(Luận án tiến sĩ) Chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng tái định cư trong các dự án thủy điện vùng núi phía Bắc (Nghiên cứu trường hợp dự án thủy điện Sơn La)

Bộ giáo dục và đào tạo
Trờng đại học kinh tế quốc dân
---------------

NGUYễN TUấN DũNG

CHíNH SáCH ĐầU TƯ PHáT TRIểN KINH Tế - XÃ HộI VùNG TáI
ĐịNH CƯ TRONG CáC Dự áN THủY ĐIệN VùNG NúI PHíA BắC
(NGHIÊN CứU TRƯờNG HợP Dự áN THủY ĐIệN SƠN LA)

Hà nội, 2017


Bộ giáo dục và đào tạo
Trờng đại học kinh tế quốc dân
---------------

NGUYễN TUấN DũNG

CHíNH SáCH ĐầU TƯ PHáT TRIểN KINH Tế - XÃ HộI VùNG TáI
ĐịNH CƯ TRONG CáC Dự áN THủY ĐIệN VùNG NúI PHíA BắC
(NGHIÊN CứU TRƯờNG HợP Dự áN THủY ĐIệN SƠN LA)

Chuyên ngành: KINH Tế ĐầU T¦
M· sè: 62310105

Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS. Tõ QUANG PHƯƠNG

Hà nội, 2017

LỜI CAM ĐOAN
Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam
kết bằng danh dự cá nhân rằng bản luận án này là cơng trình nghiên cứu do tơi tự thực
hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật.
Các trích dẫn, tài liệu tham khảo, các số liệu thống kê trong luận án là hoàn toàn
trung thực, có nguồn gốc rõ ràng.
Tơi cam kết và chịu trách nhiệm về bản quyền hợp pháp đối với công trình này.
Hà Nội, ngày

tháng

năm 2017

Nghiên cứu sinh

Nguyễn Tuấn Dũng


MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
DANH MỤC BẢNG
DANH MỤC HÌNH
PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1
CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ... 8
1.1 Tổng quan các cơng trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ............... 8
1.1.1 Các cơng trình nghiên cứu trên thế giới........................................................... 8
1.1.2 Những cơng trình nghiên cứu trong nước ...................................................... 12
1.2 Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................... 17
1.3 Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 18

1.3.1 Quy trình nghiên cứu .................................................................................... 18
1.3.2 Thiết kế nghiên cứu ...................................................................................... 21
1.3.3 Phương pháp phân tích dữ liệu ...................................................................... 29
TÓM TẮT CHƯƠNG 1 .......................................................................................... 33
CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN
KINH TẾ XÃ HỘI VÙNG TÁI ĐỊNH CƯ DỰ ÁN THỦY ĐIỆN ........................ 34
2.1 Tái định cư các dự án thủy điện ..................................................................... 34
2.1.1 Di cư không tự nguyện và đặc điểm của di cư không tự nguyện.................... 34
2.1.2 Tái định cư và các loại hình tái định cư ......................................................... 35
2.1.3 Đặc điểm của tái định cư và tái định cư thủy điện ......................................... 36
2.1.4 Tiêu chí đánh giá kết quả cơng tác tái định cư............................................... 39
2.2 Chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng tái định cư các dự án
thủy điện ............................................................................................................... 42
2.2.1 Chính sách đầu tư ......................................................................................... 42
2.2.2 Chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng tái định cư dự án thủy điện ..... 43
2.2.3 Vai trị của chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng tái định cư đối với
công tác tái định cư................................................................................................ 45
2.2.5 Nội dung cơ bản của chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng tái định
cư các dự án thủy điện .......................................................................................... 47
2.2.6 Ảnh hưởng của các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội tới kết quả công
tác tái định cư. ....................................................................................................... 53


2.3 Các nhân tố ảnh hưởng tới việc thực hiện các chính sách đầu tư phát triển
kinh tế xã hội cho vùng tái định cư thủy điện. ..................................................... 57
2.4 Kinh nghiệm của các nước trong việc thực hiện các chính sách đầu tư phát
triển kinh tế xã hội vùng tái định cư các dự án thủy điện, bài học cho vùng núi
phía Bắc ................................................................................................................. 58
2.4.1 Kinh nghiệm của các nước ............................................................................ 58
2.4.2 Bài học kinh nghiệm cho vùng núi phía Bắc ................................................. 62

TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 65
CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG KẾT QUẢ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH ĐẦU TƯ
PHÁT TRIỂN KINH TẾ XÃ HỘI VÙNG TÁI ĐỊNH CƯ CÁC DỰ ÁN THỦY
ĐIỆN (THÔNG QUA NGHIÊN CỨU DỰ ÁN THỦY ĐIỆN SƠN LA) ............... 66
3.1 Tổng quan về các dự án thủy điện vùng núi phía Bắc và cơng tác tái định cư
các dự án thủy điện ............................................................................................... 66
3.1.1 Khái quát về các dự án thủy điện miền núi phía Bắc ..................................... 66
3.1.2 Tổng quan dự án thủy điện Sơn La ............................................................... 67
3.1.3. Công tác tái định cư dự án thủy điện Sơn La ................................................ 68
3.2 Thực trạng kết quả thực hiện chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội
vùng tái định cư thủy điện Sơn La ....................................................................... 69
3.2.1 Thực trạng về chính sách quy hoạch vùng tái định cư ................................... 70
3.2.2 Thực trạng về chính sách huy động vốn cho dự án tái định cư ...................... 77
3.2.3 Thực trạng về chính sách đầu tư cơ sở hạ tầng .............................................. 82
3.2.4 Thực trạng về chính sách cho vay vốn .......................................................... 93
3.2.5 Thực trạng về chính sách đất đai ................................................................... 95
3.2.6 Thực trạng về chính sách đầu tư đào tạo nghề ............................................... 99
3.3 Tác động và kết quả cảm nhận của người dân về thực hiện các chính sách
đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng tái định cư thủy điện Sơn La ................. 101
3.3.1 Những tác động của chính sách đến kết quả cơng tác tái định cư ................ 102
3.3.2 Kết quả cảm nhận của người dân về thực hiện các chính sách đầu tư phát triển
kinh tế xã hội vùng tái định cư thủy điện Sơn La ................................................. 107
3.4 Phân tích khám phá ảnh hưởng của các chính sách đầu tư phát triển kinh tế
xã hội tới cảm nhận của người dân đối với kết quả thực hiện chính sách tại dự
án thủy điện Sơn La ............................................................................................ 116
3.4.1 Mô tả mẫu nghiên cứu ................................................................................ 117
3.4.2 Kết quả đánh giá tính phù hợp của các chỉ tiêu đánh giá ............................. 119
3.4.3 Kết quả phân tích tương quan ..................................................................... 124

3.4.4 Phân tích ảnh hưởng của các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội tới kết
quả công tác tái định cư ....................................................................................... 124
3.5 Những mặt đạt được, hạn chế, bài học từ dự án tái định cư thủy điện Sơn La
và hàm ý cho các dự án khác .............................................................................. 127
3.5.1 Những mặt đạt được về thực hiện các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã
hội vùng tái định cư dự án thủy điện Sơn La........................................................ 128
3.5.2 Những hạn chế về việc thực hiện các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã
hội vùng tái định cư dự án thủy điện Sơn La........................................................ 129
3.5.3 Các nguyên nhân chính ảnh hưởng chưa tốt đến thực hiện chính sách và kết
quả tái định cư ..................................................................................................... 130
3.5.4 Những bài học rút ra từ việc thực hiện chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã
hội vùng tái định cư thủy điện Sơn La và hàm ý cho các dự án tái định cư đang thực
hiện và triển khai trong tương lai ......................................................................... 132
TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ........................................................................................ 135
CHƯƠNG 4 QUAN ĐIỂM, ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HỒN THIỆN
CHÍNH SÁCH ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI VÙNG TÁI ĐỊNH
CƯ CÁC DỰ ÁN THỦY ĐIỆN VÙNG NÚI PHÍA BẮC..................................... 136
4.1 Quan điểm, định hướng hồn thiện chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã
hội nhằm đảm bảo tái định cư bền vững các dự án thủy điện .......................... 136
4.1.1 Tính tất yếu phải hồn thiện chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội nhằm
đảm bảo tái định cư bền vững các dự án thủy điện ............................................... 136
4.1.2 Quan điểm và định hướng phát triển kinh tế xã hội vùng tái định cư dự án thủy
điện vùng núi phía Bắc ........................................................................................ 137
4.1.3 Quan điểm và định hướng hồn thiện chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã
hội cho các dự án thủy điện vùng núi phía Bắc .................................................... 140
4.2 Giải pháp hồn thiện các chính sách đầu tư phát triển cho vùng tái định cư
thủy điện .............................................................................................................. 143
4.2.1 Phát huy hiệu quả và hoàn thiện chính sách đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng sản
xuất ..................................................................................................................... 144
4.2.2 Duy trì hiệu quả và hồn thiện thiện chính sách đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng

xã hội .................................................................................................................. 146
4.2.3 Hồn thiện chính sách cho vay vốn ............................................................. 147
4.2.4 Hồn thiện chính sách đầu tư đào tạo nghề ................................................. 149
4.2.5 Hồn thiện các chính sách về đất đai........................................................... 150
4.2.6 Nâng cao chất lượng công tác quy hoạch, thực hiện quy hoạch và kế hoạch
đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng tái định cư .................................................. 151


4.2.7 Nâng cao hiệu quả công tác huy động vốn cho việc triển khai các dự án phát
triển kinh tế xã hội vùng tái định cư..................................................................... 153
4.3 Kiến nghị........................................................................................................ 154
4.3.1 Chính phủ cần hồn thiện các chính sách vĩ mơ khuyến khích đầu tư phát triển
kinh tế xã hội cho các vùng khó khăn .................................................................. 155
4.3.2 Chính phủ chủ trì thúc đẩy tăng cường liên kết vùng, liên kết giữa các tỉnh ....... 156
4.3.3 Thực hiện việc tổ chức quy hoạch, phát triển vùng theo các lợi thế so sánh ..... 156
4.3.4 Nâng cao hiệu quả công tác hoạch định tổ chức thực hiện các chính sách đã
ban hành .............................................................................................................. 157
4.3.5 Một số khuyến nghị khác với chính quyền địa phương có dự án tái định cư
thủy điện ............................................................................................................. 157
4.4 Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo ....................................................... 158
TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ........................................................................................ 159
KẾT LUẬN ............................................................................................................ 160
DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ..... 161
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................... 162


DANH MỤC BẢNG
Bảng 3.1 Tổng hợp các dự án thủy điện lớn đang triển khai tại các tỉnh miền núi
phía Bắc ......................................................................................................... 66
Bảng 3.2 Các thơng số chính của Dự án xây dựng cơng trình thủy điện Sơn La .............. 68

Bảng 3.3 Số dân di chuyển thuộc Dự án di dân, tái định cư thủy điện Sơn La.................. 69
Bảng 3.4 Tình hình bố trí tái định cư của Dự án di dân, tái định cư thủy điện Sơn La .... 69
Bảng 3.5: Phương án bố trí tái định cư của Dự án di dân, tái định cư thủy điện Sơn La .. 69
Bảng 3.6 Số dân phải di chuyển dự tính đến năm 2010 (dự phịng 10%).......................... 70
Bảng 3.7 Phương án bố trí tái định cư cụ thể cho từng tỉnh giai đoạn 1 ............................ 71
Bảng 3.8 Phương án bố trí các khu, điểm tái định cư cụ thể giai đoạn 2 .......................... 72
Bảng 3.9 Phương án bố trí tái định cư giai đoạn 3 ............................................................. 74
Bảng 3.10 Quy hoạch tái định cư và tình hình thực hiện ................................................... 75
Bảng 3.11 Số cơng trình thủy lợi xây dựng phục vụ dự án tái định cư .............................. 83
Bảng 3.12 Các công trình giao thơng phục vụ dự án tái định cư ....................................... 84
Bảng 3.13 Hạ tầng lưới điện đầu tư phục vụ các hộ gia đình tái định cư .......................... 84
Bảng 3.14 Số cơng trình cấp nước sinh hoạt phục vụ các hộ gia đình tái định cư............. 85
Bảng 3.15 Diện tích các cơng trình kiến trúc cơng cộng phục vụ các hộ gia đình tái
định cư ........................................................................................................... 85
Bảng 3.16 Các hạng mục hỗ trợ sinh kế của dự án ............................................................ 86
Bảng 3.17 Kết quả vốn đầu tư thực hiện hỗ trợ hệ thống giao thông dự án tái định cư thủy
điện Sơn La ..................................................................................................... 88
Bảng 3.18 Kết quả thực hiện vốn đầu tư các cơng trình cấp điện dự án tái định cư thủy
điện Sơn La ..................................................................................................... 89
Bảng 3.19 Kết quả vốn thực hiện các cơng trình cấp nước sinh hoạt cho dự án tái định cư
thủy điện Sơn La............................................................................................. 90
Bảng 3.20 Kết quả vốn đầu tư thực hiện xây dựng hệ thống thủy lợi phục vụ sản xuất ...... 91
Bảng 3.21 Kết quả thực hiện vốn đầu tư xây dựng các cơng trình cơng cộng dự án tái
định cư thủy điện Sơn La ............................................................................... 91
Bảng 3.22 Kết quả thực hiện vốn đầu tư xây dựng các cơng trình khác ............................ 92
Bảng 3.23 Diện tích đất bàn giao theo kế hoạch của từng tỉnh .......................................... 96
Bảng 3.24 Kết quả thực hiện công tác giao đất cho người dân vùng tái định cư dự án thủy
điện Sơn La ..................................................................................................... 97
Bảng 3.25 Kết quả thực hiện cấp quyền sử dụng đất ở cho các hộ gia đình tái định cư dự
án thủy điện Sơn La ........................................................................................ 98

Bảng 3.26 Kết quả thực hiện cấp quyền sử dụng đất nơng nghiệp cho các hộ gia đình tái
định cư dự án thủy điện Sơn La...................................................................... 98
Bảng 3.27 Kết quả so sánh sự thay đổi thu nhập của các hộ gia đình sau tái định cư ..... 102
Bảng 3.28 Kết quả khảo sát hộ nghèo .............................................................................. 103
Bảng 3.29 Kết quả so sánh sự thay đổi về đất ở trước và sau khi tái định cư .................. 104
Bảng 3.31 Kết quả đánh giá của các hộ gia đình với kết quả công tác tái định cư .......... 106
Bảng 3.30 Kết quả đánh giá của các hộ gia đình với nhân tố chính sách đầu tư đào
tạo nghề ....................................................................................................... 108
Bảng 3.32 Kết quả đánh giá của người dân về chính sách đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng
sản xuất ......................................................................................................... 110
Bảng 3.33 Kết quả đánh giá của người dân về chính sách đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng
xã hội ............................................................................................................ 111
Bảng 3.34 Kết quả so sánh sự thay đổi về diện tích đất canh tác, đất ở trước và sau khi tái
định cư .......................................................................................................... 112
Bảng 3.35 Kết quả đánh giá của các hộ gia đình tới chính sách đất đai .......................... 113
Bảng 3.36 Kết quả đánh giá của các hộ gia đình về nhân tố chính sách cho vốn vay ..... 116
Bảng 3.37 Phân loại mẫu điều tra..................................................................................... 118
Bảng 3.38 Kết quả phân tích tính tin cậy của thang đo chính sách đầu tư cơ sở hạ
tầng sản xuất ............................................................................................... 119
Bảng 3.39 Kết quả đánh giá tính tin cậy thang đo nhân tố chính sách đầu tư cơ sở hạ tầng
xã hội ............................................................................................................ 120
Bảng 3.40 Kết quả kiểm định sự tin cậy thang đo nhân tố chính sách đất đai ................. 120
Bảng 3.41 Kết quả kiểm định sự tin cậy thang đo nhân tố chính sách cho vay vốn ........ 121
Bảng 3.42 Kết quả kiểm định sự tin cậy thang đo nhân tố chính sách đầu tư đào
tạo nghề ....................................................................................................... 121
Bảng 3.44 Kết quả kiểm định sự tin cậy thang đo nhân tố kết quả thực hiện công tác tái
định cư .......................................................................................................... 122
Bảng 3.45 Kết quả phân tích khám phá nhân tố các biến nghiên cứu ............................. 123

Bảng 3.46 Kết quả phân tích tương quan các nhân tố trong mơ hình .............................. 124
Bảng 3.47 Kết quả ước lượng ảnh hưởng của các chính sách tái định cư tới kết quả công
tác tái định cư................................................................................................ 125


DANH MỤC HÌNH
Hình 1.1 Quy trình nghiên cứu ........................................................................................... 19
Hình 1.2 Mơ hình nghiên cứu ............................................................................................ 23
Hình 1.3 Chu trình phát triển thang đo ............................................................................... 25
Hình 1.4 Mơ tả lấy mẫu nghiên cứu ................................................................................... 26
Hình 1.5 Quy trình phân tích dữ liệu định tính .................................................................. 30
Hình 3.1 Vốn đầu tư cho dự án tái định cư sau điều chỉnh năm 2010 ............................... 79
Hình 3.2 Cơ cấu nguồn vốn cho dự án tái định cư sau điều chỉnh quy hoạch năm 2010 . 79
Hình 3.3 Kế hoạch giải ngân dự án giai đoạn 2009 – 2012 ............................................... 80
Hình 3.4 Cơ cấu nguồn vốn đầu tư dự án di dân thủy điện Sơn La sau điều chỉnh lần 2 . 80
Hình 3.5 Cơ cấu vốn tài trợ dự án tái định cư sau điều chỉnh lần thứ 2 ............................. 81
Hình 3.6 Kế hoạch giải ngân dự án tái định cư giai đoạn 2012 – 2015 ............................. 81
Hình 3.7 Số lượng lao động đào tạo nghề theo lĩnh vực .................................................. 100
Hình 3.8 Tác động của các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội tới kết quả tái
định cư ......................................................................................................... 126


1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Giới thiệu luận án
Nghiên cứu của luận án tập trung vào đánh giá ảnh hưởng của các chính sách đầu tư
phát triển kinh tế xã hội cho vùng tái định cư tới kết quả công tác tái định cự các dự án
thủy điện. Luận án đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về các chính sách đầu tư phát triển kinh
tế xã hội vùng tái định cư, chỉ ra đặc điểm riêng của tái định cư thủy điện và xây dựng mơ

hình đánh giá ảnh hưởng của các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội tới kết quả tái
định cư. Thông qua các nghiên cứu lý thuyết, quy trình phát triển mơ hình nghiên cứu và
các thang đo nghiên cứu tác giả đã phát triển một mơ hình nghiên cứu để đánh giá ảnh
hưởng của các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội tới kết quả công tác tái định cư ở
khía cạnh cảm nhận của người dân vùng tái định cư bao gồm năm nhóm chính sách (1)
chính sách đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng sản xuất; (2) chính sách đầu tư phát triển cơ sở
hạ tầng xã hội; (3) chính sách cho vay vốn; (4) chính sách đầu tư đào tạo nghề và (5)
chính sách đất đai. Thơng qua phân tích các dữ liệu thứ cấp tác giả đã đánh giá được kết
quả thực hiện các nhóm chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội và kết quả tác động của
các chính sách đối với người dân vùng tái định cư dự án thủy điện Sơn La trong giai đoạn
2005 đến nay. Kết quả điều tra trực tiếp từ các hộ gia đình tái định cư cho thấy có ba
nhóm chính sách chính ảnh hưởng tới cảm nhận của người dân vùng tái định cư đối với
kết quả công tác tái định cư bao gồm: (1) chính sách đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng sản
xuất; (2) chính sách đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng xã hội và (3) chính sách cho vay vốn.
Hai chính sách khác trong mơ hình là chính sách đầu tư đào tạo nghề và chính sách đất đai
khơng có ảnh hưởng rõ ràng tới kết quả tái định cư. Kết quả nghiên cứu của giúp tác giả
đưa ra một số gợi ý với các nhà quản lý trong việc ban hành các chính sách đầu tư phát
triển kinh tế xã hội vùng tái định cư cho các dự án thủy điện.

2. Tính cấp thiết của đề tài
Điện năng có vai trị rất quan trọng trong sự phát triển kinh tế xã hội của các quốc
gia, đặc biệt là các quốc gia đang trong q trình cơng nghiệp hóa đất nước. Điện năng là
nhu cầu thiết yếu cho đời sống sinh hoạt và cho các ngành công nghiệp. Việt Nam là nước
đang trong q trình cơng nghiệp hóa nên nhu cầu về điện cho phát triển kinh tế rất lớn và
có xu hướng gia tăng. Điều này đặt ra phải phát triển các nhà máy điện trong đó có các
nhà máy thủy điện để đáp ứng nhu cầu điện năng cho phát triển kinh tế, đặc biệt tại Việt
Nam nước có tiềm năng phát triển thủy điện lớn và cơ cấu thủy điện chiếm tỷ trọng lớn
nhất với 45% tổng sản lượng điện (Tổng sơ đồ điện VII). Việc phát triển các dự án thủy

2

điện lại kéo theo vấn đề di dân, tái định cư cho cư dân địa phương để đảm bảm việc phát
triển bền vững và dài hạn.
Việc xây dựng các con đập cho các dự án thủy điện có ảnh hưởng lớn đến cộng
đồng dân cư địa phương. Chẳng hạn, tại Ấn Độ theo ước tính có khoảng từ 16 đến 38
triệu người phải chuyển chỗ ở để thực hiện các dự án thủy điện (WCD,2000). Tại
Trung Quốc riêng dự án đập Tam Hiệp đã phải di cư từ 1.2 đến 1.4 triệu người
(Martina, 2011). Ở Việt Nam cũng vậy, tại dự án thủy điện Sơn La theo kế hoạch phải
di cư 20,340 hộ dân với hơn 90,000 nhân khẩu. Để đảm bảo việc tái định cư có hiệu
quả cho cư dân chịu ảnh hưởng của các dự án thủy điện, nhà nước và các chủ đầu tư
phải sử dụng nhiều nguồn lực khác nhau để hỗ trợ người dân ổn định cuộc sống tại các
điểm tái định cư. Các nghiên cứu trên thế giới cho thấy ảnh hưởng của các dự án thủy
điện tới các cộng đồng địa phương chịu ảnh hưởng rất khác nhau cả tích cực
(Nakayama & cộng sự, 1999; Agnes & cộng sự, 2009) và tiêu cực (Bartalome & cộng
sự, 2000; Cernea, 2003). Các ảnh hưởng tiêu cực thường trầm trọng hơn ở các nhóm
cư dân dễ bị tổn thương như phụ nữ, trẻ em, người già, các gia đình nghèo hay các
nhóm dân tộc thiểu số (Morvaridi, 2004; Tan & cộng sự, 2005). Điều này đặt ra yêu
cầu phải có những cân nhắc cẩn trọng khi triển khai các dự án thủy điện, thực hiện tốt
các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội cho vùng tái định cư để đảm bảo ổn
định đời sống và phát triển kinh tế cho vùng tái định cư.
Tại Việt Nam quá trình phát triển kinh tế cũng địi hỏi nhu cầu điện năng lớn
phục vụ q trình cơng nghiệp hóa và phát triển kinh tế. Theo Tổng sơ đồ điện VII,
nhu sử dụng điện trung bình tăng 10%/năm với hơn 37MW/năm tính riêng cho năm
2016, trong đó, cơ cấu thủy điện là lớn nhất chiếm 45% (17MW). Khu vực miền núi
phía Bắc với địa hình dốc là khu vực có tiềm năng thủy điện lớn nhất cả nước. Các
thủy điện tại khu vực miền núi phía Bắc như thủy điện Hịa Bình, Sơn La, Lai
Châu...đóng góp khoảng 25.5% tổng nguồn điện cho cả nước (8MW) và chiếm hơn
51% tổng nguồn điện sản xuất của các tỉnh phía Bắc (Tổng sơ đồ điện VII). Việc xây
dựng các hệ thống thủy điện lớn kéo theo những ảnh hưởng tới người dân vùng xây

dựng các dự án thủy điện, đòi hỏi việc di dân và tái định cư cho người dân vùng chịu
ảnh hưởng của các dự án. Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn,
đối với các dự án thủy điện Nhà nước đã phải chi 50,666.4 tỷ đồng để đền bù, di
chuyển và tái định cư cho 43,255 hộ dân với 198,922 nhân khẩu. Điều này cho thấy
việc xây dựng các đập thủy điện có ảnh hưởng rất lớn tới đời sống người dân vùng tái
định cư và cả nền kinh tế.


3

Các nghiên cứu cũng cho thấy các ảnh hưởng tiêu cực từ các dự án thủy điện
thường có nguyên nhân từ việc thiếu đất sản xuất, việc làm, các hỗ trợ sinh kế hay phá
vỡ các kết nối xã hội (Cernea & Schmidt-Soltau, 2006). Tuy vậy, các nhà lập chính
sách thường viện dẫn các kết quả lập dự án cho thấy những viễn cảnh lạc quan với các
nhóm dân cư chịu ảnh hưởng từ các dự án. Mặc dù có những tranh cãi về tác động của
các dự án thủy điện tới cộng đồng dân cư địa phương và hệ thống kinh tế nhưng nhu
cầu năng lượng tăng cao cho phát triển kinh tế đã dẫn đến làn sóng lập kế hoạch và
xây dựng nhiều đập thủy điện, đặc biệt là vùng Đông Nam Á (Bui & cộng sự, 2013).
Ước tính có khoảng 58 dự án thủy điện lớn được lên kế hoạch và xây dựng tại các
nước như Việt Nam, Cambodia và Lào (Bui & Schreinemachers, 2011). Riêng lưu
vực sơng Mekong cũng có khoảng 15 dự án thủy điện được lên kế hoạch và triển khai
trong tương lai (Bui & cộng sự, 2013).
Tại nước ta, để giảm thiểu các ảnh hưởng tiêu cực từ các dự án thủy điện tới
người dân địa phương tại những nơi triển khai các dự án thủy điện, Đảng và Nhà nước
cũng đã có nhiều quan tâm đến công tác di dân và tái định cư. Thấy được những những
khó khăn của người dân tái định cư, ngày 27/11/2013 Quốc hội đã thông qua Nghị
quyết số 62/2013/QH13 và ngày 18/02/2014 Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số
11/NQ-CP về chương trình thực hiện Nghị quyết số 62/2013/QH13 về tăng cường
công tác quản lý quy hoạch, đầu tư xây dựng, vận hành khai thác công trình thủy điện
trong đó có nội dung ban hành chính sách ổn định đời sống và sản xuất cho người dân

sau tái định cư các dự án thủy lợi, thủy điện nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho các địa
phương triển khai thực hiện các phương án hỗ trợ đảm bảo ổn định cuộc sống và sản
xuất bền vững, lâu dài cho người dân sau tái định cư các dự án thủy điện. Ngoài việc
bồi thường đất đai và tài sản trên đất bị thu hồi, hỗ trợ kinh phí di chuyển, hỗ trợ sản
xuất, hỗ trợ chuyển đổi cơ cấu cây trồng vật nuôi và chuyển đổi nghề nghiệp cho đồng
bào đến tái định cư tại nơi ở mới, tại các điểm tái định cư Nhà nước còn đầu tư xây
dựng một số cơ sở hạ tầng thiết yếu. Nhờ vậy đời sống của người dân vùng tái định cư
từng bước được ổn định. Tuy nhiên, theo báo cáo của các địa phương có hồ chứa thủy
lợi, thủy điện trên tồn quốc cũng như nhiều phương tiện thơng tin đại chúng đã đưa
tin và kết quả nghiên cứu, điều tra khảo sát thực tế tại các vùng tái định cư cho thấy:
Mặc dù chất lượng đời sống vật chất và tinh thần của người dân vùng tái định cư đều
tốt hơn nơi ở cũ, nhưng so với dân sở tại nơi tiếp nhận các điểm tái định cư và so với
mặt bằng chung của cả vùng thì đời sống của họ cịn gặp nhiều khó khăn hơn. Lực
lượng lao động tại các vùng tái định cư tuy nhiều nhưng phần lớn có chất lượng thấp,
chủ yếu là lao động nông nghiệp, lao động thủ công và chưa qua đào tạo. Điều kiện
sản xuất cũng như các nguồn tạo thu nhập cho người dân tái định cư chưa đảm bảo


4

cuộc sống ổn định bền vững lâu dài và còn tiềm ẩn nhiều khả năng tái nghèo. Nhiều
cơng trình cơ sở hạ tầng thiết yếu ở các điểm tái định cư hoặc đã bị hư hỏng không sử
dụng được hoặc đang bị xuống cấp nhưng khơng có kinh phí để sửa chữa, thay thế,
làm ảnh hưởng nhu cầu đi lại, sinh hoạt và sản xuất của người dân trong vùng tái định
cư. Đến nay, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách lớn liên
quan đến ổn định đời sống của đồng bào các dân tộc và phát triển kinh tế - xã hội vùng
núi, vùng sâu, vùng xa trong đó có các vùng tái định cư dự án thủy điện. Tuy nhiên,
mức độ tác động cũng như hiệu quả của các chính sách này chưa cao và không đều
giữa các địa phương và khu vực.
Trong thực tế, bên cạnh những thành quả đạt được khi triển khai các dự án thủy

điện thì quá trình tái định cư cho người dân cũng gặp những khó khăn nhất định.
Chẳng hạn, tại dự án di dân tái định cư thủy điện Sơn La đã phải kéo dài hơn 5 năm so
với dự kiến với ba lần điều chỉnh quy hoạch và tổng mức đầu tư (Báo cáo tổng kết Ban
chỉ đạo Nhà nước dự án thủy điện Sơn La, 2016). Mặc dù, theo kết quả báo cáo của
Ban chỉ đạo Nhà nước dự án thủy điện Sơn La quá trình di dân và tái định cư dự án
thủy điện Sơn La cơ bản đã hoàn thành các mục tiêu đặt ra. Tuy nhiên, trong thực tế
triển khai đã phát sinh các vấn đề về hiệu quả thực hiện các chính sách đầu tư phát
triển kinh tế xã hội cho các khu vực tái định cư. Một trong những biểu hiện là tại một
số khu vực tái định cư các hộ gia đình đã bỏ nơi ở mới để trở lại nơi sinh sống cũ hoặc
đi nơi khác (Báo điện tử Đài Tiếng nói Việt Nam, 2016). Đây là tín hiệu cho thấy có
dấu hiệu việc thực hiện các chính sách đối với các nhóm di dân tái định cư chưa đạt
được mục tiêu đặt ra, đặc biệt là các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng
tái định cư như các chính sách về phát triển hạ tầng sản xuất, hạ tầng văn hóa, chính
sách cho vay vốn, chính sách đất đai hay chính sách đào tạo, chuyển đổi nghề nghiệp
đối với các hộ gia đình chịu ảnh hưởng từ dự án.
Bởi vậy, cần thiết có những nghiên cứu một cách có hệ thống đánh giá ảnh hưởng
của việc thực hiện các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội cho vùng tái định cư
đến kết quả công tác tái định cư trong thực tế từ khía cạnh cảm nhận của các hộ gia
đình sau khi chuyển về nơi ở mới chứ không phải từ những báo cáo lập dự án, hay các
báo cáo tổng kết. Tổng kết được các kinh nghiệm trong việc thực hiện dự án tái định
cư thủy điện làm bài học cho các nhà quản lý để xây dựng và thực thi các chính sách
một cách có hiệu quả. Căn cứ của kết quả nghiên cứu để đề xuất những phương
hướng, giải pháp nhằm hồn thiện các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội cho
các dự án tái định cư thủy điện, nâng cao chất lượng chính sách và những giải pháp
cho việc cải thiện đời sống người dân chịu ảnh hưởng từ các dự án thủy điện, đặc biệt


5

là các khu vực cịn nhiều khó khăn, đa dạng các thành phần dân tộc thiểu số như vùng

núi phía Bắc. Do đó, nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài “Chính sách đầu tư phát triển
kinh tế - xã hội vùng tái định cư trong các dự án thủy điện vùng núi phía Bắc
(Nghiên cứu trường hợp dự án thủy điện Sơn La)” cho luận án tiến sĩ của mình.

3. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu chung của dự án là đánh giá kết quả thực hiện các chính sách đầu tư
phát triển kinh tế xã hội cho khu vực tái định cư dự án thủy điện và xây dựng mô hình
đánh giá tác động của các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội tới kết quả cảm
nhận của người dân đối với các chính sách di dân, tái định cư dự án thủy điện vùng núi
phía Bắc. Luận án tập trung vào việc đánh giá thực trạng kết quả thực hiện các chính
sách tái định cư và kết quả công tác tái định cư. Trọng tâm của luận án là xây dựng
một mơ hình phân tích tác động của các chính sách tới kết quả cơng tác tái định cư ở
khía cạnh khảo sát cảm nhận của các hộ gia đình về kết quả đạt được của dự án tái
định cư. Trong đó, các mục tiêu nghiên cứu cụ thể được xác định như sau:
Thứ nhất, hệ thống hóa và làm sáng tỏ cơ sở lý luận về chính sách đầu tư phát
triển kinh tế xã hội vùng tái định cư các dự án thủy điện. Những vấn đề liên quan đến
tái định cư dự án thủy điện và ảnh hưởng của các chính sách đầu tư phát triển kinh tế
xã hội tới kết quả công tác tái định cư dự án thủy điện.
Thứ hai, nghiên cứu đánh giá thực trạng kết quả các chính sách đầu tư phát triển
kinh tế xã hội và tác động của thực hiện chính sách đến cơng tác tái định cư các dự án
thủy điện phía Bắc thơng qua nghiên cứu dự án thủy điện Sơn La giai đoạn 2005 đến
nay (2016).
Thứ ba, thiết lập mơ hình nghiên cứu ảnh hưởng của các chính sách đầu tư phát
triển kinh tế xã hội tới kết quả công tác tái định cư các dự án án thủy điện tiếp cận ở
khía cạnh cảm nhận của các hộ gia đình chịu ảnh hưởng từ dự án tái định cư.
Thứ tư, đóng góp một số ý kiến nhằm nâng cao hiệu quả, hiệu lực của các chính
sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng tái định cư các dự án thủy điện vùng núi
phía Bắc.

4. Câu hỏi nghiên cứu

Các câu hỏi nghiên cứu chính được xác định bao gồm:
Một là, kết quả thực hiện các chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội và kết
quả công tác tái định cư cho dự án thủy điện vùng núi phía Bắc hiện nay như thế nào
(thông qua dự án tái định cư thủy điện Sơn La)?
Hai là, những chính sách đầu tư phát triển kinh tế xã hội chính nào có ảnh hưởng
đến kết quả công tác tái định cư qua nghiên cứu trường hợp dự án thủy điện Sơn La?