Tài liệu Ba trường phái của dòng nhạc ngũ cung : nhạc lễ - tài tử - cải lương docx

Ba trường phái của dòng nhạc
ngũ cung : nhạc lễ - tài tử - cải lương
Việt Nam có dòng nhạc “Ngũ cung” là một loại hình âm nhạc dân tộc
chính thống, bên cạnh đó còn có các dòng nhạc khác như : nhạc Hoa, nhạc
Chăm, nhạc Khmer, nhạc Tây Nguyên… Mỗi loại hình âm nhạc các tộc
người chỉ mang tính sinh hoạt, giá trị tinh thần trong phạm vi của tộc đó, ít
mang tính phổ biến rộng rãi trong cộng đồng quốc gia. Đây cũng là nét khu
biệt giữa các loại hình. Riêng dòng nhạc “Ngũ cung” thì mang tính phố biến
rộng rãi cả nước và như thể đại diện khi có mặt trên thế giới, với ba trường
phái : nhạc Lễ - tài tử - cải lương.
Từ nhã nhạc cung đình
Sau khi nhà Nguyễn thống nhất đất nước (1802), hoàng đế Gia Long
bắt đầu sắp xếp lại các nghi lễ và ông đã ý thức về các trình thức, phải dùng
âm nhạc trong các đại lễ : Quan – Hôn – Tang -Tế và giao cho một quan
nhạc trong Bộ Lại phụ trách. Ban nhạc được tuyển chọn từ dân gian, là
những nghệ nhân tài ba, rồi vào cung đình tổ chức lại theo quy củ và loại
hình âm nhạc này được gọi là “Nhã nhạc cung đình”, nền tảng nguyên lí của
nó là Ngũ cung, hay còn được gọi là Ngũ âm. Cũng xin nói thêm, nhà
Nguyễn đặt kinh đô tại Huế suốt hơn một thế kỉ với 13 triều đại (1802 –
1945), nên còn gọi là “Nhã nhạc cung đình Huế”, ngày nay gọi là nhạc Lễ.
Nhưng lúc này chỉ có khí nhạc, chứ chưa có thanh nhạc, tức nhạc không có
lời ca. Dàn nhạc được cơ cấu theo hai hình thức cơ bản : Tứ tuyệt gồm bốn
nhạc khí : KÌm – Cò - Tranh – Tùy ; Ngũ tuyệt gồm 5 nhạc khí : Kìm – Cò –
Tranh – Tùy – Tam (chưa có guitar phím lõm). Còn có hai bộ nhạc khí nữa
là bộ gõ gồm : Trống chầu (trống đại), trống trung, trống tiểu, bạc đẩu, chập
chõa, mõ… Bộ hơi gồm : ba loại kèn (đại trung tiểu), tiêu, sáo trúc… Đến
đời vua Thanh Thái (1889 –1907), vị hoàng đế này lại hạ chiếu đưa đờn bầu
vào dàn nhạc cung đình, gọi là Độc huyền cầm.
Dòng âm nhạc lãng mạn phương Nam
Hàng năm, lễ lạc (Đại lễ) chỉ mấy lần hoặc hiếm khi đón tiếp vua
quan, nên thời giưn Ban nhạc rất rảnh rỗi. Lúc này, vùng đất phương Nam

mênh mông và hoang hóa, nhưng trước đó đã có nhiều nền văn hóa khác
nhau, như : Chăm, Hoa, Khmer… và đã xuất hiện Hò, Lý, Hát ru trong dân
gian, nhưng chưa có một hệ thống nào nhất định. Các nghệ nhân tài ba mới ý
thức dùng Nhã nhạc kết hợp Hò, Lý, Hát ru dân gian sáng chế lời ca cho các
giai điệu khí nhạc, đồng thời phát triển thêm nhiều giai điệu mới, tức là dòng
âm nhạc mới ra đời trên cơ sở nhạc Lễ, gọi là “Nhạc tài tử Nam Bộ”
(NTTNB).
Bên cạnh đó, các sĩ phu từ miền Trung theo phong trào Cần Vương
vào Nam chống Pháp, một số nho sĩ ra kinh thành ứng thí rồi trở về Nam
cũng mang theo chút vốn liếng ca nhạc Huế, rồi kết hợp với các nghệ nhân
trong Nam mà sáng tác thêm nhiều giai điệu mới, gọi là bài bản tài tử, sáng
tác lời ca cho tất cả bài bản… Lúc này, dòng âm nhạc chính thống ra đời có
cả khí nhạc và thanh nhạc, tức là nhạc có lời ca. Từ sự tranh đua, thi thố tài
nghề của các nghệ nhân, loại hình nghệ thuật này định hình và chia thành
trường phái, ban, nhóm như : trường phái miền Đông, miền Tây. Đến đời
Hàm Nghi (1884-1885), thì dòng NTTNB đã trở thành phong trào phát triển
rộng khắp Nam kì lục tỉnh (Nam Bộ : ba tỉnh miền Đông, ba tỉnh miền Tây),
tiêu biểu cho trường phái miền Đông là nhóm của nghệ nhân Nguyễn Quang
Đại (Ba Đợi), tiêu biểu cho nhóm miền Tây là nhóm của nghệ nhân Nguyễn
Quang Quờn (kí lịch Quờn). Miền Tây còn có một trường phái nữa là lò
nhạc Khị (Lê Tài Khị) ở Bạc Liêu. Cũng xin nói thêm, ban nhạc tài tử lúc
này không sử dụng đến bộ gõ, còn bộ hơi chỉ sử dụng nhạc Tiêu hoặc Sáo
trúc mà thôi. Dàn nhạc được cơ cấu cũng theo Tứ tuyệt hoặc Ngũ tuyệt như
đã nói ở trên, nghệ nhân đờn Kìm được suy tôn là thầy đờn (nhạc trưởng giữ
song loan).
Biến thể tự sự - trữ tình
Nói vắn tắt, dòng NTTNB qua quá trình phát triển mấy mươi năm
định hình thì nó lại phát sinh một hình thức mới, tạm gọi là thời kì quá độ,
đó là hình thức “ca ra bộ” cũng là buổi giao thời giữa NTTNB và sân khấu
Cải lương (SKCL). Bởi hình thức nguyên thủy của NTTNB là thính phòng,

tức ca để nghe chứ không phải để xem, còn hình thức ca ra bộ là vừa nghe,
vừa xem. Vì người ca lúc này, lức đứng, lúc ngồi và vừa ca, vừa ra điệu bộ
để minh họa theo nội dung lời ca.
Thời kì đầu của SKCL, dàn nhạc cổ vẫn giữ biên chế như Tứ tuyệt
hay Ngũ tuyệt và người đờn Kìm vẫn giữ vai trò nhạc trưởng nắm song loan
suốt đến năm 1975. Mặc dù, từ thập niên 40, guitar phím lõm và violon đã
xuất hiện trong dàn nhạc cổ cải lương. Giai đoạn 15 năm thời hoàng kim
nhất của SKCL (1975-1990), cơ cấu dàn nhạc cải lương vẫn định hình như
thế, nhưng nhiều đơn vị nghệ thuật lúc này, có nơi do nhạc công guitar phím
lõm giữ vai trò nhạc trưởng nắm song loan. Từ năm 1990 đến nay, dàn nhạc
cổ của SKCL mất ổn định và trật tự cơ cấu bị phá vỡ với nhiều lí do : thiếu
nhạc công, ban lãnh đạo đoàn thiếu quan tâm hoặc không có nghề xem nhẹ
yếu tố âm nhạc, chế độ lương tiền không phù hợp với nhạc công… Cơ cấu
Tứ tuyệt và Ngũ tuyệt trên SKCL hoàn toàn manh mún, đoàn CL nào dàn
nhạc cổ còn được ba nhạc nhạc đã là khá rồi, thường là hai, thậm chí có nơi
chỉ có một nhạc công rất là “ảm đạm”!…
Thiết nghĩ, thời trước, trong điều kiện thiếu thốn phương tiện, công
nghệ khoa học chưa phát triển, đất nước lâm vào hoàn cảnh chiến tranh liên
miên, điều kiện kinh tế, giao lưu đi lại rất khó khăn, vậy mà người xưa đã
tạo dựng nên một nền sân khấu ca kịch dân tộc vô cùng rực rỡ, hệ thống âm
nhạc tương đối hoàn chỉnh với các dàn nhạc cơ cấu quy mô. Còn thời đại
văn minh công nghệ tin học mà chúng ta đang thừa hưởng thì rất đáng buồn
cho loại hình nghệ thuật SKCL nói chung, hệ thống cơ cấu dàn nhạc nói
riêng là vấn đề thật bức xúc và cần có giải pháp mới khả thi. Đây cũng là
vấn đề bảo tồn truyền thống, những di sản văn hóa quý giá của dân tộc nói
chung và loại hình âm nhạc nói riêng, mà hình thức cơ cấu trong hệ thống là
những yếu tố trong một chỉnh thể. Việc thiết lập lại dàn nhạc như người xưa
đã từng làm không khó và cũng không phải là việc làm vất vả, nặng nề. Có
lẽ, ngành chức năng nên chú ý hơn đến dàn nhạc không ai khác hơn là Ban
lãnh đạo đoàn hát.