Bảo hiểm xã hội một lần - bằng chứng quốc tế và trường hợp Việt Nam

KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN - BẰNG CHỨNG QUỐC TẾ
VÀ TRƯỜNG HỢP VIỆT NAM
Nguyễn Hải Đạt
Điều phối quốc gia - ASXH, Tổ chức Lao động Quốc tế tại Việt Nam
André da Silva Gama
Chuyên gia quốc tế - ASXH, Tổ chức Lao động Quốc tế tại Việt Nam
Tóm tắt: Bài viết này là một phần trong những nỗ lực của Tổ chức Lao động
Quốc tế (ILO) tại Việt Nam nhằm tạo dựng tiền đề giúp mở rộng các chế độ An sinh
xã hội trong một hệ thống an sinh xã hội đa tầng đáp ứng giới. Bài viết đề cập đến tiêu
chuẩn lao động và kinh nghiệm quốc tế có liên quan đến vấn đề thanh toán tiền lương
hưu một lần (sau đây được gọi chung là Bảo hiểm xã hội (BHXH) một lần), phân tích
một số vấn đề về tình hình chi trả BHXH một lần ở Việt Nam dựa trên các số liệu thu
thập và một số hàm ý chính sách.
Từ khóa: BHXH một lần, kinh nghiệm quốc tế
1. HƯỞNG LƯƠNG HƯU HÀNG THÁNG VÀ HƯỞNG BHXH MỘT LẦN
Mục tiêu chính của bất kỳ hệ thống hưu trí nào là đảm bảo an ninh thu nhập tuổi già.
Đây là lý do tại sao chỉ có lương hưu hàng tháng (nghĩa là, các khoản chi trả định kỳ, có
thể bao gồm cả trợ giúp hưu trí xã hội có thẩm tra lương hưu) là được các tiêu chuẩn về
lao động quốc tế như Công ước số 102 của ILO năm 1952 về An sinh xã hội - tiêu
chuẩn tối thiểu, hoặc Công ước số 128 về Trợ cấp mất sức lao động, tuổi già và tiền tuất
năm 1967 coi là các chế độ có khả năng bảo vệ an ninh thu nhập cho người cao tuổi trong
trường hợp họ sống lâu và tiêu hết các khoản tiết kiệm hoặc tài sản của họ. Tuy nhiên, một
số chương trình lương hưu trên cơ sở quan hệ đóng hưởng cũng tiến hành trả một phần
chế độ ở dạng BHXH một lần. Trong các trường hợp đó, phần chế độ thanh toán định kỳ
phải ở mức thỏa đáng1.
BHXH một lần là một hình thức khác cho phép người tham gia nhận được toàn bộ chế
độ khi họ về hưu, họ nhận được một khoản tiền dùng để chi trả toàn bộ cuộc sống từ khi về
hưu đến khi họ mất đi. BHXH một lần thường xuất hiện ở các hệ thống áp dụng hình thức tài

1

World Social Protection Report 2014/15: Building economic recovery, inclusive development and social justice.
International Labour Office - Geneva: ILO, 2014, page 76

19


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

khoản cá nhân (cố định mức đóng) như Malaysia hay Singapore chứ khơng ở các hệ thống có
tính chia sẻ và tương trợ xã hội2 (cố định mức hưởng) như ở Việt Nam, Nhật Bản và hầu hết
các nước Tây Âu.
Việc thanh toán tiền lương hưu một lần có nhiều bất lợi so với việc thanh tốn lương
hưu hàng tháng.

Thứ nhất, điểm yếu chính của các khoản thanh toán BHXH một lần là chúng cố định,
chỉ trả một lần, và do đó, một cá nhân khơng thể biết phải chi bao nhiêu tiền hàng tháng để
đảm bảo họ có đủ cho cả tuổi già. Khơng ai biết họ sẽ sống được bao lâu sau khi nghỉ hưu, có
thể là 5 năm, hoặc có thể là 30 năm, nghĩa là họ sẽ có rất nhiều phương án chi tiêu khác nhau.
Nhận BHXH một lần và từ chối không nhận lương hưu hàng tháng là quyết định mà những
người nghỉ hưu sẽ phải chung sống đến hết đời. Họ sẽ phải chịu trách nhiệm quản lý các
khoản tiền mặt, tài sản, các khoản đầu tư của chính họ và đảm bảo khoản tiền này tồn tại cho
đến cuối đời. Trong những năm gần đây, một nhu cầu nổi lên đối với người già là làm cách
nào lập kế hoạch để sống đến cuối đời và tránh khỏi rủi ro tiêu hết tiền.
Thứ hai, ngay cả những khi người nghỉ hưu “thơng thái” có thể lập được một kế hoạch
tốt để tránh khỏi việc tiêu hết tiền, thì cịn một rủi ro tiềm năng nữa, đó là sử dụng tiền cho
mục đích khác chứ khơng phải là đảm bảo cho thu nhập tuổi già. Ở nhiều nước, nhiều người
khi về hưu sử dụng tiền rút BHXH một lần để khởi nghiệp, mua nhà, hỗ trợ cho con đi du

học, hoặc du lịch nước ngoài. Rất nhiều người trong số họ đã tiêu hết tiền chỉ trong một thời
gian ngắn sau khi nghỉ hưu.
Một ví dụ là Quỹ Bảo trợ NLĐ của Malaysia (EPF) thực hiện một cuộc khảo sát gần
đây cho thấy hơn 70% thành viên của quỹ này tiêu sạch số tiền nhận một lần từ EPF trong
3
vòng ba năm kể từ khi rút tiền một lần khi nghỉ hưu . Do đó, những người này sẽ phải sống
dựa vào tiền trợ cấp xã hội của Chính phủ dành cho người nghèo. Đây rõ ràng là một kết cục
không mong đợi của cả NLĐ và Nhà nước. Câu hỏi đặt ra là ai sẽ gánh chịu những hậu quả
đó? Đầu tiên chính là NLĐ. Nhưng nhìn rộng ra, toàn bộ xã hội cũng phải gánh chịu hậu quả
khi Nhà nước sẽ phải chi nhiều hơn cho trợ cấp xã hội cho người cao tuổi, đặc biệt ở những
nước áp dụng hưu trí xã hội trên cơ sở thẩm tra lương hưu/thu nhập.
Vấn đề thứ ba đối với việc rút BHXH một lần là giá trị của khoản rút BHXH một lần
luôn thấp hơn tổng giá trị của các khoản tiền hưu trí nhận được hàng tháng. Lý do là giá trị
hiện tại ròng của các khoản lương hưu hàng tháng luôn trong hầu hết các trường hợp đều cao
2

Khái niệm tương trợ xã hội đề cập đến sự tương trợ lẫn nhau giữa các thành viên có khả năng lao động và
khơng có khả năng lao động trong xã hội, giữa nam và nữ, giữa người thu nhập cao và người thu nhập thấp hoặc
khơng có thu nhập, giữa thế hệ hiện tại và thế hệ tương lai.
3
Zainal Abidin Mohd. Kassim, FIA, Pension Design and Marketing, The Annuity Malaysia Experience.

20


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

hơn khoản tiền nhận BHXH một lần. Giáo sư Norman Stein thuộc Đại học Drexel đã tính tốn
và cho thấy trung bình, khoản nhận tiền hưu trí một lần bao giờ cũng thấp hơn từ 15-20% so

với tổng tiền lương hưu hàng tháng trong giai đoạn 20-30 năm4.
ILO tại Việt Nam5 đã xây dựng một loạt các tính tốn minh họa về tác động của việc
hưởng BHXH một lần so với việc hưởng lương hưu hàng tháng trong 6 trường hợp tiêu biểu.
Các trường hợp này bao gồm: 3 mức lương khác nhau (thấp, trung bình, cao) và 2 nhóm tuổi
khác nhau (trẻ tuổi và lớn tuổi). Cụ thể như sau:

Độ tuổi

Tiền lương

NLĐ trẻ tuổi NLĐ lớn tuổi
2.600.000 (thấp)

30-34

50-54

4.550.000 (trung bình)

30-34

50-54

9.100.000 (cao)

30-34

50-54

Ước tính mức hưởng BHXH một lần và giá trị hiện tại ròng của tổng số tiền lương hưu

hàng tháng được xây dựng dựa trên giả định sau:
 Thu nhập đóng BHXH của NLĐ tăng bình quân 4%/năm;
 Tỷ lệ lạm phát (dùng để xác định mức bình quân thu nhập và để điều chỉnh lương
hưu) là 2%/năm;
 Tỷ suất lợi nhuận đầu tư số tiền hưởng BHXH một lần là 5%/năm;
Đồng thời, 6 trường hợp tiêu biểu trên đây cũng áp dụng giả định là NLĐ ngừng đóng
BHXH sau 5 năm tham gia.
Trong kịch bản hưởng BHXH một lần, NLĐ trong 6 trường hợp trên đây được giả định
là sẽ hưởng BHXH một lần sau khi ngừng đóng 1 năm, và đem số tiền này đi đầu tư.
Trong kịch bản hưởng lương hưu hàng tháng, NLĐ trong 6 trường hợp trên đây sẽ
được hưởng lương hưu từ 60 tuổi trở đi, sau khi có đủ 5 năm đóng BHXH trở lên, tỷ lệ tích
lũy bằng 1,5%/năm. NLĐ được hưởng 100% lương hưu tối thiểu sau khi đủ 20 năm đóng
BHXH, được hưởng một phần lương hưu tối thiểu nếu đủ 5 năm nhưng chưa đủ 20 năm
đóng BHXH.
4

Trump Treasury Backtracks On Lump-Sum Pension Rules Meant To Protect Retirees,
/>5
ILO, 2019, Technical note on Social Security reform, un-published.

21


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

Nhóm đánh giá tính tỷ lệ tổng số tiền lương hưu (lũy kế) trên số tiền trợ cấp BHXH một
lần (cộng lãi lũy kế đầu tư) của NLĐ ở các độ tuổi khác nhau. Nếu tỷ lệ này nhỏ hơn 1.0 thì
có nghĩa là tổng số tiền lương hưu có giá trị nhỏ hơn so với số tiền trợ cấp BHXH một lần,
nếu tỷ lệ này lớn hơn 1.0 thì có nghĩa là tổng số tiền lương hưu có giá trị lớn hơn so với số

tiền trợ cấp BHXH một lần. Hình dưới đây trình bày tỷ lệ so sánh này tại các độ tuổi khác
nhau của NLĐ, cho cả 6 trường hợp tiêu biểu trên đây.

Hình 1. Tỷ lệ so sánh giữa tổng số tiền lương hưu và
số tiền hưởng BHXH một lần (đem đầu tư)
Kết quả trên đây cho thấy thu nhập của NLĐ càng cao và tuổi của NLĐ càng trẻ thì việc
hưởng BHXH một lần càng hấp dẫn đối với NLĐ. Điều này cũng chỉ ra rằng tổng lũy kế của
số tiền hưởng BHXH một lần sẽ không đủ để bảo vệ thỏa đáng cho NLĐ trong hầu hết các
trường hợp nếu xét đến kỳ vọng sống (thêm) của NLĐ tại thời điểm nghỉ hưu.

22


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

2. BHXH MỘT LẦN Ở VIỆT NAM

2.1. Khuôn khổ về luật pháp
Sự phát triển của các quy định về trả một lần thay cho lương hưu hàng tháng ở Việt
Nam - sau đây gọi là bảo hiểm xã hội một lần - có thể được quan sát thấy trong các văn bản
pháp luật khác nhau:

 Nghị định 218/CP ngày 27/12/1961 (Quy định tạm thời về chế độ BHXH đối với cơng
chức, viên chức Nhà nước): Đóng BHXH một lần có điều kiện mất sức lao động. Mức
hưởng một lần được xác định bằng một tháng tiền lương cho một năm công tác.

 Quy chế bảo hiểm xã hội ban hành ngày 26/01/1995: Người lao động nghỉ việc
trước khi đủ tuổi hưởng lương hưu hàng tháng thì có thể rút BHXH một lần hoặc
chờ đến khi đủ tuổi hưởng lương hưu hàng tháng. Mức hưởng một lần được xác

định bằng mỗi một năm tham gia BHXH được hưởng một tháng bình qn thu nhập
đóng bảo hiểm BHXH.

 Luật Bảo hiểm xã hội 2006 (13/2006/L-CTN): có 5 trường hợp người đang tham
gia BHXH được rút BHXH một lần:
o Đủ tuổi nghỉ hưu nhưng không đủ điều kiện để hưởng lương hưu;
o Ra nước ngoài để định cư;
o Bị suy giảm khả năng lao động từ 61% trở lên mà chưa đủ 20 năm đóng
BHXH;
o Đã ngừng đóng BHXH từ 1 năm trở lên mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH;
o Quân nhân lực lượng vũ trang khi phục viên, xuất ngũ, thôi việc mà không
đủ điều kiện để hưởng lương hưu;
Mức hưởng một lần tăng từ một tháng lên một tháng rưỡi mức thu nhập bình qn tháng
đóng bảo hiểm xã hội. Bảo hiểm tự nguyện khi đó mới được đưa vào cũng bao gồm điều
khoản rút BHXH một lần, nhưng có một điểm hơi khác:

 Luật BHXH 2014: Bổ sung NLĐ mắc bệnh hiểm nghèo vào danh sách trường
hợp được hưởng bảo hiểm xã hội một lần và bãi bỏ việc cho phép rút BHXH một
lần với trường hợp NLĐ ngừng đóng bảo hiểm xã hội một năm.

 Nghị Quyết của Quốc hội số 93/2015/QH13 và sau đó là là Nghị định số
115/2017/NĐ-CP: Quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo hiểm xã hội về
bảo hiểm xã hội bắt buộc đã cho phép áp dụng lại việc rút BHXH một lần với
trường hợp NLĐ ngừng đóng bảo hiểm xã hội một năm.

23


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

Bảng 1. Tóm tắt về các điều khoản rút BHXH một lần ở Việt Nam
1995
2006
Regulation SI law

2014
SI law

Decree
115













Trường hợp người đang tham gia BHXH được rút BHXH
một lần
Đủ tuổi nghỉ hưu nhưng không đủ điều kiện để hưởng
lương hưu;



Ra nước ngồi để định cư;
Đã ngừng đóng BHXH từ 1 năm trở lên mà chưa đủ 20
năm đóng BHXH;

Khơng cần
chờ 1 năm



1

1.5



Mức hưởng BHXH một lần = mức bình qn tiền lương
tháng đóng BHXH x (số năm BHXH trước năm 2014 * N +
số năm BHXH sau năm 2014 * M)
N (cho những năm trước 2014)
M (cho những năm sau 2014)

1.5

1.5

2

2

2.2. Phân tích số liệu
Phần này phân tích một số phát hiện từ số liệu về tình hình hưởng BHXH một lần
ở Việt Nam.
Điểm đầu tiên là phần lớn các khoản chi trả BHXH một lần được thực hiện cho
những thành viên vẫn chưa đến tuổi nghỉ hưu. Theo quy định hiện nay, BHXH đang
chi trả BHXH một lần trong 5 trường hợp: (1) Đủ tuổi nghỉ hưu nhưng không đủ điều
kiện để hưởng lương hưu; (2) Đã ngừng đóng BHXH từ 1 năm trở lên mà chưa đủ 20 năm
đóng BHXH; (3) Ra nước ngồi để định cư; (4) Người mắc bệnh nguy hiểm đến tính
mạng và (5) đến tuổi nghỉ hưu có thời gian đóng BHXH cao hơn số năm cần thiết để được
nhận tỷ lệ hưởng lương hưu tối đa 75%. Trong số các trường hợp trên, cho phép rút
BHXH một lần với NLĐ ngừng đóng BHXH sau một năm là trường hợp đặc thù ở Việt
Nam và thường hiếm khi thấy ở các quốc gia áp dụng chế độ BHXH cố định mức hưởng.
Trong bảng 2 dưới đây, chi trả BHXH một lần cho nhóm lao động ngưng đóng sau
một năm chiếm tỷ trọng vượt trội so với các loại rút BHXH một lần khác và có xu
hướng tăng lên. 75% các trường hợp rút BHXH một lần trong giai đoạn 2016-2016 là
rút do ngừng đóng BHXH một năm, và con số này tăng lên 84% trong giai đoạn 20162019. Số người rút BHXH một lần khi đến tuổi về hưu nhưng chưa đủ số năm đóng
BHXH tối thiểu chiếm rất ít, chỉ chiếm có 1,7% giai đoạn 2016-2019. Điều này cho thấy
nếu đóng BHXH là việc tích lũy đảm bảo an ninh thu nhập cho tuổi già thì phần lớn số
tiền này chỉ sau một vài năm đã được sử dụng cho chi tiêu khơng cho mục đích đó.
24


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

Bảng 2. Các loại hưởng BHXH một lần từ 2013-2019
Loại thanh toán BHXH một lần

2013-2016

BHXH một lần khi nhận lương hưu tối đa (75%)

227.983

249.635

20.491

46.060

131.343

80.443

1.871.618

2.295.778

250.534

59.535

2.501.969

2.731.451

75%

84%

BHXH một lần khi về hưu không đủ điều kiện nhận lương hưu
Trợ cấp tuất một lần trong trường hợp NLĐ chết không phải do TNLĐ
BHXH một lần đối với trường hợp sau một năm khơng đóng BHXH
Các lý do khác
Tổng các loại

2016-2019

Tỷ trọng rút BHXH một lần sau một năm khơng đóng

Nguồn: ILO tính tốn trên số liệu của BHXH

Thứ hai, xu hướng rút BHXH một lần rất khác nhau giữa khu vực Nhà
nước và khu vực tư nhân. Đa số các trường hợp BHXH một lần sau một năm không
tham gia BHXH là ở khu vực tư nhân (xem bảng 3 và hình 2 dưới đây). Ở khu vực
Nhà nước, số trường hợp rút BHXH một lần khơng phổ biến, có thể do tính chất cơng
việc ổn định. Rút BHXH một lần sau 1 năm không tham gia chiếm đến 92,9% tổng số
các trường hợp rút BHXH ở khu vực tư nhân, con số này ở khu vực Nhà nước chỉ có
33,2%. Ngược lại, số người rút BHXH một lần vì lý do lương hưu đã đạt tối đa ở khu
vực Nhà nước chiếm đến 45% tổng số các trường hợp, con số này ở khu vực tư nhân
lại khiêm tốn ở mức 2,8%.
Bảng 3. Chi trả BHXH một lần khu vực Nhà nước và
tư nhân giai đoạn 2016-2019
Tư nhân
Số lượt

Nhà nước

Tỷ lệ% Số lượt Tỷ lệ%

BHXH một lần khi nhận lương hưu tối đa (75%)

65.550

2,8% 184.085

BHXH một lần khi về hưu không đủ điều kiện nhận
lương hưu

35.628

1,5%

10.432

2,6%

Trợ cấp tuất một lần trong trường hợp NLĐ chết không
phải do TNLĐ

29.418

1,3%

51.025

12,6%

92,9% 134.382

33,2%

BHXH một lần trường hợp sau 1 năm khơng đóng BHXH 2.161.396
Các lý do khác*
Tổng các loại

34.977

1,5%

24.558

45,5%

6,1%

2.326.969 100,0% 404.482 100,0%

Nguồn: ILO tính tốn trên số liệu của BHXH

25


400.000

8.000

350.000

7.000

300.000

6.000

250.000

5.000

200.000

4.000

150.000

3.000

100.000

2.000

50.000

1.000

NUMBER OF RETIREMENT LS

NUMBER OF TERMINATION LS

KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA

BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

0

Termination LS

2019

2018

2017

2016

Private(F)

2019

2018

2017

2016

Private(M)

2019

2018

2017

2016

Public(F)

2019

2018

2017

2016

Public(M)

0

Retirement LS

Hình 2. Rút BHXH một lần sau 1 năm không tham gia và khi về hưu,
khu vực tư nhân và Nhà nước
Nguồn: Tính tốn của ILO dựa trên số liệu BHXH

Thứ ba, số liệu cho thấy hầu hết các trường hợp hưởng BHXH một lần là
NLĐ trẻ, đa phần là phụ nữ. Hầu hết các trường hợp yêu cầu hưởng BHXH một lần
là NLĐ trong khoảng 20-39 tuổi. Dường như NLĐ càng nhiều tuổi hơn thì càng nhận
thức rõ ràng hơn về sự cần thiết của dòng thu nhập ổn định trong giai đoạn tuổi già, do
đó có ít trường hợp u cầu hưởng BHXH một lần hơn so với nhóm lao động trẻ.
Năm 2019, khoảng 69% trường hợp hưởng BHXH một lần là những lao động nữ gửi

đơn yêu cầu trước 35 tuổi (Hình 2.7). Việc xin hưởng BHXH một lần sớm như vậy là
xu hướng khơng nằm ngồi dự đốn, bởi chính ở giai đoạn tuổi trẻ này, hầu hết lao
động trẻ quan tâm nhiều đến nhu cầu trước mắt hơn là nhu cầu hưởng lương hưu khi
về già. Hệ thống BHXH bắt buộc được hình thành chính nhằm tránh việc giải quyết
vấn đề tư duy ngắn hạn và để khuyến khích NLĐ đóng BHXH trước, khơng cần đợi
đến khi tuổi già, vì khi đó có thể đã q muộn để tích lũy nhằm đảm bảo mức lương
hưu phù hợp. Mặc khác, nếu NLĐ khơng có kỳ vọng sẽ tích lũy đủ số năm đóng
BHXH để được hưởng lương hưu, họ có thể có thêm động lực để yêu cầu hưởng
BHXH một lần.
26


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 
Khu vực tư nhân
25.000

20.000

15.000

10.000

5.000

0
16

21

26

Term. LS (M)

31

36

41

Term. LS (F)

46

51

56

Pensioners (M)

61

66

Pensioners (F)

Khu vực Nhà nước
25.000

20.000

15.000

10.000

5.000

0
16

21

26

Term. LS (M)

31

36

Term. LS (F)

41

46

51

Pensioners (M)

56

61

66

Pensioners (F)

Hình 3. Rút BHXH một lần theo tuổi và giới tính ở Việt Nam năm 2019
Nguồn: Tính tốn của ILO dựa trên số liệu BHXH

27


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

2.3. Những thảo luận và một số khía cạnh chính sách
Người đang tham gia bảo hiểm xã hội có nên được lựa chọn nhận BHXH một
lần, cả trước và khi nghỉ hưu khơng? Có nhiều ý kiến khác nhau trong cuộc tranh luận
này. Nếu một mặt, những người ủng hộ phương án này cho rằng nhiều NLĐ đang
tham gia bảo hiểm phải đối mặt với nhu cầu trước mắt và không đủ khả năng để lại
phần đã đóng bảo hiểm xã hội để sau này đủ điều kiện hưởng lương hưu (một điều mà
không nhiều người mong đợi do kinh nghiệm nghề nghiệp không ổn định của họ), mặt
khác nhiều người cho rằng cách duy nhất để bảo vệ NLĐ ở tuổi già, giai đoạn dễ bị tổn
thương hơn của cuộc đời, là đảm bảo họ có lương hưu khi nghỉ hưu, và điều này khơng
nên phụ thuộc vào quyết định của NLĐ có rút BHXH một lần hay không trong các giai
đoạn trước của cuộc đời đóng góp của họ.
Rõ ràng là nhiều người, thậm chí ngay cả khi họ quan tâm đến nhu cầu tiết kiệm
cho tuổi già, có thể buộc phải sử dụng "tiết kiệm" từ BHXH như một nguồn thanh

khoản trong những thời điểm cần thiết. Ví dụ, phụ nữ dường như thường rút tiền của
họ trong thời gian nghỉ sinh, chỉ ra thực tế là các khoản trợ cấp thai sản hiện tại không
đáp ứng được tất cả nhu cầu của họ. Có thể, sau 6 tháng nghỉ phép khơng có ai chăm
sóc con nên họ quyết định nghỉ việc và sống dựa vào số tiền rút BHXH một lần cho
đến khi con đủ lớn để đi nhà trẻ. Tuy nhiên, điều này có nghĩa là khoản BHXH một lần
vốn được thiết kế nhằm đảm bảo thu nhập cho những người này khi về già, đang bị sử
dụng sai mục đích. Trong những trường hợp này, phụ nữ buộc phải hy sinh mục tiêu
lâu dài nhằm đáp ứng khoảng trống tức thời trong việc hỗ trợ chăm sóc con cái. Họ
khơng chỉ tích lũy ít hơn nam giới mà cịn làm gián đoạn các khoản đóng góp của
mình thường xun hơn, đó là lý do tại sao phụ nữ ln nhận lương hưu thấp hơn nam
giới ở Việt Nam. Điều này khơng tốt cho phụ nữ, cho gia đình, hay cho cả nền kinh tế
do bị giảm lực lượng lao động.
Để tránh việc sử dụng sai các khoản đóng góp BHXH, có chính sách khác nhau
có thể cần thiết (một số trong số đó kết hợp với nhau), để giảm bớt hành vi này. Đồng
thời, cần đảm bảo cho những người đang đóng BHXH tiếp cận với một tiêu chuẩn sinh
kế tốt trong toàn bộ giai đoạn tham gia BHXH (kể cả trong những giai đoạn bất ổn như
trong thời gian thất nghiệp hoặc sau khi sinh con).
Đầu tiên, điều quan trọng là phải nâng cao nhận thức của NLĐ về những bất lợi
của việc sử dụng hình thức hưởng BHXH một lần. Cũng cần giải thích rằng, trên thực
28


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

tế, giá trị của khoản trợ cấp một lần thấp hơn lợi ích tổng thể mà họ sẽ nhận được với
khoản chi trả định kỳ sau khi nghỉ hưu. Có nghĩa là, việc chọn BHXH một lần làm họ
thiệt thòi hơn.
Hơn nữa, điều quan trọng là NLĐ phải nhận thức được rằng các khoản đóng góp
cho BHXH có mục tiêu giúp phân phối thu nhập của NLĐ dàn đều trong suốt cuộc

đời. Ở một đất nước có tốc độ già hóa dân số nhanh như Việt Nam6, điều quan trọng là
phải đảm bảo thu nhập khi về già, vì thế hệ tiếp theo nhiều khi khơng thể cùng một lúc
chăm lo những người cao tuổi trong gia đình và con cái của họ. Do đó, tránh sử dụng
BHXH một lần trước khi nghỉ hưu là chìa khóa để đảm bảo sự độc lập về kinh tế và
các tiêu chuẩn cuộc sống tốt khi nghỉ hưu.
Thứ hai, các quốc gia có thể đưa ra quy định cho phép có thể tiếp cận đến BHXH
một lần trước khi nghỉ hưu mà không cần chấm dứt tham gia bảo hiểm xã hội. Một số
nước cho phép tiết kiệm và rút tiền trong hệ thống bảo hiểm xã hội. Ví dụ, ở Mỹ
Latinh, NLĐ có thể chọn đóng góp bổ sung hàng tháng vào hệ thống để xây dựng “quỹ
dự trữ” và sau một số năm sẽ được rút từ quỹ dự trữ này. Điều này cũng có thể được
thực hiện trong tồn bộ giai đoạn đóng BHXH để NLĐ sẽ được hưởng một khoản tiền
chi trả một lần bên cạnh lương hưu được chi trả hàng tháng.
Thứ ba, cần tăng khả năng NLĐ đủ điều kiện hưởng lương hưu bằng cách giảm
thời gian tối thiểu tham gia BHXH có thể mang lại cho NLĐ nhiều động lực hơn để
tiếp tục giai đoạn đóng góp của họ. Ở Việt Nam hiện nay, quy định thời gian tối thiểu
là 20 năm mới đủ điều kiện nhận lương hưu là quá dài. Nhiều NLĐ khơng kỳ vọng sẽ
đóng đủ 20 năm, đặc biệt là với tỷ lệ cao nhóm lao động phi chính thức và lao động
có việc làm biến động hiện nay. Theo tiêu chuẩn lao động quốc tế, thời gian đóng
cần thiết để được nhận lương hưu khơng nên q 15 năm. Nghị quyết 28-NQ/TW của
BCH Trung ương Đảng khóa 12 đã chỉ đạo “cần có quy định phù hợp để giảm tình
trạng hưởng bảo hiểm xã hội một lần theo hướng tăng quyền lợi nếu bảo lưu thời
gian tham gia bảo hiểm xã hội để hưởng chế độ hưu trí, giảm quyền lợi nếu hưởng
bảo hiểm xã hội một lần”7. Nghị quyết 28-NQ/TW cũng đã chỉ ra “Sửa đổi điều kiện
hưởng chế độ hưu trí theo hướng giảm dần số năm đóng bảo hiểm xã hội tối thiểu để
6

Tỷ lệ lực lượng lao động trong độ tuổi (15-59 tuổi) trên tỷ lệ người cao tuổi sẽ giảm từ 6,6 xuống 2,1 trong
tương lai không xa.
7
Nghị Quyết 20-NQ/TW ngày 23/5/2018.

29


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

được hưởng chế độ hưu trí từ 20 năm xuống 15 năm, hướng tới còn 10 năm với mức
hưởng được tính tốn phù hợp nhằm tạo điều kiện cho người lao động cao tuổi, có
số năm tham gia bảo hiểm xã hội thấp được tiếp cận và thụ hưởng quyền lợi bảo
hiểm xã hội”.
Một số quốc gia cũng có thể thực hiện đánh thuế trên khoản trợ cấp BHXH
một lần. Tiền đóng BHXH được coi là khoản giảm trừ thuế đối với cả NLĐ và
NSDLĐ, trong khi các khoản trợ cấp BHXH mà NLĐ được nhận thì khơng bị đánh
thuế. Việc khấu trừ tiền đóng BHXH khỏi thu nhập chịu thuế thường được coi là một
hình thức hoãn đánh thuế thu nhập, do lương hưu BHXH sẽ được trả trong tương lai
và thường chịu mức thuế suất thấp hơn. Cơ chế ưu đãi thuế này được thiết lập để
khuyến khích NLĐ và NSDLĐ đầu tư nhiều hơn cho tuổi già. Tuy nhiên, việc khấu
trừ tiền đóng BHXH khỏi thu nhập chịu thuế, trong khi không đánh thuế trợ cấp
BHXH một lần, là không hiệu quả và thiếu cơng bằng. Cho phép khấu trừ tiền đóng
BHXH là một cơ chế ưu đãi thuế để khuyến khích tiết kiệm cho tuổi già; trong khi
đó, việc khơng đánh thuế các trường hợp NLĐ hưởng BHXH một lần trước khi đến
tuổi nghỉ hưu là trái với mục tiêu của cơ chế ưu đãi thuế nêu trên. Do đó, nếu đánh
thuế trợ cấp BHXH một lần thì sẽ có tác dụng giảm các trường hợp NLĐ hưởng
BHXH một lần trước khi nghỉ hưu
3. KẾT LUẬN
Rút BHXH một lần là một đặc điểm thường xuất hiện trong các hệ thống tài
khoản cá nhân và có đặc điểm thiết kế là cố định mức đóng hơn là trong hệ thống
có tính chia sẻ, tương trợ và cố định mức hưởng như Việt Nam đang áp dụng. Hình
thức này có một số điểm hạn chế, một mặt làm giảm thu nhập của người về hưu,

mặt khác sẽ đặt ra những vấn đề về tính bền vững của hệ thống nếu tình trạng diễn
ra ở mức độ lớn.
Vì những vấn đề này diễn ra phổ biến ở nhiều hệ thống chi trả BHXH một lần,
nên nhiều quốc gia đã đưa vào điều khoản bắt buộc người về hưu phải dùng tiền
thanh toán BHXH một lần để mua niên kim từ khu vực tư nhân. Mục tiêu là cố
gắng thực hiện những chi trả định kỳ cho người cao tuổi, giống như hệ thống ở Việt
Nam. Tuy nhiên, một điểm hạn chế là theo đó người về hưu phải thanh tốn phí cho
đơn vị trung gian để chịu rủi ro gắn với tuổi thọ và do vậy mức hưởng hàng tháng
sẽ thấp hơn.
30


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

Với thiết kế hiện nay, hệ thống BHXH ở Việt Nam có thể đảm bảo mức hưởng
cố định cho người cao tuổi trong toàn bộ giai đoạn hưu trí, bất kể nó dài như thế nào.
Đây là một đặc điểm rất quan trọng đối với Việt Nam - một quốc gia đang có tốc độ
già hóa rất nhanh và tuổi thọ đang tăng nhanh hơn tuổi nghỉ hưu. Đặc điểm nổi trội
này đang bị ảnh hưởng tiêu cực bởi tình trạng rút BHXH một lần đang diễn ra với số
lượng rất lớn và có xu hướng tăng lên hàng năm.
Cho phép NLĐ hưởng BHXH một lần sẽ khơng có tác dụng khuyến khích họ
tiếp tục đóng BHXH cho đến khi đủ điều kiện hưởng lương hưu. Mặc dù BHXH một
lần có thể giải quyết được nhu cầu về tài chính ngay trước mắt của NLĐ, nhưng cũng
tước đi của họ cơ hội được đảm bảo thu nhập khi đến tuổi về hưu, và sẽ tiếp tục tăng
sức ép lên chính sách trợ giúp xã hội do ngân sách chi trả. Các thảo luận chính sách
trong thời gian tới cần hướng đến các giải pháp thực tế và có hiệu quả để giải quyết
hạn chế này.

31

KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. ILO (2019), Technical note on Social Security reform, unpublished.
2. Doan (2020), Technical note on extended data analysis of the gender impact
assessment, submitted to ILO Hanoi Office, unpublished.
3. Betina Ramírez López and Camila Arza (2021), Adapting social insurance to
women’s life courses: A gender impact assessment of Viet Nam.
4. Wharton's Olivia S. Mitchell - Loyola's Elizabeth Kennedy (2019), Lump-sum
Pension Payments: Who Are the Winners and Losers?, truy cập ngày 14/3/2021 từ:
/>5. Ashlea Ebeling (2019), Trump Treasury Backtracks On Lump-Sum Pension Rules
Meant
To
Protect
Retirees,
truy
cập
ngày
14/3/2021
từ:
/>6. ILO (2014), World Social Protection Report 2014/15: Building economic recovery,
inclusive development and social justice, International Labour Office - Geneva:
ILO, page 76.
7. Quốc hội (2014), Luật BHXH số 58/2014/QH134.
8. Zainal Abidin - Mohd. Kassim (2003), Pension Design and Marketing, the Annuity
Malaysia Experience, truy cập ngày 14/03/2021 từ: />
32