đức; hoặc khi đã khơng cịn khả năng thi ết l ập m ột liên minh v ới Anh và
Pháp thì phải đàm phán với Đức để kí một hiệp ước không xâm lược, loại b ỏ các m ối đe
dọa chiến tranh. Tình hình cho thấy sự lựa chọn thứ hai là không thể tránh kh ỏi.

Bộ trưởng Ngoại giao Liên Xô Molotov ký Hiệp ước, Stalin và Ribbentrop đứng sau.

II.2 Nội dung hiệp ước
Hiệp ước không xâm lược lẫn nhau Xô- Đức (Hiệp ước Molotov-Ribbentrop) được
ký kết ngày 23/8/1939 giữa Ngoại trưởng Vyacheslav Mikhailovich Molotov đ ại di ện
12

Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

cho Liên Xô và Ngoại trưởng Joachim von Ribbentrop đại di ện cho Đ ức Qu ốc xã, đi kèm
là một Nghị định thư bí mật về phân chia phạm vi ảnh hưởng ở châu Âu gi ữa hai n ước.
Hai bên đạt thỏa thuận một cách dễ dàng đến nỗi bu ổi h ọp kéo dài quá n ửa đêm đ ể
thảo luận một cách thân mật tình hình thế giới, tình hình từng qu ốc gia. Lúc này Liên Xơ
và Đức khơng cịn là hai kẻ thù khơng đội trời chung. Stalin và Ribbentrop đã tr ở nên
thân thiện khơng cịn cảm thấy bối rối về Hiệp ước chống Quốc tế Cộng sản. Tuy nhiên
Stalin vẫn còn lo nghĩ về việc Đức Quốc xã có tơn trọng hi ệp ước hay khơng. Khi
Ribbentrop chuẩn bị ra về, Stalin nói riêng với ơng ta: “Chính phủ Liên Xơ có ý đ ịnh r ất
nghiêm túc đối với hiệp ước mới. Ông có thể đảm bảo bằng l ời nói danh dự c ủa mình
rằng Liên Xơ sẽ khơng phản bội bên liên minh với mình”.12
Rõ ràng, trong căn bản nhận thức, Liên Xơ khơng hề ảo tưởng gì v ề ch ủ nghĩa
phát xít Đức. Về phía mình, Hitler cũng khơng hề có ảo tưởng gì v ề Liên Xơ. Tiêu di ệt
Liên Xô vẫn là mục tiêu lâu dài và nhất quán của chủ nghĩa phát xít Đ ức. Hồn tồn
khơng phải ngẫu nhiên mà chỉ năm ngày sau khi Hiệp ước không xâm ph ạm Xô- Đ ức
được kí kết. Hitler tuyên bố trước Quốc hội và Đảng Quốc xã Đức r ằng Hi ệp ước XôĐức ngày 23/8/1939 chỉ là một giải pháp tình thế có tính ch ất t ạm th ời. Nó khơng th ể
làm ngay được về căn bản sự đối đầu trong quan hệ Xô - Đức.
Nội dung hiệp ước quy định nếu một trong hai bên kí kết lâm chi ến v ới nước th ứ
ba, bên cịn lại khơng được ủng hộ nước thứ ba bằng bất cứ cách nào. Hai bên kí k ết
cam kết khơng gia nhập bất kì liên minh nào trực ti ếp hoặc gián ti ếp ch ống l ại m ột bên
kí kết, khơng giúp đỡ và ủng hộ nước thứ ba chống lại nước kí kết kia; hai bên kí k ết
giải quyết các bất đồng, tranh chấp bằng các biện pháp hịa bình, thơng qua th ương
lượng hay trọng tài. Có giá trị trong 10 năm và có th ể gia hạn. Hi ệp ước khơng xâm
phạm nhau có hiệu lực ngay sau khi được kí kết. 13

12 William L. Shirer (2008). Sự trỗi dậy và suy tàn của đế chế thứ ba: Lịch sử Đức quốc

xã. Nxb Tri thức, Hà Nội, tr 550
13 History.com Editors (20/11/2018). German-Soviet Nonaggression Pact,
/>
13


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

Tính hiệu quả ngay lập tức cũng được áp dụng cho giao ước ngầm ngầm đính kèm

với hiệp ước chính thức và được giám soát bởi một thỏa thuận đặc bi ệt để đảm bảo
rằng tính bí mật của nó.
Thứ nhất: trong trường hợp tổ chức lại về mặt lãnh thổ, chính tr ị các mi ền n ằm
trong lãnh thổ các nước Baltic (Phần Lan, Estonia, Latvia, Litva), biên gi ới phía B ắc c ủa
Litva đồng thời là biên giới khu vực quyền l ợi của Đức và Liên Xô. Trong v ấn đ ề này,
quyền lợi của Litva đối với vùng Vilna được hai bên công nhận.
Thứ hai: nếu phải tổ chức lại về mặt lãnh thổ và chính trị các mi ền thuộc Ba Lan,
biên giới khu vực quyền lợi của Đức và Liên Xô sẽ đi ngang qua kho ảng d ọc theo đ ường
các sông Narew, Visla và San. Mọi vấn đề liên quan đến quyền l ợi của hai n ước cũng nh ư
Ba Lan phải được giải quyết trong mối quan hệ thân hữu. Cũng gi ống nh ư trong th ời
của các hoàng đế Đức và sa hoàng Nga, một lần nữa Đức và Liên Xô đã đ ồng ý phân chia
Ba Lan. Và Hitler đã cho Liên Xơ tồn quyền hành động ở vùng Đông Baltic.
Thứ ba: về phần Đông Nam châu Âu, phía Liên Xơ nhấn mạnh s ự quan tâm c ủa
Liên Xô đối với Bessarabia, lãnh thổ Liên Xô bị mất v ề tay Rumania năm 1919 và Đ ức
tun bố hồn tồn khơng quan tâm về mặt chính trị đối v ới vùng đ ất này. Đây là
nhượng bộ mà sau này Ribbentrop sẽ lấy làm hối tiếc.
Thứ tư: Nghị định thư sẽ được hai bên giữ trong vịng tuyệt mật.
Hiệp ước có quan hệ chặt chẽ với Nghị định thư bí mật và lục địa châu Âu tr ước
Chiến tranh thế giới thứ hai đã được phân chia rõ ràng giữa Stalin và Hitler. Sự th ỏa hi ệp

bí mật của Stalin với Đức nhằm phân chia Ba Lan và được toàn quy ền hành đ ộng thơn
tính Latvia, Estonia, Phần Lan và Bessarabia chẳng bao lâu đ ược th ể hi ện qua nh ững
động thái của Liên Xô và khiến cho thế giới bị sốc ngay cả cho đ ến gi ờ. Liên Xô nói r ằng
họ chỉ thu hồi những lãnh thổ đã bị bới ra khỏi tay họ sau Chi ến tranh th ế gi ới th ứ nh ất.
Nhưng những dân tộc sinh sống trên lãnh thổ này không phải là người Xô Vi ết và không
phải tất cả đều muốn quay về với Liên Xô. Điều này cùng lúc th ể hi ện tham v ọng bành
trướng của cả hai nhà độc tài. Với chính sách thực dụng của mình, Stalin mu ốn đ ẩy Đ ức

14


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

sang phía các nước dân chủ phương Tây, chủ yếu là đ ể cho đ ất n ước không b ị cu ốn hút
vào cuộc chiến và mong muốn hạn chế khu vực ảnh hưởng của Đức ở phía Đơng.
Các thỏa thuận được ký kết đã làm dịu sự căng thẳng trong quan h ệ chính tr ị và
kinh tế giữa Liên Xơ và Đức đang nóng lên sau sự xu ất hi ện c ủa Hitler trên vũ đài chính
trị và nắm quyền điều hành nước Đức cùng với các cuộc xung đột vũ trang (trong đó
Liên Xơ chống lại sự can thiệp của Đức và Ý ở Tây Ban Nha và ủng h ộ phái C ộng hoà Tây
Ban Nha, chống lại quân đội Nhật Bản ở Viễn Đông trong các Chiến d ịch h ồ Khasan và
Khalkhyn Gol). Sự kiện này trở thành một bất ngờ chính trị cho các nước thứ ba.
Có nhiều ý kiến trái ngược trong việc đánh giá các khía c ạnh pháp lý c ủa hi ệp
ước. Theo một số ý kiến, bản thân Hiệp ước không xâm lược lẫn nhau nếu không kèm
theo Nghị định thư bí mật thì nó là một hiệp ước bình thường và hồn tồn gi ống nh ư
bất kỳ một hiệp ước không xâm lược khác đã được ký kết trong lịch sử châu Âu. Hi ệp
ước có liên quan chặt chẽ với Nghị định thư bí mật nằm trong m ục tiêu l ợi ích c ủa Liên
Xô đối với vùng Baltic: Latvia, Estonia và Phần Lan, và của Đức đ ối v ới Litva và Ba Lan
trên các tuyến sông Narew, Wisla, sông San đến Vilnius, nghĩa là t ừ Ba Lan đ ến Litva.
Trong trường hợp này, cho dù đó là sự mong muốn xuất phát từ quan đi ểm l ợi ích của

các bên tham gia kí kết hiệp nhưng nó được đánh giá là không th ể bi ện minh v ề tính
hợp pháp vì nó liên quan đến các nước thứ ba.
Thỏa thuận mới được tiến hành vào 28 tháng 9 cũng bao gồm một hi ệp ước gi ữa
Đức và Liên Xơ ( được bổ sung sau đó bằng một giao ước biên giới), một th ỏa thu ận đổi
lại dân số dọc biên giới ngăn cách khối Đức và Liên Xô ở Đông Âu , một thỏa thuận mật
đồng ý rằng họ sẽ không dung túng sự nổi giận của Ba Lan trong vi ệc bị chi ếm lãnh th ổ
bởi Nga và Đức, một vài điều khoản trao đổi bao hàm những mở rộng chính lên th ỏa
thuận về kinh tế đã được kí bởi hai nước và 19 tháng 8. Những thỏa thuận sau được
thiết kế để giúp người Đức phá vỡ vòng vây trong chiến tranh bằng việc hỗ trợ nguyên
liệu sống được chuyển đến từ Xô Viết. Trong khi những sắp đặt hỗ trợ Đức được gi ữ bí
mật, hai bên cơng khai kêu gọi kết thúc chiến tranh mà họ đã gây ra đ ể chia c ắt Ba Lan,
họ cho rằng đây là cuộc chiến vơ mục đích theo ý kiến của cả Berlin và Moscow. Và t ất
nhiên, cần nhắc lại là giữa hai chuyến đi của Ribbertrip tới thủ đô Liên Xô, Đức Qu ốc Xã
15


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

và Xơ Viết đều tấn cơng Ba Lan; tình bạn của họ, theo thuật ngũ của Stalin, gắn kết l ại
bằng máu.14
Mọi thứ đã rõ ràng bằng văn bản của các thỏa thuận vào tháng 8, chúng b ật đèn
xanh cho Đức để tấn công vào Ba Lan. Trái với các hiệp ước chống xâm chi ếm l ẫn nhau
được kí bởi Liên Xơ, hiệp định này khơng có điều khoản nào đếu một trong hai bên t ấn
công nước thứ ba. Hơn nữa, những thỏa thuận này đảm bảo với Đức rằng nếu Anh và
Pháp tôn trong lời hứa của họ tuyên chiến thay mặt Ba Lan, sự bi ến mất của nhà nước
Ba Lan đáng ghét sẽ mang đến cho Đức một biên giới chung với Nga; đó sẽ là m ột n ước
Nga thân thiện, hứa hẹn sẽ giúp đỡ Đức phá sự phong tỏa của Anh. Từ Liên Xơ, Đức có
thể dựa vào nguồn cung dầu, hạt giống và kim loại màu cần cho cuộc chiến chống lại
các nước phương Tây và cũng nhờ Liên Xô, Đức sẽ có thể đạt được các ngun liệu thơ

khác từ miền Cận Đơng, Đơng Á và có thể là bán cầu Tây. Trên h ết, Đ ức có th ể t ập trung
tất cả các lực lượng, sau một chiến thắng chớp nhống với Ba Lan, trên mặt trận phía
Tây.
Về phía Liên Xơ, họ biết được rõ thơng tin từ hệ thống gián điệp Liên Xô rằng
cuộc tấn công lên Ba Lan, khi nó xảy ra, đó sẽ là bước sơ bộ để cho m ột cu ộc tấn công
của Đức tại phía Tây- thỏa thuận này giúp Liên Xơ tách biệt khỏi thứ mà h ọ liên tưởng
đến “Chiến tranh đế quốc thứ hai”. Thỏa thuận cũng có điều khoản mở rộng lãnh thổ, sự
biến mất của nhà nước Ba Lan, điều mà Liên Xô và Đức cùng muốn, và một sự khuyên
khích với Đức, vốn tạm rút khỏi chiến tranh 1938, để khởi xướng một cuộc chi ến với
các lực lượng phương Tây mà Stalin cho rằng sẽ đều làm yếu đi cả hai phía, thỏa mãn
niềm tin của Liên Xơ vào “Tính tất yếu của một cuộc chiến tại châu Âu”. Thêm vào đó,
hiệp ước đảm bảo những lãnh đạo từ Moscow rằng Nhật, những đội quân đã từng bị
đánh bại bởi Hồng Quân trong cuộc đụng độ tại Nomonhan trên biên gi ới giữa
Manchuria và Outer Mongolia sẽ không dám tổ chức một cuộc tấn công trên lãnh thổ
Đơng Á thuộc về hoặc được kiểm sốt bởi Liên Xô.
14 History.com Editors (20/11/2018). German-Soviet Nonaggression Pact,

/>16


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)
II.3 Ý nghĩa hiệp ước
Hiệp ước không xâm phạm Xô- Đức đã làm thất bại hồn tồn chính sách Munich
của các nước dân chủ phương Tây hướng mũi nhọn tấn công xâm lược của phát xít Đ ức
về phía Liên Xơ. Rõ ràng, phát xít Đức sẽ tấn cơng Pháp và Anh tr ước. Sau khi đã h ạ g ục
hai nước này, Hitler sẽ xé bỏ hiệp ước và xâm lăng Liên Xô.
Hiệp ước đã tạo thuận lợi cho Đức ở một mức độ nhất định, Hitler t ạm th ời
tránh được cùng lúc chiến đấu trên hai mặt trận và việc kí kết hi ệp ước này là kế ho ạch
cho cuộc chiến kế tiếp của Hitler. Nhờ hiệp ước này, Đức được rảnh tay v ới Liên Xô đ ể

chú tâm thơn tính Ba Lan mà khơng cịn e ngại mối liên minh Anh - Pháp - Liên Xơ. Hitler
sẽ khơng dễ dàng đạt được mục tiêu đó, nếu khơng tìm thấy những đ ồng minh c ần
thiết ở Liên Xô, Anh và Ba Lan. Điều quan tr ọng là thái đ ộ c ủa Liên Xô. Khi Hitler nh ận
được sử bảo đảm sự đồng tình với mình, ơng thực sự tự tin rằng ơng sẽ giành chi ến
thắng trong cuộc chiến chống các cường quốc phương Tây.
Đồng thời, hiệp ước đã chấm dứt sự thù địch, loại trừ các mối đe dọa chiến tranh
với Đức, cùng chung sống hịa bình, cho Liên Xơ m ột kho ảng th ời gian hịa bình q báu
từ tháng 9/1939 đến tháng 6/1941 để củng cố quốc phòng, v ị thế quân s ự ngày càng
vững mạnh, tăng cường khả năng phịng thủ đất nước.
Về phần mình, Liên Xơ cho rằng hiệp ước này có được là do sự th ất b ại c ủa cu ộc
đàm phán Liên Xô - Anh - Pháp, không phải hiệp ước Xô - Đức đã phá ho ại cu ộc đàm
phán Liên Xô, Anh, Pháp mà ngược lại, vì cuộc đàm phán Liên Xơ, Anh, Pháp đã tr ở nên
tuyệt vọng buộc lịng Liên Xô phải ký hiệp Xô - Đức. Việc ký kết hiệp ước đó khơng có gì
trái với ngun tắc cốt yếu của chính sách ngoại giao Liên Xơ. Khi Liên Xơ xét th ấy mình
đang ở trong tình trạng cơ lập, khơng có đồng minh. Một s ố nhà nghiên cứu cho r ằng
Stalin khi đưa ra đề nghị về một cuộc đấu tranh chung chống Hitler không hẳn xu ất
phát từ sự vơ tư vì đề nghị đó thể hiện quyền lợi của Moskva. Stalin cũng không ảo
tưởng và chưa bao giờ là tin tưởng hoàn toàn rằng người ta có th ể th ực hi ện chính sách
an ninh tập thể với một chủ trương nghiêm túc theo tuyên bố chính thức của Litvinov.

17


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

Với Ba Lan, hiệp ước rõ ràng có nghĩa là một sự cơ lập hồn tồn và sẽ có một cuộc

tấn công sắp tới từ đức. Dù điều này không hiện hiện ngay lập tức v ới chính quy ền Ba
Lan, nó cũng có nghĩa rằng Ba Lan khơng nhận thấy bất cứ sự xuất hiện của quân Đức

tại đông Ba Lan vào 1939– 1940, bởi vì qn đội Liên Xơ sẽ tấn cơng từ lãnh th ổ phía
Đơng và đóng qn ở đó theo các mật ước Xơ-Đức.
Với Anh và Pháp, hiệp ước có nghĩa rằng tất cả hi vọng về một cuộc chiến đa mặt
trận chống lại Đức bị đổ bể. Hiệp ước phá vỡ mọi hi vọng sẽ nhận được sự giúp đỡ của
Liên Xô chống lại sự hăm dọa từ Đức.
Với Nhật, hiệp ước này là một trải nghiệm đau đớn, một phần vì Nhật Bản đã
tham chiến chống lại Liên Xô và muốn sự giúp đỡ từ đối tác của hiệp ước chống cộng
sản (Anti-Cominter Pact), điều mà giờ đã không đến trước, và một ph ần bởi vì h ọ hình
dung rằng họ vẫn đang tham gia vào hiệp định đã kí với Berlin và Rome cho một liên
minh chống Moscow. Chính phủ Tokyo rơi vào một tình cảnh trớ trêu, nhưng các nội các
kế tiếp không đưa ra được kết luận trong dài hạn về cách mà Đức đã đối xử với họ.
Dẫu biết rằng Hiệp ước không xâm phạm Xô - Đức vẫn còn nhiều tranh cãi khi
đánh giá về hành động của Liên Xô. Nhưng dù sao đi nữa chúng ta cũng nh ận th ấy r ằng,
giống như bất kỳ nguyên thủ quốc gia nào khác, mối ưu tiên hàng đầu là nền an ninh
cho đất nước. Cách giải thích này xem những hành động của Stalin ch ỉ có tính th ực d ụng
đối với chế độ của mình. Theo đó, Stalin đã có một th ời gian đ ể l ựa ch ọn gi ữa m ột m ặt
là Đức và mặt khác là Anh, Pháp. Nhưng sau này, khi ph ải đ ối di ện v ới h ệ t ư t ưởng
không phù hợp, ông muốn giữ khoảng cách với chiến tranh bằng những l ợi ích có tính
"bạn bè" với Đức, đặc biệt là việc tranh thủ các l ợi ích chính tr ị Liên Xơ tại Đông Âu. Ý
kiến này đã được Churchill biện luận rằng động thái của Stalin “vào lúc ấy có tính th ực
tế cao” 15 Dựa vào tính thực tế đó, Stalin mong muốn hạn chế khu vực ảnh h ưởng của
Đức. Trong đó sẽ ưu tiên đảm bảo nhu cầu về an ninh của quốc gia, chủ yếu là đ ể gi ữ
cho đất nước không bị hút vào cuộc chiến và để hạn chế sự mở r ộng của Đ ức v ề phía
Đơng buộc Stalin hành động theo chủ nghĩa thực dụng và đ ộng c ơ tham v ọng bành
15 William L. Shirer (2008). Sự trỗi dậy và suy tàn của đế chế thứ ba: Lịch sử Đức quốc xã.

Nxb Tri thức, Hà Nội, tr 552
18

Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

trướng. Trong thực tế, lục địa châu Âu trước chiến tranh thế gi ới thứ hai đã đ ược phân
chia giữa Stalin và Hitler.
Nhưng theo William L. Shirer, lịch sử cho th ấy Hi ệp ước Xô - Đức là sai l ầm chính
trị lớn nhất trong cuộc đời của Stalin, bị xem là sự mặc cả giữa Stalin và Hitler. Tương
tự, Thủ tướng Nga Vladimir Putin đã lên án hiệp ước Liên Xô- Đức Qu ốc xã 1939 là “trái
đạo đức”, không thể được chấp nhận từ quan đi ểm đạo đức đến cơ h ội th ực thi vì cu ối
cùng chiến tranh thế giới vẫn nổ ra và Liên Xô vẫn bị tấn công. 16
Hiệp ước không xâm phạm Xô - Đức đã làm đảo l ộn kế hoạch gây chi ến c ủa ch ủ
nghĩa quân phiệt Nhật ở châu Á, cho rằng Đức ký hi ệp ước đó là trái v ới l ời văn và tinh
thần của Hiệp ước chống Quốc tế Cộng sản. Qua đó, Nhật đã thay đổi kế hoạch tác
chiến, tạm gác kế hoạch tấn công Liên Xô để “Nam ti ến” t ấn công Mĩ, Anh ở Đông Nam
Á - Thái Bình Dương.

KẾT LUẬN
Bức tranh của mối quan hệ Đức và Liên Xô đã thay đổi khi Liên Xô đã dùng sự chia
cắt Ba Lan để đề nghị với Đức: cô lập Ba Lan bằng một đợt tấn cơng chớp nhống, ngăn
16 Richard J Evans (24/11/2018). The Devils' Alliance: Hitler's Pact with Stalin, 1939-1941,

/>19


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

cản Anh và Pháp từ việc trợ giúp Ba Lan và tuyên chiến với Đức cho đến khi Đức chủ
động đánh Anh- Pháp, mở đường cho Đức để nhận được những nguyên liệu rất cần từ
Liên Xô, khối liên minh mới Đức- Xô mới cũng làm mất hết hiệu lực các kh ối Đ ức đã l ập

ra trước đó.
Bối cảnh cùng phe với Liên Xô dường như hấp dẫn hơn với Đức ở khoảng th ời
gian Đức gặp khó khăn với việc tuyển đồng minh cho trận chiến tiếp theo v ới Anh, Pháp
và vì thế liên minh với Liên Xơ sẽ có lợi hơn cho Đức. Để tạo ra một biên gi ới chung, s ự
biến mất của các nước nhỏ hơn giữa hai lực lượng là một viễn cảnh hấp dẫn với Berlin,
và sự chấm dứt độc lập của các nước bằng sự chia cắt với Moscow có th ể ch ấp nhận
được, với các điều khoản chính xác và sự định biên giới khơng có tầm quan tr ọng đặc
biệt. Đây là một cơ hội cho Đức để đảm bảo biên giới miền Đông trong khi chi ến tranh
với phương Tây, và nếu một thỏa thuận với Liên Xô cung cấp những điều kiện này, tất cả
sẽ tốt hơn. Vì vậy, trong một thời gian ngắn, Đức đồng ý kí một hiệp ước với Liên Xơ.
Vào năm 1938, khi mọi thứ tưởng như chiến tranh sẽ nổ ra khi Đức tấn công Tiệp,
một nước là liên minh với Liên Xơ, Liên Xơ bề ngồi tỏ ra ủng hộ Ti ệp, nhưng bí m ật từ
chối mọi cơ hội giúp đỡ Tiệp. Trong bối cảnh này, Stalin tin rằng các cu ộc th ương l ượng
với Phương Tây để có một thỏa thuận, kèm theo một vào dấu hiệu công khai sẽ thúc dục
Đức đạt đến quyết định xúc tiến kế hoạch tuyên chiến với Ba Lan và phương Tây cùng
một lúc.
Khi Stalin sau đó giải thích cho đại sứ Anh rằng Liên Xô muốn thay đổi thế cân
bằng cũ…. mà Anh và Pháp muốn bảo vệ nó. Đức cũng mu ốn thay đổi th ế cân b ằng này,
và ước muốn chung thoát khỏi thế cân bằng đã tạo nền tảng cho sự tiến tới với Đức.
Từ hiệp ước tháng 23, tháng 8, năm 1939, các giao ước mật được kí, Đức tự do
tuyên chiến với Ba Lan. Hai đối tác của hiệp định cũng hướng tới chia cắt Đông Âu.
Nhờ hiệp ước với Liên Xô, Đức có thể tập trung lực lượng vào một mặt trận khi
họ chưa kiệt sức. Mặt khác, những chiến thắng của Đức giúp cho Liên Xô ch ấm dứt đ ộc
20


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)

lập của các nhà nước Baltic, để gây những áp lực mới lên Phần Lan và để sát nhập không

chỉ Bessarabia và sát nhập thêm cả Romania sau đó.
Điều mà Stalin không nhận ra là trong thời gian này Hitler đã lên kế hoạch tấn
công Liên Xô. Sau này, sự tấn cơng của Đức đã cảnh tỉnh Liên Xơ- khi trí khôn c ủa h ọ
cảnh báo họ, khi Anh cũng cảnh báo họ và khi Mỹ đã cung cấp họ với kế hoạch xâm lược
Đức. Hàng triệu và hàng triệu cơng dân Xơ Viết đã mất tính mạng bởi tính toán sai l ầm
đến thảm họa này, những điều giúp chế độ Xơ Viết vẫn cịn tồn tại là sự ch ịu đựng đáng
kinh ngạc của nhân dân, sự dũng cảm của quân dân Hồng Quân Liên Xô và sự chuy ển
hướng của nhân lực và tài nguyên Đức vào cuộc chiến leo thang vào các lực l ượng
phương Tây sau đó.
Sau này, Liên Xơ đề ra một vài lời giải thích về việc kí hiệp ước. Những l ời phát
biểu chính thức của Xơ Viết ban đầu mơ tả hiệp ước như một công cụ để giải quyết vấn
đề hịa bình, nhưng những nội dung của nó bị qn lãng sau tháng 6 năm 1941. Liên Xô
cũng khẳng định rằng các nước phương Tây đã kí Munich (Thỏa thuận giữa bốn nước
Anh, Pháp, Đức, Ý năm 1938 cho phép Đức sát nhập Ti ệp Khắc) với Đức khi ến cho Liên
Xơ phải thúc dục phương Tây hịa bình với Đức. Trong các l ập luận khác sau đó, Liên Xô
khẳng định rằng phương Tây đã không nhượng bộ đủ, khi Stalin cho rằng chấm dứt độc
lập của các nước phía đơng châu Âu là lợi ích của cả Liên Xơ và Đức. Sau đó Liên Xơ cũng
cho rằng sự mở rộng về phía Tây của họ cung cấp một bước đệm để chống s ự xâm lược
của Đức, mặc dù sự kiện năm 1941 đã cho thấy sự xóa sổ của đường biên giới cũ làm
yếu đi hơn là tăng cường khả năng của Liên Xô để ngăn chặn Đức. 17
Cho đến những ấn bản gần đây của Liên Xơ, họ đã bỏ mặc giao ước mật được kí
vào 23 tháng 8 năm 1939 và lên án điều này là giả dối. Câu hỏi đã dấy lên khi các nhà
nước Baltic giận dữ đòi hỏi mức độ tự trị cao hơn và-   và thậm chí là s ự đ ộc l ập th ật sựvà một tình hình hồn tồn mới ở Ba Lan. Một cái nhìn mới với sự kiện tháng 8 năm 1939
17 Leonid Bershidsky (25/11/2018). Russia Should Own Up to Stalin-Hitler Friendship,

/>
21


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II

(1933-1939)

cho sự phù hợp bối cảnh chính trị mới. Khơng thể nghi ngờ rằng những văn bản ghi l ại
sự ngăn cách miền Đơng Âu giữa Đức và Liên Xơ vì nó hồn tồn xác thực. Ngun bản b ị
đốt bởi Đức nhưng chỉ sau khi nó được thâu lại với nhiều tài liệu quan trong khác.
Có lẽ khi nhìn về q khứ sẽ giúp cho Liên Xơ nhìn mật ước đó như một chính sách
phiêu lưu sai lầm bởi Stalin- một chính sách đã tạo nên những mất mát kinh hồng cho
chính Liên Xơ, và những nước khác đã khơng chuẩn bị kịp thời. Khi châu Âu chuy ển tới
một thời kì mới, có lẽ Liên Xơ cũng như Đức đều nhận ra rằng cho phép những tộc người
sống giữa họ sống trong độc lập thật sự sẽ đem đến đảm bảo cho tất cả các nước.

Tranh biếm họa đương thời, lên án việc Stalin và Hitler “chung tay” xâm l ược Ba
Lan, làm nổ ra Chiến tranh Thế giới thứ II 18

TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tiếng Việt:

18 Jake (28/11/2018). A piece of Poland,

/>22


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)
-

Lê Văn Quang (2001). Lịch sử quan hệ quốc tế từ năm 1917 đến 1945. Nxb Giáo dục,
Hà Nội.

-

William L. Shirer (2008). Sự trỗi dậy và suy tàn của đế chế thứ ba: Lịch sử Đức quốc
xã. Nxb Tri thức, Hà Nội.

Tiếng Anh:
-

Bracher, Karl D (1976). The German Dictatorship. Praeger. New York, p.425

-

Carr, E. H. (1949). From Munich to Moscow. I. Soviet Studies, p3–17.

-

Christopher Woolf (30/11/2018). The pact between Hitler and Stalin that paved the
way for World War II was signed 75 years ago, />
-

Haslam. The Soviet Union and the Struggle. p. 22, p44

-

Hehn (2005), p. 36: "By 1936 raw material and foodstuff shortages reached the crisis
stage forcing Hitler to decree a Four Year Plan for rearmament 'without regard to
costs.'"

-

Hermann Rauschning (2006). Hitler Speaks: A Series of Political Conversations With

Adolf Hitler on His Real Aims. Kessinger Publishin, p.136-137.

-

History.com Editors (20/11/2018). German-Soviet Nonaggression Pact,
/>
-

Leonid Bershidsky (25/11/2018). Russia Should Own Up to Stalin-Hitler
Friendship, />
-

Lord Palmerston (23/11/2018),
/>
-

Jake (28/11/2018). A piece of Poland,
/>
-

Jonathan Haslam (1979). The Soviet Union and the Czechoslovakian Crisis of
1938. Journal of Contemporary History, p441–461.

23


Mối quan hệ giữa Đức Quốc Xã và Liên Xô trước Chiến tranh th ế gi ới th ứ II
(1933-1939)
-

Richard J Evans (24/11/2018). The Devils' Alliance: Hitler's Pact with Stalin, 19391941, />
-

Uldricks, Teddy J(1977). Stalin and Nazi Germany. Slavic Review, p 599–603.

24