ỨNG DỤNG KỸ THUẬT SIÊU ÂM TRONG CHẨN ĐOÁN THAI VÀ BỆNH LÝ TRÊN HỆ SINH DỤC CHÓ CÁI

B GIÁO D C VÀ ĐÀO T O
TRƯ NG Đ I H C NƠNG LÂM THÀNH PH H

CHÍ MINH

KHĨA LU N T T NGHI P

NG D NG K THU T SIÊU ÂM TRONG CH N ĐOÁN
THAI VÀ B NH LÝ TRÊN H SINH D C CHÓ CÁI

H và tên sinh viên : VÕ TH H I LINH
Ngành

: Thú Y

L p

: Thú Y 29

Niên khóa

: 2003 – 2008

Tháng 9/2008


NG D NG K THU T SIÊU ÂM TRONG CH N ĐOÁN
THAI VÀ B NH LÝ TRÊN H SINH D C CHĨ CÁI

Tác gi

VÕ TH H I LINH

Khóa lu n ñư c ñ trình ñ ñáp ng yêu c u c p b ng bác sĩ
ngành Thú Y

Giáo viên hư ng d n:
ThS. NGUY N VĂN PHÁT
BSTY: VŨ KIM CHI N

Tháng 09/2008
i


C MT
Kính dâng lên ba má, ngư i đã chăm lo cho chúng con s kính tr ng và lịng bi t ơn
chân thành c a con.
Xin cám ơn th y Nguy n Văn Phát ñã truy n ñ t nh ng ki n th c chuyên môn và nhi t
tình hư ng d n tơi hồn thành lu n văn t t nghi p.
Đ c bi t g i l i cám ơn ñ n Bác sĩ thú y Vũ Kim Chi n ñã t o m i ñi u ki n và
nhi t tình hư ng d n cho tôi trong su t th i gian th c hi n đ tài.
Cám ơn các cơ chú, anh ch t i Tr m Ch n đốn - Xét nghi m và Đi u tr , Chi c c Thú
y TP.HCM đã quan tâm, giúp đ cho tơi trong su t quá trình th c t p t t nghi p.
Xin g i l i c m ơn sâu s c ñ n
Ban Giám Hi u Trư ng Đ i H c Nông Lâm TP.HCM
Ban Ch Nhi m Khoa Chăn Ni – Thú Y
Cùng tồn th th y cơ khoa Chăn nuôi Thú y và khoa Khoa H c trư ng ĐH Nơng Lâm
TP.HCM đã t n tình truy n ñ t ki n th c cho tôi trong su t th i gian h c t i trư ng.
Cám ơn anh ch , b n bè và t p th l p Thú Y K29 đã g n bó và chia s! cùng tôi nh ng
vui bu"n trong su t quãng ñư ng ñ i h c.

VÕ TH H I LINH

ii


TĨM T T
Đ tài đư c th c hi n t ngày 14/2/2008 ñ n 14/6/2008 t i Tr m Ch n đốnXét nghi m và Đi u tr Chi c c Thú y Thành Ph H Chí Minh. Chúng tơi đã ti n
hành ghi nh n t t c nh ng chó cái đư c đem đ n siêu âm t i Tr m có d u hi u b nh
lý trên h sinh d c và các chó ñư c ñem ñ n siêu âm thai.
Trong 592 ca siêu âm thai có 559 ca siêu âm ch n ñoán s mang thai và 33 ca
siêu âm ki m tra tình tr ng chó m sau khi sinh.
K t qu ch n đốn b ng siêu âm xác đ nh có 421 chó cái mang thai trong t ng
s 559 chó đư c ch đ nh ch n đốn siêu âm thai (75,31%). Trong đó có 364/421 ca
thai s ng, 46/421 ca thai ch t, thai s ng + ch t có 9/421 ca và 2/421 ca túi thai khơng
phát tri n. Thơng qua vi c xác đ nh t n s tim thai hi n th trên màn hình siêu âm, ta
có th đánh giá s s ng ho c ch t c a thai. K t qu cũng cho th y có138/559 ca khơng
có thai trong đó có 21/138 ca thai gi và 117/138 ca siêu âm khơng có s hi n di n c a
túi thai.
Siêu âm đ ki m tra tình tr ng c a chó m sau khi sinh có 33 ca. Trong đó có 8
ca lưu thai (24,24%), 9/33 ca sót nhau (27,27%) và 16/33 ca khơng cịn thai (48,49%).
Siêu âm phát hi n thai s m vào giai ño n th hai c a kì mang thai (t 25-30
ngày sau khi đư c ph i gi ng). Siêu âm thai giai ño n dư i 30 ngày có 14/421 ca
chi m t l 3,33%, thai t 30 – 40 ngày có 72/421 ca chi m t l 17,1%, có 335 thai
trên 40 ngày (79,57%). K t qu ch n đốn b ng siêu âm phù h p v i k t qu th c t .
B nh lý h sinh d c chi m 16,57% t ng s ca siêu âm t ng qt kh o sát trên
chó cái. Trong đó viêm t! cung có 114/125 ca chi m t l cao nh t (91,2%), u nang
bu ng tr ng có 3/125 ca (2,4%), u t! cung chi m 4/125 ca (3,2%) và t n hoàng th
chi m 4/125 ca (3,2%).
V i phương pháp siêu âm đã giúp ch n đốn chính xác hơn nh ng b nh lý trên
h sinh d c chó, góp ph n vào s phát tri n c a ngành Thú y.

iii


M CL C
Trang
Trang t a...........................................................................................................................i
L#i c m t ....................................................................................................................... ii
Tóm t$t lu n văn ............................................................................................................ iii
M c l c .......................................................................................................................... iv
Danh sách các ch vi t t$t ........................................................................................... viii
Danh sách các b ng ....................................................................................................... ix
Danh sách các hình ..........................................................................................................x
Danh sách các bi u ñ ................................................................................................... xi
Chương 1. M

Đ U......................................................................................................1

1.1. Đ&T V'N Đ( ..........................................................................................................1
1.2. M)C ĐÍCH ..............................................................................................................2
1.3. YÊU C*U................................................................................................................2
Chương 2. T NG QUAN..............................................................................................3
2.1. Đ+I CƯƠNG V( SIÊU ÂM....................................................................................3
2.1.1. L ch s! c a phương pháp ch p siêu âm ................................................................3
2.1.2. V t lý h.c c a sóng âm .........................................................................................4
2.1.2.1. Đ nh nghĩa ..........................................................................................................4
2.1.2.2. Cơ s/ v t lý c a phương pháp ghi hình siêu âm và các y u t quy t ñ nh ........5
2.1.3. K0 thu t và phương pháp t o hình siêu âm ...........................................................7
2.1.3.1. Nguyên lý cơ b n................................................................................................7
2.1.3.2. Các hình th c th hi n ........................................................................................7

2.1.3.3. Đ1 phân gi i c a nh ..........................................................................................8
2.1.4. Máy siêu âm ..........................................................................................................8
2.1.4.1. Đ u dò.................................................................................................................9
2.1.4.2. Thân máy ..........................................................................................................12
2.1.4.3. Thi t b xu t......................................................................................................13
2.1.5. M1t s thu t ng siêu âm ....................................................................................13
2.1.5.1. Hình b# .............................................................................................................13
2.1.5.2. Hình c u trúc ....................................................................................................14
iv


2.1.5.3. Đ1 h i âm (m c ñ1 ph n âm)...........................................................................14
2.1.5.4. M t đ1 c a mơ ..................................................................................................15
2.1.6. Các hi n tư ng hay g p .......................................................................................15
2.1.7. Khái ni m v m t c$t...........................................................................................17
2.1.8. S an toàn c a các thi t b siêu âm ch n đốn ....................................................17
2.1.9. Các ưu - khuy t ñi m c a phương pháp siêu âm ................................................17
2.1.10. Các sai l m thư#ng g p khi s! d ng máy siêu âm ...........................................18
2.2. GI2I PH3U CƠ TH4 H5C CƠ QUAN SINH D)C CHÓ CÁI...........................18
2.2.1. Bu ng tr ng.........................................................................................................18
2.2.1.1. Hình thái ...........................................................................................................18
2.2.1.2. C u t o..............................................................................................................18
2.2.2. 6ng d7n tr ng......................................................................................................19
2.2.3. T! cung................................................................................................................19
2.2.3.1. Kích thư c và hình d ng bên ngồi..................................................................19
2.2.3.2. C u t o t! cung.................................................................................................20
2.2.4. Âm đ o ................................................................................................................21
2.2.5. Ti n đình..............................................................................................................21
2.2.6. Âm h1 ..................................................................................................................21
2.2.7. Dây r1ng ..............................................................................................................21

2.2.8. Tuy n vú ..............................................................................................................22
2.3. SINH LÝ SINH S2N - CHU KỲ Đ9NG D)C ....................................................22
2.3.1. Giai ño n ti n ñ1ng d c.......................................................................................22
2.3.2. Giai ño n ñ1ng d c..............................................................................................22
2.3.3. Giai ño n sau ñ1ng d c .......................................................................................23
2.3.4. Giai ño n ngh ngơi .............................................................................................23
2.3.5. Giai ño n mang thai.............................................................................................23
2.4. K: THU;T SIÊU ÂM ..........................................................................................23
2.4.1. Ch n đốn thai và s phát tri n c a thai..............................................................23
2.4.2. Hình nh siêu âm bu ng tr ng bình thư#ng........................................................26
2.4.3. Hình nh siêu âm t! cung bình thư#ng ...............................................................27
2.5 LƯ<C DUY=T VÀI CƠNG TRÌNH NGHIÊN C>U LIÊN QUAN Đ?N Đ( TÀI .28
v


2.5.1 Các nghiên c u trong nư c...................................................................................28
2.5.2 Các nghiên c u ngoài nư c ..................................................................................28
Chương 3. N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP TI N HÀNH ..................................29
3.1. Đ@A ĐI4M VÀ THAI GIAN KH2O SÁT ............................................................29
3.2. Đ6I TƯ3.3. PHƯƠNG TI=N CHBN ĐOÁN ............................................................................29
3.3.1. Thi t b - V t li u .................................................................................................29
3.3.2. Phương pháp th c hi n........................................................................................29
3.3.3. Ti n hành siêu âm................................................................................................31
3.4. ĐO VÀ ƯCC LƯ3.5. SIÊU ÂM BUENG TR>NG - TF CUNG ............................................................32
3.5.1. Ti n hành siêu âm bu ng tr ng- t! cung.............................................................32
3.5.2. B nh lý m$c ph i c a t! cung và bu ng tr ng khi siêu âm ................................33
3.5.2.1. B nh u nang bu ng tr ng .................................................................................33
3.5.2.2. Viêm t! cung ....................................................................................................33

3.5.2.3. Ung thư t! cung................................................................................................34
3.6. XF LÝ S6 LI=U....................................................................................................34
Chương 4. K T QU VÀ TH O LU N..................................................................35
4.1. SIÊU ÂM THAI .....................................................................................................35
4.1.1. Siêu âm ch n đốn s mang thai .........................................................................35
4.1.2. Ki m tra sau khi sanh ..........................................................................................38
4.1.3. T l mang thai theo ñ1 tu i................................................................................39
4.1.4. Th#i ñi m siêu âm thai ........................................................................................40
4.1.5. Siêu âm tính tu i thai và d đốn ngày sinh .......................................................42
4.2. B=NH LÝ G CƠ QUAN SINH D)C ....................................................................44
4.2.1. U nang bu ng tr ng.............................................................................................44
4.2.2. Kh i u t! cung .....................................................................................................45
4.2.3. T n hoàng th ......................................................................................................46
4.2.4. Viêm t! cung .......................................................................................................46
4.2.4.1. T l viêm t! cung theo l a tu i ......................................................................47
4.2.4.2. Các d ng viêm t! cung .....................................................................................48
vi


4.3. HI=U QU2 ĐI(U TR@...........................................................................................50
Chương 5. K T LU N VÀ Đ NGH ......................................................................53
5.1. K?T LU;N ............................................................................................................53
5.2. Đ( NGH@................................................................................................................54
TÀI LI U THAM KH O...........................................................................................55
PH L C .....................................................................................................................57

vii


DANH SÁCH CÁC CH! VI T T T

ALARA

: As low as reasonably acceptable

BD

: Body Diameter

C

: V n t c lan truy n c a sóng âm

CRL

: Crown- Rump Length

DR

: Dynamic range

f

: Frequency (t n s )

FSH

: Follicle-stimulating hormone

GSD

: Gestation Sac Diameter

Hz

: Hertz

HD

: Head Diameter

kg

: Kilogram

m

: meter

LH

: Luteinizing horrmone

TM

:Time motion mode

s

: second (giây)

TGC

: Time Gain Compensation)

XQ

: X-quang

viii


DANH SÁCH CÁC B NG
Trang
B ng 2.1: So sánh tính năng các lo i đ u dị.................................................................11
B ng 2.2: S phát tri n c a thai ....................................................................................26
B ng 4.1: Phân lo i các trư#ng h p trong siêu âm thai.................................................35
B ng 4.2: Ki m tra sau khi sanh....................................................................................38
B ng 4.3: T l mang thai theo ñ1 tu i .........................................................................39
B ng 4.4: Th#i gian phát hi n thai ................................................................................40
B ng 4.5: Th#i ñi m sinh ..............................................................................................42
B ng 4.6: K t qu d đốn ngày sinh theo nhóm gi ng ...............................................43
B ng 4.7: K t qu siêu âm b nh lý trên h sinh d c .....................................................44
B ng 4.8: T l viêm t! cung theo l a tu i...................................................................47
B ng 4.9: T l xu t hi n các d ng viêm t! cung .........................................................48
B ng 4.10: T l ñi u tr khHi b nh...............................................................................51

ix


DANH SÁCH CÁC HÌNH

Trang
Hình 2.1: Đ u dị Linear ................................................................................................10
Hình 2.2: Đ u dị Convex..............................................................................................10
Hình 2.3: Đ u dị Sector ................................................................................................11
Hình 2.4: Hình B# .........................................................................................................14
Hình 2.5: H i âm tr ng..................................................................................................15
Hình 2.6: Hi n tư ng bóng âm và tăng âm ...................................................................16
Hình 2.7: C u t o t! cung c a chó ................................................................................20
Hình 2.8: Hình nh t! cung sau khi sinh ......................................................................27
Hình 3.1: Đo đư#ng kính lưIng đ nh ............................................................................32
Hình 3.2: Đo đư#ng kính thân.......................................................................................32
Hình 4.1: Túi thai khơng phát tri n ...............................................................................36
Hình 4.2: Thai ch t lưu.................................................................................................37
Hình 4.3: Tri n dưIng t! cung ......................................................................................37
Hình 4.4: Hình nh sót nhau..........................................................................................39
Hình 4.5: Túi thai 28 ngày.............................................................................................41
Hình 4.6: Thai 45 ngày..................................................................................................43
Hình 4.7: Thai 57 ngày..................................................................................................42
Hình 4.8: Hình nh u nang bu ng tr ng........................................................................45
Hình 4.9: Kh i u t! cung ...............................................................................................45
Hình 4.10: T n hồng th ..............................................................................................46
Hình 4.11: Hình viêm t! cung và thai ch t ..................................................................48
Hình 4.12: Viêm t! cung d ng viêm kín .......................................................................49
Hình 4.13: Viêm t! cung d ng h/ .................................................................................50

x


DANH SÁCH CÁC BI"U Đ
Trang

Bi u đ 4.1: Tình tr ng sau khi sanh.............................................................................38
Bi u ñ 4.2: T l mang thai theo ñ1 tu i .....................................................................40
Bi u ñ 4.3: Th#i ñi m sinh ..........................................................................................42
Bi u ñ 4.4: K t qu d đốn th#i đi m sinh................................................................43
Bi u đ 4.5: T l siêu âm b nh lý trên ñư#ng sinh d c...............................................44
Bi u ñ 4.6: T l viêm t! cung theo l a tu i...............................................................47

xi


Chương 1
M

Đ U

1.1. Đ#T V$N Đ
N n kinh t c a Vi t Nam trong nh ng năm g n ñây ñ t m c tăng trư/ng khá
cao. V i m c tăng trư/ng cao v kinh t ñã d7n ñ n m c s ng c a ngư#i dân, ñ c bi t
là ngư#i dân thành ph ñư c nâng lên m1t cách rõ r t. Nhu c u v gi i trí ngày càng
tăng. Nhi u ngư#i dân ch.n vi c ni thú ki ng đ tiêu khi n và gi i tHa căng thJng
sau nh ng ngày làm vi c v t v . Nh ng con v t ñáng yêu ñã tr/ thành nh ng ngư#i
b n thân khơng th thi u trong đ#i s ng c a h.. Chính vi c ni chó, mèo ki ng phát
tri n và ngày càng ph bi n như hi n nay ñã kéo theo nhu c u v chăm sóc s c khHe,
đi u tr b nh ngày m1t gia tăng. Vi c ch n đốn b nh trư c ñây ch y u d a trên lâm
sàng, ít quan tâm đ n ch n đốn phi lâm sàng. V i phương pháp siêu âm, bác sĩ có th
ch n đốn nhanh s thay đ i v m t c u trúc c a các cơ quan trong cơ th đ t đó đưa
ra phương pháp đi u tr nhanh chóng và hi u qu .
Tuy nhiên hi n nay siêu âm v7n chưa ñư c ñưa vào gi ng d y trong các trư#ng
Đ i H.c có ñào t o v Thú y t i Vi t Nam. S lư ng đ tài nghiên c u cịn ít, tài li u
gi ng d y không nhi u. Do đó ng d ng siêu âm trong cơng tác ch n đốn trên thú

trong nư c chưa ph bi n.
Xu t phát t th c tiKn mu n góp ph n nâng cao hi u qu ch n đốn và xây
d ng d li u giúp nghiên c u sâu hơn v lĩnh v c siêu âm thú y, ñư c s ñ ng ý c a
khoa Chăn Nuôi-Thú Y và Chi c c Thú y TPHCM, dư i s hư ng d7n c a th y
NguyKn Văn Phát và BSTY Vũ Kim Chi n, chúng tôi ti n hành ñ tài:
“ ng d%ng k& thu't siêu âm trong ch(n đốn thai và b*nh lý trên h* sinh d%c chó
cái”.

1


1.2. M C ĐÍCH
>ng d ng k0 thu t siêu âm trong ch n đốn thai, xác đ nh tu i thai, đánh giá
tình tr ng thai.
>ng d ng k0 thu t siêu âm đ ch n đốn các b nh lý trên h sinh d c chó cái.
Ghi nh n hi u qu ñi u tr b nh trên h sinh d c chó cái.
1.3. YÊU C U
Siêu âm thai: Phát hi n có thai, ch n đốn tình tr ng mang thai, tính tu i thai,
d đốn ngày sinh.
Ki m tra tình tr ng chó sau khi sinh: lưu thai, sót nhau
Xác đ nh t l chó cái có b nh lí trên đư#ng sinh d c b ng phương pháp siêu
âm.
Theo dõi q trình đi u tr c a nh ng chó cái có b nh lí trên ñư#ng sinh d c sau
siêu âm.

2


Chương 2
T NG QUAN

2.1. Đ I CƯƠNG V SIÊU ÂM
2.1.1. L+ch s, c-a phương pháp ch%p siêu âm
Phương pháp ch p siêu âm là m1t trong nh ng ñ i m i tr.ng đ i v ghi hình
trong y h.c trong nh ng năm 1970. Nó d a trên nguyên t$c thăm dị cơ th ngư#i nh#
các sóng siêu âm. Phương pháp xét nghi m không gây thương t n này tuy chi phí hơi
cao nhưng bù l i đã thu ñư c k t qu nh# nh ng ti n b1 r t nhanh chóng v m t k0
thu t (theo Bonnin và c1ng s , 1997).
Năm 1880, Pierre và Marie Curie ñã phát hi n ra nguyên lý v kh năng c a các
tinh th áp ñi n t o ra đư c sóng siêu âm và đã ñ t tên là Nguyên lý áp ñi n.
Năm 1889, D’Arsonval (Pháp) ño s d7n truy n c a siêu âm trong mơ ngư#i
s ng.
Năm 1916, Langevin đã khai thác nguyên lý áp ñi n vào vi c ch t o các b1
ph n chuy n ñ i siêu âm đ u tiên có đ u dị th ch anh dùng phát hi n các ñ i tư ng
tàu ng m.
Sokolov (1929) và Firestone (1945) ñã dùng siêu âm ñ phát hi n các v t n t
trong kim lo i.
Trong Chi n tranh Th gi i l n th Hai (1939-1945), siêu âm ñư c áp d ng vào
vi c thăm dị tàu ng m và đư c g.i là Sonar (Sound Navigation Ranging). Trong y h.c
sau chi n tranh, siêu âm ñư c áp d ng trong ñi u tr b nh. H1i ngh t ng k t nh ng
kinh nghi m ñi u tr b ng siêu âm ñã ñư c t ch c t i Đ c vào năm 1950 (Hoàng K ,
2001).
V m t ch n đốn, năm 1940, Dussik (Áo) đã th! ghi hình c a s. b ng năng
lư ng còn l i c a chùm tia siêu âm sau khi xuyên qua h1p s. nhưng khơng đ t đư c
k t qu m0 mãn (Hoàng K , 2001).

3


Năm 1950, Vi n nghiên c u c a H i qn M0 đã th! dị sHi m t b ng máy
Sonar đ thu sóng siêu âm đư c ph n x v g.i là âm vang. Sau đó b$t đ u có các

cơng trình v áp d ng siêu âm các ki u khác nhau. Năm 1952, Howery và Wild đã
trình diKn k t qu xét nghi m các mơ sinh h.c b ng phương pháp ch p sóng siêu âm
ph n h i. Năm 1953, Hertz và Edler - m1t k0 sư và m1t bác sĩ ngư#i Th y Đi n - ñã
l n ñ u tiên ghi hình đư c van hai lá h p b ng phương pháp siêu âm ki u TM (Time
Motion Mode). Trong nh ng năm 60, k0 thu t ch n đốn b ng siêu âm ñã ñư c phát
tri n t i Châu Âu, M0 và Nh t B n. T th p niên 70 tr/ đi, siêu âm đã có nhi u ti n b1
v m t k0 thu t cho phép nó tr/ thành m1t trong nh ng phương pháp ch n đốn có giá
tr và khơng gây nguy h i cho ngư#i b nh (Hoàng K , 2001).
Hi n nay, ngành Y khoa ñã s! d ng siêu âm ki u m1t chi u (1D), hai chi u
(2D), ba chi u (3D) ph i h p thêm v i Hi u ng Doppler ñen tr$ng - màu giúp ch n
đốn chính xác và đi u tr b nh trên các t ng trong cơ th ngư#i (NguyKn Phư c B o
Quân, 2002).
G nư c ta vào năm 2000, l n ñ u tiên máy siêu âm chuyên dùng cho Thú y ñã
ñư c ñưa vào ho t ñ1ng t i Tr m Ch n đốn-Xét nghi m và Đi u tr (tr c thu1c Chi
c c Thú y TPHCM). T đó, siêu âm đã giúp ích r t nhi u cho cơng tác ch n đốn các
b nh vùng xoang b ng cũng như phát hi n thai trên chó, mèo đ n khám và đi u tr t i
Tr m.
2.1.2. V't lý h c c-a sóng âm
2.1.2.1. Đ+nh nghĩa
Các mơi trư#ng ch t đàn h i (khí, lHng hay r$n) có th coi như nh ng mơi
trư#ng liên t c g m nh ng ph n t! liên k t ch t chL v i nhau. Lúc bình thư#ng, mMi
ph n t! có m1t v trí cân b ng b n. N u tác ñ1ng m1t l c lên m1t ph n t! nào đó c a
mơi trư#ng thì ph n t! đó sL r#i khHi v trí cân b ng b n c a nó. Do tương tác t o nên
b/i các m i liên k t v i các ph n t! / bên c nh, m1t m t ph n t! đó sL b kéo v v trí
cân b ng, m1t m t l i ch u tác d ng b/i l c tác ñ1ng nên nó chuy n ñ1ng qua l i v trí
cân b ng và kéo theo chuy n đ1ng c a các ph n t! k c nh. D ng dao đ1ng cơ - có
tính ch t l p đi l p l i - lan truy n trong môi trư#ng đàn h i đư c g.i là sóng đàn h i
hay sóng cơ. Nói cách khác, sóng là hi n tư ng v t lý trong đó năng lư ng ñư c d7n

4

truy n dư i d ng dao ñ1ng c a các ph n t! v t ch t (d7n li u c a NguyKn Phư c B o
Quân, 2002).
V b n ch t, sóng âm là sóng cơ h.c, do ñó có quy lu t ho t ñ1ng tương t
sóng cơ, có th t o ra sóng âm b ng cách tác đ1ng m1t l c cơ h.c vào mơi trư#ng
truy n âm. Đơn v c a sóng âm là Hertz (Hz) - là t n s bi u th ch n ñ1ng trong th#i
gian m1t giây (1s).
N u phân lo i theo phương pháp dao ñ1ng, ngư#i ta chia sóng âm làm hai lo i:
sóng d.c và sóng ngang.
Khi phân lo i theo t n s (f), sóng âm ñư c chia làm ba d i t n s chính:
− Sóng âm t n s c c th p hay còn g.i là vùng h âm (Infrasound) v i f < 16Hz.
− Sóng âm t n s nghe th y (Audible sound) v i f = 16-20.000Hz.
− Sóng siêu âm (Ultrasound) v i f > 20.000Hz.
Sóng siêu âm ng d ng trong Y h.c có t n s t 700.000Hz đ n 50 tri u Hz,
trong đó siêu âm ch n đốn s! d ng các t n s t 2 tri u Hz ñ n 50 tri u Hz (d7n li u
c a NguyKn Phư c B o Quân, 2002).
2.1.2.2. Cơ s/ v't lý c-a phương pháp ghi hình siêu âm và các y0u t1 quy0t đ+nh
Theo NguyKn Phư c B o Quân (2002), cơ s/ c a k0 thu t ghi hình siêu âm
chính là s tương tác c a tia siêu âm v i các t ch c trong cơ th . S tương tác này
ph thu1c vào:
• V n t c truy n c a sóng siêu âm (C)
V n t c lan truy n C c a sóng ph thu1c vào m t đ1 ρ và vào v n t c ñàn h i E
c a môi trư#ng lan truy n. Trong các mô m m, v n t c lan truy n g n như nhau (ví
d : Cnư c= 1540m/s, CmI = 1450m/s, Cb$p cơ = 1600m/s, Cgan = 1550 m/s). Ngư c l i,
v n t c lan truy n trong khơng khí hay trong xương l i khác hJn nhau (Ckhơng

khí

=

330m/s, Cxương = 3000-4000m/s).
• Tr/ kháng âm c-a mơi trư2ng (z)
Tr/ kháng âm c a mơi trư#ng là đ1 vang hay đ1 d1i c a sóng âm trong mơi
trư#ng.
Tr/ kháng âm đư c tính b ng cơng th c:
z=c×ρ
Trong đó: ρ = (kg/m3) - m t đ1 c a mơi trư#ng
5


C = (m/s) - v n t c lan truy n c a sóng âm trong mơi trư#ng
Tr/ kháng âm c a mơi trư#ng có vai trị quy t đ nh đ i v i biên đ1 c a sóng
ph n x trên m t phân cách gi a hai mơi trư#ng.
• Ph n x3 và khúc x3
Khi sóng âm truy n đi trong mơi trư#ng đ ng nh t và đJng hư ng, nó sL truy n
theo phương thJng. Khi g p m t phân cách ñ l n gi a hai mơi trư#ng có tr/ kháng
âm khác nhau, t c có v n t c truy n âm khác nhau, sóng âm sL tn theo đ nh lu t
ph n x và khúc x . M1t ph n năng lư ng c a sóng âm sL ph n x ngư c tr/ l i và
ph n còn l i sL truy n ti p vào môi trư#ng th hai.
Hi n tư ng khúc x là hi n tư ng sóng truy n ti p khơng cùng hư ng v i sóng
t i.
Hi n tư ng ph n x tồn ph n là hi n tư ng mà sóng âm sL khơng khúc x
đư c sang mơi trư#ng th hai bên kia m t phân cách và toàn b1 năng lư ng ñư c ph n
x tr/ l i mơi trư#ng th nh t.
•

S4 tán x3
M1t hi n tư ng quan tr.ng khác trong t o hình b ng siêu âm là hi n tư ng tán

x c a tia siêu âm khi g p c u trúc nhH ho c v i b m t khơng đ ng ñ u. Khi ñó tia
siêu âm sL b tán x ñi kh$p hư ng, và ch m1t ph n nhH ch$c ch$n t i đư c đ u dị.
Tuy vi c ghi nh n các tia tán x r t khó khăn nhưng chúng có l i th là khơng
ph thu1c vào góc t i c a tia siêu âm và r t quan tr.ng trong vi c ñánh giá các c u
trúc nhH (ví d như đánh giá đ1 ñ ng ñ u c a nhu mô gan, t y hay vách liên th t…).
Các máy siêu âm ch n đốn ngày nay ch y u làm vi c trên tia tán x .
• Gi m âm và khu0ch tán bù
Năng lư ng c a sóng siêu âm b gi m d n trên ñư#ng lan truy n trong các mô.
Các cơ ch c a gi m âm r t đa d ng. Đó là nh ng tương tác mà trong đó năng lư ng
chùm tia t i đư c l y b t d n ñ truy n l i theo nhi u hư ng khác nhau (do ph n x
hay khu ch tán) ho c b h p th b/i các mơ và b chuy n đ i thành nhi t (do h p th ).
Đ kh$c ph c s gi m âm, tín hi u ph i bù b ng h s khu ch ñ i nh m t o n
tư ng nh ñ ng nh t / t t c các ñ1 sâu.

6


• Thơng s1 c-a sóng siêu âm và kích thư c hình h c c-a t5 ch6c
Sóng siêu âm ph n x trên m t phân cách, do đó năng lư ng ph n x cịn ph
thu1c vào kích thư c c a m t phân cách và ñ1 dài bư c sóng λ c a chùm tia. Sóng
siêu âm có t n s càng cao, t c là λ càng nhH thì càng dK phát hi n và phân bi t đư c
các v t nhH song khó vào ñư c sâu các t ch c bên trong.
2.1.3. K& thu't và phương pháp t3o hình siêu âm
2.1.3.1. Nguyên lý cơ b n
Theo NguyKn Phư c B o Quân (2002), đ u dị đư c kích thích b/i xung đi n
sL phát ra m1t xung ñ1ng siêu âm ñáp ng. Xung sóng siêu âm sL lan truy n d n theo
hư ng c a đ u dị vào các mơ sinh h.c. Sóng siêu âm sL g p các m t ph n h i trên
đư#ng truy n t đó t o ra các sóng ph n x và tán x quay tr/ v đ u dị và h i âm
đư c thu nh n t i đây.
Đ u dị sL bi n đ i sóng h i âm thành tín hi u đi n thơng qua hi u ng áp đi n.

Tín hi u này mang hai thơng tin chính:
− Thơng tin v đ1 l n biên đ1 - ph n ánh tính ch t âm h.c c a mơi trư#ng.
− Thơng tin v v trí c a ngu n t o tín hi u - qua trung gian ño ñư c th#i gian ñi
và v c a tín hi u.
Các thơng tin này sau đó đư c x! lý và th hi n thành hình nh trên màn hình.
2.1.3.2. Các hình th6c th7 hi*n
• Ki7u A (A-mode, Amplitude Mode)
− Tín hi u h i âm đư c th hi n b ng xung hình gai trên dao đ1ng ký thông qua
h th ng tr c tung và tr c hoành.
− Chi u cao c a xung th hi n đ1 l n c a biên đ1 tín hi u h i âm, v trí c a xung
th hi n kho ng cách t đ u dị t i m t ph n h i.
− A-mode thư#ng ñư c dùng trong đo đ c vì có đ1 chính xác cao (NguyKn Phư c
B o Quân, 2002).
• Ki7u B (B-mode, Brightness Mode)
Tín hi u h i âm đư c th hi n b/i nh ng ch m sáng. Đ1 sáng c a các ch m này
th hi n biên ñ1 c a tín hi u h i âm. V trí các ch m sáng xác ñ nh kho ng cách t đ u
dị đ n m t ph n h i (NguyKn Phư c B o Quân,2002).
7


• Ki7u TM (TM-mode, Time Motion Mode)
Dùng ñ th hi n s chuy n ñ1ng cùng phương v i tia siêu âm c a các v t th
theo th#i gian b ng cách th hi n hình nh B-mode theo diKn bi n th#i gian v i các t c
ñ1 quét khác nhau. K t qu là n u ngu n h i âm đ ng n thì sL t o ra đư#ng thJng
ngang qua màn hình, cịn n u m t ph n h i chuy n đ1ng thì sL t o ra ñư#ng cong ph n
nh s chuy n ñ1ng c a m t ph n h i (NguyKn Phư c B o Quân, 2002).
2.1.3.3. Đ8 phân gi i c-a nh
Đ1 nét c a các chi ti t trong nh ph thu1c vào kh năng phân gi i c a h th ng
ghi hình. Đ1 phân gi i ñư c xác ñ nh b/i kho ng cách t i thi u ngăn cách gi a hai
đi m đích ñ

nh c a chúng phân bi t rõ ñư c. Gi i h n phân gi i c a h th ng ghi

hình đư c xác đ nh b/i đ1 dài bư c sóng. Khi đ1 dài bư c sóng gi m thì t n s tăng
lên nên kh năng phân gi i cũng tăng lên theo t n s . Bên c nh đó, đ1 gi m âm cũng
tăng ngang b ng v i t n s ; vì v y, khi kh o sát các ch mô g n b m t nên dùng đ u
dị có t n s cao và ngư c l i, dùng ñ u dị có t n s th p đ kh o sát các ch mô / sâu
(Bonnin và c1ng s , 1997).
2.1.4. Máy siêu âm
Theo NguyKn Thu Liên và c1ng s (1998), có nhi u lo i máy siêu âm ñư c
thi t k s! d ng cho nhi u m c đích khác nhau. M1t cách t ng qt, có th chia làm ba
lo i như sau:
−

Máy siêu âm màu v i ñ y ñ ch c năng hi n ñ i.

−

Máy siêu âm ña ch c năng gi i quy t ñư c m.i yêu c u chuyên khoa.

−

Máy siêu âm xách tay v i các ch c năng ñơn gi n, ch y u dùng trong c p
c u.
Tuy nhiên, v i s phát tri n c a k0 thu t, m1t s máy xách tay g n đây cũng có

khá đ y đ ch c năng c n thi t. Ngư#i s! d ng c n bi t rõ u c u c a mình đ ch.n
l a thi t b thích h p. N$m v ng các tính năng c a máy sL giúp ta tránh nhi u sai l m
thư#ng g p.
M1t máy siêu âm có c u t o g m ba ph n:

−

Ph n nh p: Đ u dò

−

Ph n x! lý: Thân máy

−

Ph n xu t: Màn hình
8


2.1.4.1. Đ9u dị
•

C:u t3o đ9u dị
Theo NguyKn Phư c B o Quân (2002), d a vào hi u ng áp ñi n thu n ngh ch,

ngư#i ta ñã s! d ng tinh th g m áp ñi n ñ ch t o đ u dị siêu âm. Đ u dị v a đóng
vai trị đ u phát sóng v a đóng vai trị đ u thu sóng. Tinh th g m c a đ u dị có kh
năng phát ra các chuMi xung cao t n và ti p nh n sóng h i âm sau mMi xung phát. Đ1
l p l i c a các chuMi xung ph thu1c vào ñ1 sâu t i ña c n ch n ñoán. B dày c a tinh
th g m sL quy t ñ nh t n s f c a ñ u dò (b dày 1mm sL tương ng v i t n s 2
MHz). T n s c a ñ u dị đư c dùng trong khám b ng t ng qt t 3,5 MHz - 5 MHz.
•

Phân lo3i đ9u dị
Theo NguyKn Thu Liên và c1ng s (1998), ngồi các lo i đ u dị chun dùng

trong n1i soi sinh thi t, ph7u thu t…, có ba lo i đ u dị thư#ng đư c s! d ng trong
ch n đốn hình nh:
−

Đ u dị tuy n tính (Linear)

−

Đ u dò cung (Convex)

−

Đ u dò tia (Sector)
S khác bi t gi a các lo i đ u dị là do vi c s$p x p các ch n t! trên ñ u dò d7n

t i vi c tái t o hình nh khác nhau. Lo i đ u dị có th nh n bi t d a vào hình dáng
bên ngồi hay hình nh m t c$t siêu âm. Trong khám b ng t ng quát, nên s! d ng đ u
dị Convex đ có hình nh t ng qt; sau đó chuy n sang đ u dị Linear đ xem xét các
vùng nghi ng#.
• Đ9u dị Linear
Ngun lý: Đ u dị đư c c u t o t m1t dãy n tinh th g m áp ñi n. Tia siêu âm
đư c t o thành t nhóm g m m ñơn tinh th ñ ng c nh nhau và ñư c quét b ng cách
t$t tinh th ñ ng ñ u nhóm và b t thêm m1t tinh th ñ ng k tinh th cu i cùng. Như
v y tia siêu âm sL d ch ñi ñư c m1t kho ng az = ae
− Ưu ñi m: vùng thăm khám r1ng, kh năng th hi n các vùng g n b m t t t.
− Như c ñi m: kích thư c l n, đ1 phân gi i theo chi u d.c và ngang khác nhau.
− >ng d ng: siêu âm vùng b ng, siêu âm s n khoa - ph khoa, siêu âm tuy n giáp
và siêu âm g n b m t (NguyKn Phư c B o Quân, 2002).
9

Hình 2.1: Đ u dị Linear
Ngu n: />• Đ9u dị Convex
Nguyên lý: Nguyên lý làm vi c c a ñ u dị Convex gi ng h t đ u dị Linear;
ch khác / chM các đơn tinh th khơng x p theo hàng ngang mà x p theo hình cong.
− Ưu ñi m: b m t ti p xúc nhH hơn đ u dị Linear và có d ng cong nên có kh
năng áp vào nhi u vùng cơ th .
− >ng d ng: dùng kh o sát vùng b ng và h ch u (NguyKn Phư c B o Qn,
2002).

Hình 2.2: Đ u dị Convex
Ngu n: />
10


• Đ9u dị Sector
Ngun lý: lo i đ u dị này cịn g.i là đ u dị rL qu t - Sector. Tinh th g m áp
ñi n ñư c g$n trên tr c, motor quay ñư c ñ trong d u ñ c bi t và ti p xúc v i b nh
nhân qua 2 l p v t li u th u âm. Đ u dò này quét tia siêu âm theo hình rL qu t.
− Ưu đi m: b m t ti p xúc nhH, ñ1 m/ l n, các đ u dị đ c bi t có góc qt 360o
và hình nh / vùng h1i t r t rõ nét.
− Như c đi m: do có ph n cơ khí nên đ u dị hơi n ng và chuy n mode ch m.
− >ng d ng: dùng trong siêu âm tim, siêu âm n1i t ng quát và siêu âm s n - ph
khoa (NguyKn Phư c B o Qn, 2002).

Hình 2.3: Đ u dị Sector
Ngu n: rbmed.com/ catalog.html?item=38
B ng 2.1: So sánh tính năng các lo i đ u dị
Đ9u dị

Linear

Convex

Sector

Kích thư c

To

NhH hơn

NhH

Tr/ ng i

Hay g p

Ít

Ít

K0 thu t đè

Dùng đư c

Khó dùng

Khó dung

Ghép hình

+

−

−

Ưu th

Vùng nơng

Vùng sâu

Vùng sâu

Ph m vi s! d ng

B ng – ph n m m

B ng

Tim - b ng

Ngu;n: NguyKn Thu Liên và c1ng s (1998)

11

2.1.4.2. Thân máy
Theo NguyKn Thu Liên và c1ng s (1998), máy siêu âm thư#ng có sáu b1 ph n
chính:
•

Gain (cơng su:t phát sóng siêu âm)
Khi s! d ng máy siêu âm, ta c n tuân th nguyên t$c ALARA (As low as

reasonably acceptable) nghĩa là dùng sóng siêu âm v i cơng su t th p nh t có th
đư c.
Có hai ph n đ đi u ch nh Gain: T ng c1ng và t ng ph n. Gain t ng ph n ñư c
thi t k ñ bù l i lư ng hao h t năng lư ng trên ñư#ng ñi c a sóng siêu âm. G các máy
siêu âm đơn gi n, nó đư c chia làm hai ph n g n và xa (Near Gain và Far Gain). G các
máy siêu âm ph c t p hơn, nó có ph n tinh ch nh cho t ng m c ñ1 sâu 2cm (TGC:
Time Gain Compensation). Nguyên t$c ch nh: T o đư c hình nh đ ng d ng. Thư#ng
dùng Gain t ng c1ng / m c th p nh t và Gain t ng ph n / m c đ1 cao nh t có th
đư c.
•

B8 ph'n x, lý nh
Có nhi u cách x! lý nh khác nhau nh m quan sát t n thương rõ hơn. V cơ

b n, có hai lo i x! lý nh trư c và sau khi c ñ nh nh. Nh ng bi n pháp làm tăng ñ1
tương ph n sL giúp th y rõ hơn b# c a t n thương nhưng ñ ng th#i cũng làm gi m kh
năng phát hi n t n thương và ngư c l i. Y u t k0 thu t quan tr.ng nh t là vi c xác
ñ nh vùng kh o sát ñ1ng h.c (Dynamic range: DR). N u DR nhH, nh có đ1 tương
ph n cao nhưng khơng m n và ngư c l i.
•

Các b8 ph'n nh'p d< li*u

− Chú thích (Comment)
− Ch th m t c$t (Bodymark)
−

H sơ b nh nhân (ID)

•

Các ch6c năng tính tốn

−

Khám t ng quát: tính kho ng cách, di n tích, th tích

−

Khám s n khoa: tính tu i thai, s lư ng thai

−

Khám tim: tính t n s tim đ p

12


•

Các y0u t1 x, lý nh khác
Vùng tiêu ñi m (Focus): có th thay đ i t nơng đ n sâu. Chú ý ch.n ñúng

vùng kh o sát c n thi t, thư#ng có liên quan đ n đ1 sâu. Đ1 sâu ñư c ch.n l a kho ng
5-10 cm trong ña s trư#ng h p. N u c n kh o sát t n thương / ngoài vùng tiêu ñi m,
c n chú ý ñ nh l i. Cũng c n chú ý thêm, vi c xác ñ nh q nhi u vùng tiêu đi m cùng
lúc có th làm ch m quá trình x! lý nh, làm m t tính ch t th#i gian th c.
−

Phóng đ i (Zoom)

−

Lăn hình (Scroll)

−

Đ i chi u (Reverse)

Thang xám (Gray Scale)
Thang xám thư#ng có t 16- 64 n c. S n c trên thang xám càng nhi u thì kh
năng phát hi n t n thương càng cao.
2.1.4.3. Thi0t b+ xu:t
− Màn hình
− Máy in nhi t
− Phim Poraloid
− Thu video
2.1.5. M8t s1 thu't ng< siêu âm
2.1.5.1. Hình b2
Hình b# có th là liên b m t gi i h n gi a hai mơi trư#ng đ c có c u trúc âm
khác nhau như gi a gan và th n ph i, lách và th n trái, gi a kh i u đ c v i nhu mơ
bình thư#ng ho c b nh lý (ví d như thành bàng quang, thành túi m t, tim, u nang...)

(Bonnin và c1ng s , 1997).

13