(luận văn thạc sĩ) đo lường khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động kiểm toán báo cáo tài chính ở việt nam
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (2.14 MB, 96 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
NGUYỄN THỊ HỒNG OANH
ĐO LƢỜNG KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG
TRONG HOẠT ĐỘNG KIỂM TỐN
BÁO CÁO TÀI CHÍNH Ở VIỆT NAM
LUẬN VĂN THẠC SĨ KẾ TOÁN
Đà Nẵng - Năm 2016
download by :
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
NGUYỄN THỊ HỒNG OANH
ĐO LƢỜNG KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG
TRONG HOẠT ĐỘNG KIỂM TỐN
BÁO CÁO TÀI CHÍNH Ở VIỆT NAM
Chun ngành: Kế tốn
Mã số: 60.34.03.01
LUẬN VĂN THẠC SĨ KẾ TOÁN
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. ĐOÀN THỊ NGỌC TRAI
Đà Nẵng - Năm 2016
download by :
LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được
công bố trong bất kỳ cơng trình nào khác. Các số liệu trích dẫn trong q
trình nghiên cứu đều được ghi rõ ràng nguồn gốc của các tài liệu.
Tác giả luận văn
Nguyễn Thị Hồng Oanh
download by :
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................... 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................... 3
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu........................................................... 3
4. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................ 3
5. Bố cục đề tài ............................................................................................ 4
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................ 4
7. Tổng quan về tài liệu nghiên cứu ............................................................ 5
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG
TRONG KIỂM TỐN BÁO CÁO TÀI CHÍNH ....................................... 11
1.1. TỔNG QUAN VỀ KIỂM TOÁN ............................................................ 11
1.1.1. Khái niệm ........................................................................................ 11
1.1.2. Quá trình hình thành và phát triển ở Việt Nam .............................. 13
1.1.3. Phân loại kiểm tốn ......................................................................... 14
1.1.4. Vai trị của kiểm toán đối với BCTC của doanh nghiệp................. 17
1.1.5. Trách nhiệm của Kiểm toán viên .................................................... 18
1.2. TỔNG QUAN VỀ KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG TRONG KIỂM
TOÁN .............................................................................................................. 24
1.2.1. Khái niệm khoảng cách kỳ vọng..................................................... 24
1.2.2. Khuôn mẫu lý thuyết về khoảng cách kỳ vọng............................... 28
1.2.3. Một số bằng chứng về sự tồn tại của khoảng cách kỳ vọng trong
hoạt động kiểm tốn trên thế giới ................................................................... 30
1.2.4. Ngun nhân hình thành khoảng cách kỳ vọng kiểm toán ............. 36
1.2.5. Tác động của khoảng cách kỳ vọng kiểm toán đến nền kinh tế ..... 38
KẾT LUẬN CHƢƠNG 1................................................................................ 39
download by :
CHƢƠNG 2. GIẢ THIẾT VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........... 41
2.1. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU .................................................................. 41
2.2. GIẢ THIẾT NGHIÊN CỨU .................................................................... 42
2.3. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................... 46
2.3.1. Thiết kế bảng câu hỏi khảo sát ........................................................ 46
2.3.2. Phƣơng pháp phân tích dữ liệu ....................................................... 49
2.3.3. Lựa chọn đối tƣợng khảo sát ........................................................... 50
2.3.4. Thiết kế mẫu.................................................................................... 51
2.3.5. Phƣơng pháp khảo sát và thu hồi phiếu khảo sát ............................ 51
KẾT LUẬN CHƢƠNG 2................................................................................ 52
CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ
NHẰM
GIẢM THIỂU KHOẢNG CÁCH
KỲ VỌNG TRONG
HOẠT ĐỘNG KIỂM TOÁN BCTC Ở VIỆT NAM ................................. 53
3.1. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ...................................................................... 53
3.1.1. Đặc điểm của đối tƣợng khảo sát .................................................... 53
3.1.2. Kết quả kiểm định giả thuyết .......................................................... 56
3.1.3. Kết luận từ nghiên cứu .................................................................... 64
3.2. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM GIẢM THIỂU KHOẢNG CÁCH KỲ
VỌNG TRONG HOẠT ĐỘNG KIỂM TOÁN Ở VIỆT NAM ...................... 65
3.2.1. Quan điểm của kiến nghị ................................................................ 65
3.2.2. Về phía kiểm tốn viên và các cơng ty kiểm tốn .......................... 66
3.2.3. Về phía ngƣời sử dụng BCTC ........................................................ 68
3.2.4. Về phía khách hàng đƣợc kiểm toán............................................... 69
3.2.5. Một số kiến nghị khác nhằm giảm thiểu khoảng cách kỳ vọng
kiểm toán ......................................................................................................... 70
3.3. HẠN CHẾ CỦA NGHIÊN CỨU............................................................. 79
KẾT LUẬN CHƢƠNG 3................................................................................ 80
download by :
KẾT LUẬN .................................................................................................... 81
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN(bản sao)
PHỤ LỤC
download by :
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT
Từ viết tắt
Nội dung
AICPA
Hiệp hội Kế tốn viên cơng chứng Mỹ (American Institute
of Certified Public Accountants)
BCTC
áo cáo tài chính
BCKT
Báo cáo kiểm tốn
DNKT
Doanh nghiệp kiểm toán
KTV
VACPA
Kiểm toán viên
Hiệp hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (Vietnam
Association of Certified Public Accountants)
VSA
Chuẩn mực Kiểm toán Việt Nam (Vietnamese Standards
on Auditing)
download by :
DANH MỤC CÁC BẢNG
Số hiệu
Tên bảng
bảng
1.1.
1.2.
1.3.
Sự khác biệt giữa loại hình kiểm tốn theo chức năng
Sự khác biệt giữa loại hình kiểm tốn theo chủ thể kiểm
tốn
Tổng hợp nghiên cứu thực nghiệm ở các quốc gia trên
thế giới
Trang
15
16
30
1.4.
Bằng chứng Khoảng cách năng lực
33
1.5.
Bằng chứng Khoảng cách hoạt động
34
2.1.
Cấu trúc và nội dung Bảng câu hỏi khảo sát
48
3.1.
Kết quả thu hồi bảng khảo sát
53
3.2.
Số năm kinh nghiệm nghề nghiệp của đối tƣợng khảo sát
54
3.3.
Thống kê kiến thức kiểm toán của các đối tƣợng khảo
sát
55
3.4.
Kết quả thống kê mô tả từ điều tra khảo sát
56
3.5.
Kết quả thống kê mô tả phân theo nhóm
57
3.6.
Kết quả kiểm định giả thiết H1
59
3.7.
Kết quả kiểm định giả thiết H2
61
3.8.
Kết quả kiểm định giả thiết H3
63
download by :
DANH MỤC CÁC HÌNH
Số hiệu
Tên hình
hình
1.1.
1.2.
1.3.
Mơ hình khoảng cách kỳ vọng – hoạt động kiểm toán
của Porter (1993)
Khái quát chung về khoảng cách kỳ vọng
Lý do làm xuất hiện khoảng cách kỳ vọng trong hoạt
động kiểm tốn (Salehi, 2007)
Trang
27
28
38
2.1.
Quy trình nghiên cứu
41
2.2.
Các giả thiết nghiên cứu
46
download by :
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Kiểm tốn đóng một vai trị quan trọng trong việc duy trì và phát hành
BCTC có chất lƣợng cao bởi chức năng cơ bản của kiểm tốn tài chính là xác
minh tính trung thực và hợp lý của các thông tin trên BCTC. Chính vì vậy,
với sự phát triển vƣợt bậc của nền kinh tế thị trƣờng hiện này thì hoạt động
kiểm tốn đã và đang giữ một vai trò trung tâm, đem lại niềm tin cho những
ngƣời sử dụng BCTC của doanh nghiệp. Tuy nhiên, niềm tin của những ngƣời
sử dụng CTC đang ngày càng sụt giảm khi mà hàng loạt vụ bê bối trên thế
giới liên quan đến trách nhiệm của KTV xảy ra nhƣ: vụ phá sản của Tập đoàn
Năng lƣợng Enron (năm 2001) dẫn đến sự phá sản của Hãng kiểm toán hàng
đầu thế giới Arthur Andersen năm 2002, sau khi Hãng này phải chịu án phạt
nửa triệu USD, đồng thời chấp nhận phá sản do khơng cịn uy tín trên thị
trƣờng chứng khốn. Tiếp sau sự sụp đổ của Arthur Andersen là hàng loạt vụ
bê bối khác của các cơng ty kiểm tốn độc lập đã đƣợc phanh phui liên quan
đến việc đƣa ra ý kiếm không xác đáng về BCTC, nhƣ sự phá sản của Tập
đoàn viễn thơng Worldcom (cũng do Arthur Andersen kiểm tốn), hay của
Tập đồn phần mềm Satyam (do PriceWaterhouse Coopers kiểm tốn)…
Tại Việt Nam cũng xảy ra những trƣờng hợp liên quan đến độ tin cậy
của thông tin trên các
CTC dù đã đƣợc kiểm tốn nhƣ Cơng ty Cổ phần
Bơng Bạch Tuyết, Cơng ty Cổ phần Dƣợc Viễn Đông… cũng khiến các nhà
đầu tƣ phải gánh chịu những tổn thất kinh tế. Niềm tin sụt giảm, sự hồi nghi
và khơng tin tƣởng vào hoạt động kiểm toán dần hiện hữu trong nhận thức
của ngƣời sử dụng
CTC là điều hiển nhiên. Đó là thực trạng của KTV và
các cơng ty kiểm tốn hiện nay, cịn về phía ngƣời sử dụng BCTC, có rất
nhiều ngƣời sử dụng BCTC đang hiểu sai về bản chất cuộc kiểm toán cũng
download by :
2
nhƣ ý kiến mà kiểm toán viên đƣa ra. Một số ngƣời quá chú trọng đến báo cáo
tài chính đã đƣợc kiểm tốn đính kèm báo cáo kiểm tốn mà quên mất ý kiến
quan trọng của kiểm toán viên. Một số lại cho rằng ý kiến chấp nhận tồn
phần có nghĩa là báo cáo tài chính đƣợc kiểm tốn là hồn hảo, chính xác và
đơn vị đƣợc kiểm tốn đã tuân thủ đúng chuẩn mực và chế độ kế toán …
Trong khi đó,
CTC đƣợc lập dựa trên nhiều giả định và tồn tại nhiều ƣớc
tính kế tốn. Do vậy, KTV khơng thể khẳng định tính chính xác tuyệt đối của
BCTC. Ngồi ra, KTV khơng có trách nhiệm phát hiện tất cả các sai sót tồn
tại trong BCTC của doanh nghiệp, KTV chỉ thực hiện cuộc kiểm toán dựa
trên mức trọng yếu đã đƣợc xây dựng trong lập kế hoạch kiểm toán. Nhƣ vậy,
sự khác biệt về nhận thức và kỳ vọng giữa KTV, cơng ty kiểm tốn thực hiện
hoạt động kiểm toán và những ngƣời sử dụng CTC đối với hoạt động kiểm
tốn đã góp phần hình thành nên khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động
kiểm toán BCTC.
Khoảng cách kỳ vọng là một vấn đề có ý nghĩa đối với lĩnh vực kinh tế
nói riêng và với tồn xã hội nói chung, vì vậy việc nghiên cứu lý thuyết này
sẽ giúp chỉ ra những yêu cầu thực tế mà xã hội địi hỏi đối với hoạt động kiểm
tốn, nhận thức của ngƣời sử dụng CTC cũng nhƣ nhận thức của KTV về
trách nhiệm và nghĩa vụ của mình, từ đó có những biện pháp phù hợp nhằm
thu hẹp khoảng cách kỳ vọng. Chính vì vậy, tác giả đã lựa chọn đề tài “ Đo
lƣờng khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động kiểm tốn Báo cáo tài chính
ở Việt Nam” này để nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ của mình. Vì hạn chế về
thời gian và năng lực của bản thân, nên tác giả chƣa đƣa ra đƣợc phƣơng pháp
cũng nhƣ kết quả đo lƣờng khoảng cách kỳ vọng mà chỉ mới dừng lại ở chứng
minh sự tồn tại và chỉ ra các trách nhiệm có tồn tại khoảng cách kỳ vọng. Hạn
chế này sẽ mở ra những hƣớng nghiên cứu chuyên sâu về sau góp phần mở
rộng thêm đề tài này tại Việt Nam.
download by :
3
2. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu chính của đề tài là tìm ra bằng chứng cho thấy tồn tại khoảng
cách kỳ vọng trong hoạt động kiểm toán báo cáo tài chính ở Việt Nam, từ đó
đề xuất một số ý kiến nhằm thu hẹp khoảng cách này.
Từ mục tiêu nghiên cứu, tác giả đƣa ra 2 câu hỏi nghiên cứu nhƣ sau:
(1) Liệu có tồn tại sự khác biệt trong nhận thức của kiểm toán viên và
ngƣời sử dụng BCTC (khoảng cách kỳ vọng) ở Việt Nam đối với trách nhiệm
kiểm tốn?
(2) Nếu có thì trách nhiệm nào của kiểm toán viên tồn tại khoảng cách
kỳ vọng?
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động
kiểm toán BCTC.
Phạm vi nghiên cứu của đề tài bao gồm:
- Địa điểm nghiên cứu: Những vấn đề liên quan đến khảo sát đo lƣờng
thực trạng khoảng cách kỳ vọng đƣợc thực hiện tại một số cơng ty kiểm tốn
nhƣ tại thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng; Sàn giao dịch chứng
khốn tại Sài Gịn; và một số Ngân hàng tại Đà Nẵng.
- Thời gian nghiên cứu: Đề tài đƣợc thực hiện trong vòng 5 tháng kể từ
tháng 02 năm 2016 đến tháng 04 năm 2016.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Phƣơng pháp nghiên cứu đƣợc sử dụng trong bài là phƣơng pháp nghiên
cứu định lƣợng, cụ thể là tác giả sẽ thu thập tài liệu sơ cấp từ các nghiên cứu
trong và ngoài nƣớc về đối tƣợng nghiên cứu qua các báo cáo, tạo chí, bài
báo, thu thập tài liệu thứ cấp thơng qua phiếu điều tra …. Sau đó tiến hành
thiết kế bảng câu hỏi dựa trên các bảng câu hỏi đã đƣợc các nghiên cứu khác
thiết kế, và có sự điều chỉnh phù hợp với mục tiêu, phạm vi nghiên cứu của
download by :
4
tác giả. Từ bảng câu hỏi, tiến hàng phỏng vấn, thu thập số liệu, phân tích số
liệu bằng phần mềm SPSS 16, đánh giá về thực trạng khoảng cách kỳ vọng
trong hoạt động kiểm toán ở Việt Nam và đƣa ra các đề xuất nhằm giảm thiểu
khoảng cách kỳ vọng này.
5. Bố cục đề tài
Bố cục của đề tài gồm có 03 chƣơng:
- Chƣơng 1: Cơ sở lý luận về khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động kiểm
toán báo cáo tài chính
- Chƣơng 2: Giả thiết và phƣơng pháp nghiên cứu
- Chƣơng 3: Kết quả nghiên cứu và một số kiến nghị nhằm giảm thiểu
khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động kiểm tốn báo cáo tài chính ở Việt
Nam.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
Hoạt động kiểm tốn khơng chỉ đơn thuần đƣa ra ý kiến mà cịn xác
minh các thơng tin tài liệu tài chính kế tốn và tính tn thủ các ngun tắc,
chuẩn mực khi lập BCTC do các nhà quản lý trong doanh nghiệp áp dụng.
Nhƣ vậy, khi thị trƣờng chứng khoán tại Việt Nam càng phát triển thì kiểm
tốn sẽ ngày càng giữ vai trị quan trọng, lúc đó, những kỳ vọng của ngƣời sử
dụng BCTC sẽ ngày càng cao. Họ kỳ vọng cao hơn rằng kiểm toán viên sẽ bảo
vệ lợi ích cho họ và CTC đƣợc kiểm toán sẽ giúp họ đƣa ra các quyết định
kinh tế đúng đắn. Chính lúc này, sự tồn tại của khoảng cách kỳ vọng về khác
biệt trong cách nhìn nhận và hiểu biết giữa những ngƣời sử dụng BCTC và
kiểm toán viên sẽ nảy sinh rất nhiều rắc rối và sự hiểu lầm không đáng xảy ra.
Với tầm quan trọng nhƣ trên, tác giả cho rằng kết quả nghiên cứu của đề
tài này sẽ làm rõ thêm về sự tồn tại của khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động
kiểm toán tại Việt Nam cũng nhƣ các giải pháp nhằm giảm thiểu khoảng cách
này.
download by :
5
7. Tổng quan về tài liệu nghiên cứu
Nghiên cứu về khoảng cách kỳ vọng là một trong những đề tài nghiên
cứu còn hết sức mới mẻ tại Việt Nam mặc dù theo Chandler & Edward( 1996)
sự tồn tại khoảng cách kỳ vọng kiểm toán đã đƣợc đề cập cách đây hàng trăm
năm và trên thế giới đã bắt đầu nghiên cứu về hiện tƣợng này từ đầu thập niên
1970.
Theo tổng hợp của Nguyễn Ngọc Khánh Dung (2015) , các nghiên cứu
trên thế giới thƣờng đi theo hai hƣớng tiếp cận chính:
Hướng tiếp cận thứ nhất: khảo sát thực nghiệm qua việc so sánh nhận
thức hoặc kỳ vọng giữa KTV và ngƣời sử dụng BCTC liên quan đến : trách
nhiệm KTV; hiểu biết về mục tiêu, chức năng kiểm toán; hiểu biết thơng điệp
truyền tải trong báo cáo kiểm tốn trong từng hoàn cảnh cụ thể nhƣ: Lee
(1970); Baron et al (1977), Lowe (1994); McEnroe & Martens (2001); Lin &
Chen (2004); Fadzly & Ahmed (2004); Lee et al (2007); Haniffa & Hudaib
(2007); Sidani et al (2007), …… Tổng hợp kết quả nghiên cứu trên cho thấy
tồn tại khoảng cách kỳ vọng kiểm toán tại các quốc gia khác nhau tập trung
vào hai lĩnh vực là trách nhiệm của kiểm toán viên và thơng tin trên báo cáo
kiểm tốn, ngồi trừ nghiên cứu của Lee (1970), cụ thể:
- Đối với trách nhiệm của kiểm tốn viên, có 4 trách nhiệm kiểm tốn
thƣờng tồn tại khác biệt trong kỳ vọng giữa các nhóm đối tƣợng khảo sát:
Trách nhiệm phát hiện và báo cáo tất cả các sai sót và gian lận
(trách nhiệm đối với gian lận và sai sót);
Trách nhiệm đảm bảo về tính chính xác của BCTC và khả năng
thanh tốn của công ty (trách nhiệm đảm bảo khả năng hoạt động
liên tục);
Trách nhiệm đƣa ra cảnh báo sớm sự thất bại của công ty (trách
nhiệm dự báo);
download by :
6
Trách nhiệm phát hiện và báo cáo hành vi bất hợp pháp (trách
nhiệm đối với việc tuân thủ pháp luật).
- Đối với thơng tin trình bày trên báo cáo kiểm tốn, hai vấn đề chính
thƣờng tồn tại khác biệt trong nhận thức gồm mục đích và hạn chế của kiểm
tốn và các khái niệm và thuật ngữ sử dụng.
Cơng trình nghiên cứu nổi bật theo hƣớng tiếp cận này là của Lee (1970)
“The nature of auditing and its objectives”. Đây là nghiên cứu đầu tiên về
khoảng cách kỳ vọng đƣợc thực hiện tại Anh Quốc. Ông đã khảo sát các
KTV , đối tƣợng bị kiểm toán (giám đốc, thƣ ký và kế toán) và các đối tƣợng
thụ hƣởng (các nhà đầu tƣ, ngân hàng và mơi giới chứng khốn) nhằm xác
định ý kiến của họ về 13 mục tiêu. Hơn 80% số ngƣời đƣợc hỏi xác định mục
tiêu kiểm tốn là phát hiện các gian lận và sai sót, đảm bảo công ty đã tuân
thủ tất cả các yêu cầu pháp luật; xác minh tính chính xác của sổ sách, hồ sơ kế
toán; và đƣa ra ý kiến trung thực hợp lý của BCTC. Trái với kỳ vọng của Lee,
sự hiểu biết của KTV về các mục tiêu kiểm tốn có chút khác biệt so với các
đối tƣợng bị kiểm tốn và thụ hƣởng. Từ đây, ơng đƣa ra kết luận rằng nếu
những ngƣời tham gia khơng có cùng chung nhận thức về mục tiêu kiểm tốn
thì các lợi ích từ một cuộc kiểm tốn sẽ khơng đƣợc đánh giá cao và đáng tin
cậy do thơng tin tài chính đƣợc kiểm toán đã bị đặt sai chỗ.
Năm 1988, Viện Kế tốn Cơng chứng Canada (CICA) đã thành lập một
Ủy ban Macdonald để nghiên cứu kỳ vọng của công chúng về các cuộc kiểm
toán với đề tài“Report of the Commission to Study the Public‟s Expectation
of Audits”. Ủy ban thu thập thông tin từ nhiều nguồn bao gồm khảo sát qua
điện thoại một cách ngẫu nhiên với các thành viên của cơng chúng, phỏng vấn
tập trung các nhóm ngƣời có am hiểu về BCTC và tham vấn các bên có đầy
đủ thơng tin về BCTC và kiểm tốn. Nghiên cứu nhận thấy rằng một số đối
tƣợng điều tra có sự hiểu lầm đáng kể về vai trò của KTV. Cụ thể chỉ có 41%
download by :
7
số ngƣời đƣợc hỏi xác định vai trò của KTV là báo cáo về tính hợp lý của
BCTC; 24% tin rằng đó là báo cáo về tính hữu hiệu, kinh tế và hiệu quả của
quá trình quản lý; 25% cho rằng đó là để đảm bảo sự lành mạnh tài chính của
một cơng ty; cịn lại 10% nói rằng họ khơng biết KTV làm cái gì. Ngồi ra,
Ủy ban cũng nhận thấy có một sự nhầm lẫn tƣơng tự về thơng điệp đƣợc
truyển tải từ báo cáo kiểm tốn. Đó chính là lý do vì sao khi một cơng ty bất
ngờ sụp đổ, ngƣời sử dụng BCTC sẵn sàng đổ lỗi cho các KTV.
Hướng tiếp cận thứ hai : kiểm tra sự tồn tại, các thành phần, nguyên
nhân và giải pháp thu hẹp khoảng cách kỳ vọng kiểm toán. Điển hình là các
nghiên cứu đi theo hƣớng tiếp cận này là AICPA (1978); Humphrey et al.
(1993); Porter et al (1993, 2004)... Kết quả của các nghiên cứu trên chỉ ra
rằng, khoảng cách kỳ vọng kiểm toán đƣợc cấu thành từ hai thành phần chính
là : khoảng cách hợp lý và khoảng cách hoạt động. Trong đó, khoảng cách
hợp lý đƣợc cấu thành từ những kỳ vọng bất hợp lý của cơng chúng đối với
nghề nghiệp kiểm tốn. Khoảng cách hoạt động, đƣợc Poter et al (1993) bổ
sung thêm vào định nghĩa về khoảng cách kỳ vọng kiểm toán và thực hiện
nghiên cứu nhằm chứng minh sự tồn tại của khoảng cách này và đo lƣờng
mức độ đóng góp của thành phần này vào khoảng cách kỳ vọng – hoạt động.
Công trình nghiên cứu nổi bật theo hƣớng tiếp cận này là nghiên cứu của
Porter (1993) “The empirical study of the audit expectationperformance
gap”, Porter đã nghiên cứu khoảng cách kỳ vọng kiểm toán tại New Zealand
bằng cách chia khoảng cách này thành hai phần: khoảng cách hoạt động và
khoảng cách hợp lý. Bà tiến hành khảo sát qua mail và gửi câu hỏi khảo sát
đến hai nhóm đối tƣợng bị ảnh hƣởng bởi hoạt động kiểm tốn độc lập là (1)
nhóm cộng đồng tài chính, bao gồm các KTV, nhân viên cơng ty, các nhà
phân tích tài chính, sinh viên kiểm tốn và (2) các nhóm cơng chúng bao gồm
luật sƣ, phóng viên tài chính và các thành viên của cơng chúng nói chung. Từ
download by :
8
các kết quả nghiên cứu của mình, Porter đã xác định rằng có hơn 20% cơng
chúng nhận thức kiểm tốn viên phải thực hiện 10 nhiệm vụ trong khi nhóm
cộng đồng tài chính cho rằng điều đó là khơng hiệu quả và kinh tế khi thực
hiện. Nghiên cứu thực nghiệm này đã giúp các nhà nghiên cứu xác định các
thành phần khác nhau của khoảng cách kỳ vọng kiểm toán bao gồm khoảng
cách hợp lý (41%), khoảng cách chuẩn mực (53%) và khoảng cách năng lực
(6%).
Có thể thầy rằng khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động kiểm toán BCTC
đã đƣợc nghiên cứu và chứng minh là tồn tại nhiều trên thế giới, nhƣng lý
thuyết này còn khá mới mẻ ở Việt Nam. Do đó, việc tham khảo cơ sở lý
thuyết và thực tiễn nghiên cứu về khoảng cách kỳ vọng là điều rất cần thiết.
Một số cơng trình nghiên cứu đƣợc tác giả sử dụng để tham khảo bao gồm:
- Best và các cộng sự (Evidence of the Audit Expectation Gap in
Singapore. Manage. Audit. J. 2001, 16 (3): pp.134-144 2001), nghiên cứu này
thu thập bằng chứng về khoảng cách kỳ vọng kiểm toán tại Singapore và
cung cấp chi tiết hơn về bản chất và phạm vi của khoảng cách kỳ vọng kiểm
toán. Đây là nghiên cứu đi theo hƣớng tiếp cận thứ nhất bằng cách sử dụng
bảng khảo sát về ba nhân tố: Nhân tố trách nhiệm (1), nhân tố độ tin cậy (2),
và nhân tố quyết định hữu dụng. Từ kết quả điều tra, Best và các cộng sự kết
luận rằng nhà đầu tƣ tại Singapore kỳ vọng KTV phát hiện tất cả các gian lận
và sai sót; trong khi đó KTV lại cho rằng mình khơng có trách nhiệm trong
việc phát hiện và ngăn chặn tất cả gian lận và sai sót. Ngồi ra, các nhà đầu tƣ
cịn cho rằng KTV phải có trách nhiệm về hoạt động hữu hiệu của hệ thống
kiểm sốt nội bộ tại cơng ty khách hàng.
- Nguyễn Ngọc Khánh Dung (Xác định khoảng cách kỳ vọng – hiện thực
kiểm toán: nghiên cứu thực nghiệm tại Việt Nam. Tạp chí Đại học Cơng
nghiệp số 1 2015: trang 3 - 18), nghiên cứu này đi theo hƣớng tiếp cận thứ
download by :
9
hai đó là tập trung vào việc xác định sự tồn tại của ba thành phần khoảng cách
quan trọng cấu thành nên khoảng cách kỳ vọng - hiện thực (hoạt động) kiểm
toán là (i) khoảng cách kỳ vọng hợp lý, (ii) khoảng cách hoàn thiện chuẩn
mực và (iii) khoảng cách tăng cƣờng trách nhiệm của KTV. Nghiên cứu này
sử dụng phƣơng pháp và nội dung bảng khảo sát tƣơng tự nghiên cứu của
Poter (2012). Kết quả nghiên cứu cho thấy tồn tại một số trách nhiệm kiểm
toán cấu thành nên mỗi thành phần khoảng cách này ở Việt Nam trong đó: 7
trách nhiệm đề xuất nhƣng khơng đƣợc cơng chúng kỳ vọng, 7 trách nhiệm do
nhà đầu tƣ kỳ vọng bất hợp lý, 14 trách nhiệm hợp lý nhƣng chƣa đƣợc quy
định trong luật hoặc chuẩn mực liên quan, 6 trách nhiệm đƣợc cả hai nhóm
đánh giá KTV chƣa hồn thành trách nhiệm của mình. Nghiên cứu đã cung
cấp bằng chứng thực nghiệm chứng tỏ rằng, tại Việt Nam, ngƣời sử dụng báo
cáo kiểm toán kỳ vọng về nghề nghiệp kiểm toán cao nhƣng đồng thời mức
độ hiểu biết lại khá thấp. Hạn chế của nghiên cứu là chƣa chỉ ra thành phần
khoảng cách ảnh hƣởng lớn nhất đến khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động
kiểm toán BCTC tại Việt Nam.
- Đề tài nghiên cứu khoa học của nhóm sinh viên trƣờng Đại học Ngoại
Thƣơng (2012) “Khoảng cách kỳ vọng kiểm toán tại các doanh nghiệp niêm
yết”. Nghiên cứu này cũng tập trung vào hƣớng tiếp cận nghiên cứu các thành
phần của khoảng cách kỳ vọng. Kết quả nghiên cứu cho thấy khoảng cách kỳ
vọng kiểm toán ở Việt Nam là khá lớn. Đối với từng yếu tố cấu thành dựa vào
kết quả điều tra, khoảng cách chuẩn mực trung bình, khoảng cách năng lực
lớn và khoảng cách hợp lý trung bình.Tuy nhiên kết luận này chỉ là kết luận ở
mức chủ quan, khi mà phƣơng pháp đánh giá khoảng cách năng lực của
nghiên cứu lại chỉ dựa trên những đánh giá của VACPA về kiểm soát chất
lƣợng kiểm toán.
Tuy các nghiên cứu của các tác giả tại Việt Nam đều đi theo hƣớng tiếp
download by :
10
cận thứ hai nhƣng riêng tác giả cho rằng, việc áp dụng mơ hình Porter để đo
lƣờng khoảng cách kỳ vọng chƣa phù hợp với nền kinh tế của Việt Nam, mơ
hình này phù hợp với nền kinh tế có thị trƣờng chứng khốn phát triển. Chính
vì vậy, tác giả định hƣớng cho đề tài nghiên cứu của mình thiên về hƣớng tiếp
cận thứ nhất là so sánh nhận thức của KTV và ngƣời sử dụng BCTC về: mục
tiêu kiểm toán, trách nhiệm của KTV đối với gian lận và độ tin cậy của
BCTC, để chứng minh sự tồn tại của khoảng cách kỳ vọng từ đó, đề xuất một
số giải pháp thu hẹp cụ thể khoảng cách kỳ vọng trong hoạt động kiểm toán
BCTC tại Việt Nam.
download by :
11
CHƢƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG
TRONG KIỂM TỐN BÁO CÁO TÀI CHÍNH
1.1. TỔNG QUAN VỀ KIỂM TỐN
1.1.1. Khái niệm
Hoạt động kiểm tốn đã có lịch sử phát triển lâu dài và gắn liền với quá
trình phát triển kinh tế - xã hội của loài ngƣời. Để phục vụ cho nhu cầu đa
dạng của xã hội, những lĩnh vực và loại hình kiểm tốn đã lần lƣợt hình thành,
trong đó, hiện nay kiểm tốn độc lập là hoạt động rất phát triển trong nền kinh
tế thị trƣờng. Kiểm toán độc lập xuất hiện từ thế kỷ XIX, cùng với sự hình
thành và phát triển của các cơng ty cổ phần châu Âu, gắn liền với sự tách biệt
quyền lợi giữa những ngƣời trực tiếp quản lý công ty và những ngƣời tham
gia góp vốn). Sự tách biệt này làm tăng rủi ro trong đầu tƣ, nhất là sự ngày
càng phức tạp của các nghiệp vụ kế toán, khiến cho các cổ đông, nhà đầu tƣ
không thể tin tƣởng hồn tồn vào những thơng tin đƣợc cung cấp bởi chính
những ngƣời quản lý hay kế tốn của cơng ty. Theo đó, các cổ đơng, nhà đầu
tƣ muốn đƣợc đảm bảo là các báo cáo tài chính phải đƣợc kiểm tra bởi những
ngƣời độc lập, trung thực, hiểu biết về CTC, đó là KTV.
Có nhiều định nghĩa khác nhau về kiểm toán, nhƣng hiện nay định nghĩa
đƣợc chấp nhận rộng rãi là:
“ Kiểm tốn là q trình các chun gia độc lập thu thập và đánh giá các
bằng chứng về các thơng tin có thể định lƣợng đƣợc của một đơn vị cụ thể,
nhằm mục đích xác nhận và báo cáo về mức độ phù hợp giữa các thông tin
này với các chuẩn mực đã đƣợc thiết lập” ( Alvin A. Aen & J. K. Loebbecke
1997). Hay theo định nghĩa của Liên đồn Kế tốn quốc tế (IFAC) “ Kiểm
tốn là q trình các kiểm tốn viên độc lập kiểm tra và trình bày ý kiến của
download by :
12
mình về báo cáo tài chính”
Đi sâu hơn vào lĩnh vực kiểm tốn, kiểm tốn báo cáo tài chính là hoạt
động của các KTV có năng lực và độc lập tiến hành thu thập và đánh giá các
bằng chứng kiểm toán về BCTC đƣợc kiểm toán nhằm kiểm tra và báo cáo về
mức độ trung thực, hợp lý của báo cáo tài chính đƣợc kiểm tốn với các tiêu
chuẩn, chuẩn mực đã đƣợc thiết lập. Đối tƣợng của kiểm toán báo cáo tài
chính là các thơng tin kinh tế trên báo cáo tài chính của doanh nghiệp bao
gồm: Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh, bảng cân đối kế toán, báo cáo
lƣu chuyển tiền tệ, và thuyết minh báo cáo tài chính. Kết quả của kiểm tốn
báo cáo tài chính là các báo cáo kiểm tốn trong đó nêu rõ ý kiến của kiểm
toán viên về mức độ trung thực và hợp lý của báo cáo tài chính đƣợc kiểm
tốn.
Ngồi ra, kết quả kiểm tốn cịn bao gồm thƣ quản lý nêu lên những tồn
tại trong việc thiết lập và vận hành hệ thống kiểm soát nội bộ, trong việc tổ
chức cơng tác kế tốn và lập báo cáo tài chính ở đơn vị đồng thời đề xuất
hƣớng khắc phục để đơn vị nâng cao chất lƣợng của các báo cáo tài chính.
Báo cáo tài chính có thể đƣợc kiểm toán bởi kiểm toán độc lập, kiểm toán nội
bộ và kiểm toán nhà nƣớc. Tuy nhiên, một yêu cầu chung khi kiểm tốn báo
cáo tài chính là kiểm tốn viên phải độc lập và có năng lực.Trong đó, mục
tiêu kiểm tốn báo cáo tài chính của kiểm tốn viên đƣợc coi là độc lập là sự
trình bày nhận xét về mức trung thực mà báo cáo tài chính phản ánh tình hình
tài chính, các kết quả hoạt động và sự lƣu chuyển dòng tiền mặt theo các
nguyên tắc kế toán đã đƣợc thừa nhận. Kiểm toán làm tăng mức độ tin cậy đối
với các thơng tin tài chính, góp phần lành mạnh hoá các quan hệ kinh tế. Dựa
vào kết quả kiểm toán, những ngƣời sử dụng báo cáo tài chính đƣợc kiểm
tốn có đƣợc các thơng tin khách quan, chính xác theo đó có thể đánh giá một
cách đúng đắn tình hình tài chính cũng nhƣ kết quả hoạt động kinh doanh của
download by :
13
doanh nghiệp làm cơ sở cho các quyết định kinh tế của mình.
Bên cạnh mục tiêu chính là đƣa ra ý kiến về mức độ trung thực và hợp lí
trong các báo cáo tài chính, các kiểm tốn viên, thơng qua q trình kiểm
tốn, cịn có thể đƣa ra những kiến nghị giúp doanh nghiệp hồn thiện hệ
thống kiểm sốt, nâng cao hiệu quả trong công tác quản lý tài chính cũng nhƣ
hoạt động kinh doanh. Ngồi những đóng góp tích cực nêu trên cho nền kinh
tế, kiểm tốn độc lập còn là hoạt động dịch vụ và nhƣ vậy nó tạo ra giá trị cho
nền kinh tế, góp phần nâng cao thu nhập quốc dân, nâng cao nguồn thu cho
ngân sách. Hoạt động kiểm tốn cịn thu hút đƣợc lực lƣợng lớn các lao động
có trình độ chun mơn nghiệp vụ cao và đặc biệt là lực lƣợng chuyên gia tƣ
vấn nƣớc ngồi làm việc tại các cơng ty kiểm toán quốc tế. Lực lƣợng này đã
truyền đạt nhiều kinh nhiệm quản lý kinh tế cho các doanh nghiệp, tổ chức
cũng nhƣ những đồng nghiệp. Kiểm tốn có những chức năng chính nhƣ sau:
Thứ nhất, kiểm tốn có chức năng kiểm tra và xác nhận, hay còn gọi là
chức năng xác minh. Đây là chức năng hình thành đầu tiên gắn liền với sự ra
đời, hình thành và phát triển của kiểm tốn. Bản thân chức năng này khơng
ngừng phát triển mạnh mẽ và đƣợc thể hiện cao hơn dƣới dạng báo cáo kiểm
tốn
Thứ hai, kiểm tốn có chức năng trình bày ý kiến (hay chức năng tƣ
vấn). Đây là chức năng phát sinh và hình thành sau chức năng xác minh. Từ
yêu cầu thực tiến quản lý đặt ra, chức năng trình bày kiến ra đời và thể hiện
dƣới dạng thƣ quản lý.
1.1.2. Quá trình hình thành và phát triển ở Việt Nam
Năm 1957, Nhà nƣớc lần đầu tiên ban hành chế độ sổ sách kế toán dành
cho các đơn vị kinh tế và sở hữu nhà nƣớc: yêu cầu cung cấp thông tin cho
quản lý và kiểm tra hoạt động tài chính. Tuy nhiên, sau thời kì thống nhất đất
nƣớc, Việt Nam thực hiện chế độ kế hoạch hóa tập trung: nhà nƣớc là chủ sở
download by :
14
hữu nắm trong tay tồn bộ cơng tác kế tốn và kiểm tra kế tốn. Do đó,
KTVchƣa có vai trị quan trọng trong thời kì này.
Năm 1989, bƣớc vào thời kì mở cửa, Việt Nam đã chuyển qua cơ chế thị
trƣờng theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa, chế độ kế toán mới đƣợc ban hành
thay cho chế độ kế tốn hiện hành. Tuy nhiên, chế độ mới vẫn có những điểm
chƣa bắt kịp với cơ chế thị trƣờng. Với việc thực hiện chủ trƣơng đa dạng hóa
các hình thức sở hữu, các thành phần kinh tế đƣợc mở rộng và ngày càng
đóng vai trị quan trọng trong q trình phát triển kinh tế của đất nƣớc. Trong
điều kiện nền kinh tế nhƣ vậy, thơng tin tài chính của doanh nghiệp (DN)
không chỉ để báo cáo cho cơ quan quản lý nhà nƣớc, để kiểm tra và xét duyệt,
mà còn cần cho nhiều ngƣời, đƣợc nhiều đối tƣợng quan tâm, sử dụng nhằm
đƣa ra các quyết định kinh tế. Các thơng tin này đƣợc u cầu có độ chính xác
cao, đáng tin cậy và trung thực. Nhờ đó, hoạt động kiểm toán độc lập ra đời
và trở thành bộ phận không thể thiếu trong đời sống hoạt động kinh tế.
Năm 1991, TC thành lập 2 doanh nghiệp kiểm toán nhà nƣớc là Cơng
ty Kiểm tốn Việt Nam (VACO) và Cơng ty Dịch vụ Tƣ vấn Tài chính Kế
tốn và Kiểm toán (AASC). Tháng 10/1994, lần đầu tiên BCT tổ chức thi
tuyển và cấp chứng chỉ đặc cách cho 49 ngƣời đạt đủ điều kiện, tiêu chuẩn
KTV chuyên nghiệp.
Năm 2011, Quốc hội cơng bố Luật kiểm tốn độc lập có hiệu lực từ ngày
01/01/2012 gồm 2 nghị định và 7 thông tƣ.Theo số liệu gần nhất, năm 2012
Việt Nam có 155 cơng ty kiểm tốn với số lƣợng nhân viên bình quân là 65
ngƣời/công ty. Năm 2013, số lƣợng này giảm mạnh chỉ cịn 143 cơng ty
(giảm 14%) nhƣng số lƣợng nhân viên bình qn 78 ngƣời/cơng ty (tăng
20%).
1.1.3. Phân loại kiểm toán
Xuất phát từ lịch sử ra đời và phát triển của kiểm toán, ban đầu kiểm
download by :
15
toán giới hạn về đối tƣợng là kiểm tra và đánh giá tính trung thực và hợp lý
của BCTC. Cùng với sự phát triển của xã hội và yêu cầu quản lý thực tiễn,
các lĩnh vực phi tài chính, lĩnh vực hiệu quả và hiểu năng của hoạt động đƣợc
quan tâm nhiều hơn, hình thành nên các hình thức và chủ thể kiểm toán đa
dạng hơn.
Căn cứ vào chức năng kiểm tốn, có 3 loại: Kiểm tốn BCTC, kiểm tốn
hoạt động, kiểm toán tuân thủ. Nội dung và sự khác biệt giữa các loại hình
kiểm tốn đƣợc thể hiện dƣới bảng sau:
Bảng 1.1. Sự khác biệt giữa loại hình kiểm toán theo chức năng
Nội
dung
Khái
niệm
Đối
tƣợng
kiểm
toán
Chuẩn
mực
dùng để
đánh giá
Kiểm toán
tuân thủ
Kiểm toán BCTC
Kiểm tốn hoạt động
Kiểm tra và bày tỏ ý
kiến về tính trung
thực, hợp lý BCTC
của một đơn vị.
Kiểm tra và đánh giá
về tính hợp pháp, kinh
tế, hiệu lực, hiệu quả
của một hoạt động, đề
xuất phƣơng án cải
tiến.
Kiểm tra, đánh giá
mức độ chấp hành
pháp luật, chính
sách, chế độ quản
lý, hay các quy
định nào đó của
đơn vị
BCTC: Bảng cân đối
kế tốn; Báo cáo kết
quả hoạt động kinh
doanh; áo cáo lƣu
chuyển tiền tệ;
Thuyết minh BCTC
Đa dạng: hệ thống kế
toán, quy chế kiểm
soát nội bộ; huy động,
phân phối và sử dụng
các nguồn lực; quy
trình nghiệp vụ, sản
xuất…
Việc tuân thủ
pháp luật và quy
định hiện hành
Chủ yếu là các
chuẩn mực kế toán,
chế độ kế toán hiện
hành
Tùy theo đối tƣợng cụ
thể, thƣờng mang tính
chủ quan tùy theo
nhận thức của KTV
Các văn bản liên
quan nhƣ: luật, các
nội quy, quy chế,
thể lệ, chế độ…
download by :
16
Nội
dung
Kiểm toán BCTC
Kiểm toán hoạt động
Thƣờng là các KTV
Chủ thể độc lập, ngoài ra là
tiến hành KTV nhà nƣớc,
KTV nội bộ…
Thƣờng là do các
KTV nội bộ thực hiện
Phục vụ đơn vị, nhà
nƣớc và bên thứ 3
(các NĐT, nhà cung
cấp…)
Kết quả
Kiểm tốn
tn thủ
Chủ yếu là KTV
nhà nƣớc, KTV
nội bộ, ngồi ra là
KTV độc lập
Chủ yếu phục vụ cho
Chủ yếu phục vụ
lợi ích của bản thân
cho các cấp thẩm
đơn vị đƣợc kiểm tốn quyền có liên
quan, các nhà
quản lý.
Căn cứ vào chủ thể kiểm tốn, có 3 loại: Kiểm tốn độc lập, kiểm toán
nội bộ, kiểm toán nhà nƣớc. Nội dung và sự khác biệt giữa các loại hình kiểm
tốn đƣợc thể hiện dƣới bảng sau:
Bảng 1.2. Sự khác biệt giữa loại hình kiểm tốn theo chủ thể kiểm tốn
Kiểm tốn
nội bộ
Kiểm toán
nhà nƣớc
Là hoạt động kiểm
toán đƣợc tiến hành
bởi các KTV độc
lập thuộc các tổ
chức kiểm toán độc
lập
Là các hoạt động
kiểm toán do các
KTV nội bộ của
đơn vị tiến hành
theo yêu cầu của
ban lãnh đạo đơn
vị
Là hoạt động
kiểm toán do cơ
quan kiểm toán
nhà nƣớc tiến
hành với các đơn
vị sử dụng vốn
ngân sách nhà
nƣớc
KTV độc lập của
CTKT, trình độ
chun mơn cao.
Các KTV nội bộ
của doanh
nghiệp.
KTV nhà nƣớc là
các viên chức nhà
nƣớc.
Các nội dung
Kiểm toán độc lập
Khái niệm
Chủ thể kiểm
toán
download by :
