quan hệ thương mại của người việt với người hoa và người nhật ở hội an thế kỷ xvii

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH


PHẠM THỊ BÍCH THẢO

QUAN HỆ THƯƠNG MẠI CỦA NGƯỜI VIỆT
VỚI NGƯỜI HOA VÀ NGƯỜI NHẬT
Ở HỘI AN THẾ KỶ XVII
Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam
Mã sỗ
: 602254

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
TS. TRẦN THỊ THANH THANH

Thành phố Hồ Chí Minh - 2010


LỜI CAM ĐOAN

Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và khơng có trong bất kỳ cơng
trình nào khác.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày 28 tháng 06 năm 2010
Tác giả luận văn

PHẠM THỊ BÍCH THẢO

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................................................... 2
T
0

T
0

MỤC LỤC .................................................................................................................................................... 3
T
0

T
0

PHẦN MỞ ĐẦU .......................................................................................................................................... 5
T
0

T
0

1.Mục đích nghiên cứu khoa học............................................................................................................... 5
T
0

T

0

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề..................................................................................................................... 6
T
0

T
0

3. Nguồn sử liệu và phương pháp nghiên cứu. ......................................................................................... 11
T
0

T
0

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. ..................................................................................................... 13
T
0

T
0

CHƯƠNG 1: HỘI AN – ĐIỂM ĐẾN CỦA CÁC THƯƠNG NHÂN ......................................................... 15
T
0

T
0

1.1. Điều kiện tự nhiên. ........................................................................................................................... 15
T
0

T
0

1.1.1.Vị trí địa lý. ................................................................................................................................ 15
T
0

T
0

1.1.2.Điều kiện tự nhiên và đặc điểm thủy văn vùng cửa biển. ............................................................ 17
T
0

T
0

1.1.3. Nguồn sản vật địa phương. ........................................................................................................ 20
T
0

T
0

1.2. Điều kiện xã hội. .............................................................................................................................. 22
T

0

T
0

1.2.1. Lịch sử hình thành thương cảng Hội An. ................................................................................... 22
T
0

T
0

1.2.2. Đặc điểm cư dân và sinh hoạt kinh tế......................................................................................... 24
T
0

T
0

1.2.3.Chính sách của chính quyền Đàng Trong.................................................................................... 26
T
0

T
0

CHƯƠNG 2: HOẠT ĐỘNG KINH TẾ CỦA THƯƠNG NHÂN VIỆT - NHẬT - HOA Ở HỘI AN .......... 31
T
0

T
0

2.1. Thương nhân người Việt. ................................................................................................................. 31
T
0

T
0

2.1.1. Tình hình thương nghiệp Đàng Trong thế kỷ XVI, XVII. .......................................................... 31
T
0

T
0

2.2. Thương nhân người Nhật. ................................................................................................................ 35
T
0

T
0

2.2.1.Người Nhật đến Hội An. ............................................................................................................ 35
T
0

T
0

2.2.2.Hoạt động kinh tế của người Nhật ở Hội An. .............................................................................. 43
T
0

T
0

2.3. Thương nhân người Hoa. ................................................................................................................. 61
T
0

T
0

2.3.1. Người Hoa đến Hội An. ............................................................................................................. 61
T
0

T
0

2.3.2. Hoạt động kinh tế của người Hoa ở Hội An. .............................................................................. 71
T
0

T
0

CHƯƠNG 3: QUAN HỆ THƯƠNG MẠI CỦA NGƯỜI VIỆT VỚI NGƯỜI HOA VÀ NGƯỜI NHẬT Ở

HỘI AN. ..................................................................................................................................................... 81
T
0

T
0

3.1.Đặc điểm và cách thức tổ chức buôn bán của người Việt, người Nhật, người Hoa ở Hội An. ............. 81
T
0

T
0

3.1.1. Quan hệ của chính quyền Đàng Trong với hoạt động thương mại của người Việt. ..................... 81
T
0

T
0

3.1.2.. Đặc điểm và cách thức tổ chức buôn bán của người Nhật. ........................................................ 83
T
0

T
0

3.1.3. Đặc điểm và cách thức tổ chức buôn bán của người Hoa. .......................................................... 89
T

0

T
0

3.2.Các mối quan hệ bn bán, trao đổi hàng hóa.................................................................................... 94
T
0

T
0

3.2.1. Các mối quan hệ buôn bán, trao đổi của người Việt với người Nhật........................................... 94
T
0

T
0

3.2.2. Các mối quan hệ buôn bán, trao đổi của người Việt với người Hoa.......................................... 103
T
0

T
0

3.3.Các sự kiện tiêu biểu phản ánh mối quan hệ kinh tế Việt – Nhật, Việt – Hoa ở Hội An. ................. 109
T
0

T
0

3.3.1. Các sự kiện tiêu biểu phản ánh mối quan hệ Việt – Nhật......................................................... 109
T
0

T
0


3.3.2. Các sự kiện tiêu biểu phản ánh mối quan hệ kinh tế Việt – Hoa. .............................................. 113
T
0

T
0

3.4.Nhận định. ...................................................................................................................................... 115
T
0

T
0

KẾT LUẬN .............................................................................................................................................. 124
T
0

T

0

THƯ MỤC THAM KHẢO ....................................................................................................................... 129
T
0

T
0

PHỤ LỤC ................................................................................................................................................. 133
T
0

T
0


PHẦN MỞ ĐẦU

1.Mục đích nghiên cứu khoa học.

Hội An – Faifo từ lâu đã là địa danh nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam và được nhắc tới
trong nhiều tài liệu nước ngoài. Từ trước thế kỷ XV, nơi đây là một cảng trọng yếu của
Champa và sau đó, trong khoảng thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX, Hội An trở thành một trung
tâm giao lưu kinh tế - văn hóa phát đạt bậc nhất của Việt Nam. Thuyền bn và thương nhân
nhiều nước Á, Âu đã đến đây buôn bán, lập thương điếm, dựng phố xá.
Vào các thế kỷ XV, XVI, XVII, do những điều kiện lịch sử đương thời ở Việt Nam và
thế giới, nhiều thương nhân ngoại quốc đã đến Hội An để trao đổi, buôn bán. Trong số đó, có
thương nhân chỉ đến bn bán theo mùa nhưng khơng ít người đến định cư tại đây để làm ăn
sinh sống. Từ đầu thế kỷ XVII, người Nhật, người Hoa đã dựng nhà, lập phố đan xen với

phố xá nhà cửa và xóm chài của người Việt.
Vào thời điểm đó, nước Đại Việt có bốn trung tâm buôn bán lớn với người ngoại quốc
là Kẻ Chợ, Phố Hiến ở Đàng Ngoài và Đà Nẵng (Touran), Hội An (Faifo) ở Đàng Trong.
Trong bốn địa điểm ấy, Hội An là nơi buôn bán sầm uất nhất – nơi vẫn được các thương gia
ngoại quốc đã từng một lần ghé đến ca tụng như là một đầu mối giao thông, thương mại bằng
đường biển quan trọng bậc nhất xứ Đàng Trong. Sức thu hút của Hội An đối với các thương
nhân ngoại quốc trước hết ở vị trí thuận lợi vì Hội An là một trong những cảng thị nằm trên
con đường tơ lụa trên biển và phát triển trong hệ thống thương mại châu Á. Quan trọng hơn,
Hội An là một kho hàng lớn có thể cung cấp nhiều mặt hàng, đáp ứng nhu cầu của thuyền
buôn các nước. Chính vì thế, từ thế kỷ XVII Hội An đã sớm khẳng định được vị trí của một
cảng thị quốc tế, trở thành thương cảng lớn nhất Đàng Trong, mở cửa đón nhận các thuyền
bn nước ngồi ở phương Đơng và phương Tây. Đây được coi là: “hải cảng đẹp nhất, nơi
tất cả người ngoại quốc đều tới và cũng là nơi có hội chợ danh tiếng”. [2, tr. 91]
Bên cạnh đó, để khuyến khích ngoại thương, chúa Nguyễn đã tạo điều kiện thuận lợi
nhất định cho các đoàn thuyền buôn ngoại quốc từ Phúc Kiến, Macao, Nhật Bản, Manila,
Campuchia…đến trao đổi hàng hóa. Nhưng theo C. Borri thì: “Người Tàu và người Nhật là
những người làm thương mại chính yếu ở xứ Đàng Trong”.[2, tr.89] Hay nói cách khác,


chính những thương nhân người Hoa, người Nhật là người nắm cán cân chính trong hoạt
động bn bán, trao đổi hàng hóa ở Đàng Trong nói chung, Hội An nói riêng. Với vai trò
quan trọng như thế, các thương nhân người Nhật, người Việt và người Hoa đã tạo ra một mối
liên kết, tương trợ lẫn nhau và đó là một trong những nhân tố chủ yếu làm cho Hội An trở
thành trung tâm buôn bán sôi động, là thương cảng lớn nhất Đàng Trong vào thế kỷ XVI –
XVII.
Mục đích của luận văn là nhằm tìm hiểu một cách có hệ thống hoạt động thương mại
đã diễn ra giữa thương nhân người Việt với người Nhật, người Hoa ở Hội An. Các hoạt động
bn bán, trao đổi đã hình thành, phát triển như thế nào? Nó ảnh hưởng ra sao đối với
thương nhân mỗi nước, đến sự phát triển của đô thị Hội An trong thế kỷ XVII và đặc biệt là
các hoạt động kinh tế đó đã có vai trò như thế nào trong việc thiết lập quan hệ chính quyền

các nước. Hơn nữa, tìm hiểu về cảng thị Hội An thế kỷ XVII cũng là tìm hiểu về một loại
hình kinh tế - xã hội, văn hóa dưới thời chúa Nguyễn có quan hệ đến sản xuất hàng hóa,
thương nghiệp, phát triển đơ thị trong mối quan hệ giao lưu kinh tế và văn hóa với bên ngồi.
Việc thực hiện đề tài có thể giúp tơi rút ra được những khái luận mang ý nghĩa lịch sử
về mối quan hệ thương mại giữa người Việt với người Nhật và người Việt với người Hoa thế
kỷ XVII cũng như sự phát triển của các cảng thị Việt Nam nói chung và đơ thị cảng Hội An
nói riêng – một trong những trung tâm kinh tế quan trọng của đất nước thời trung đại. Hội
An thực sự là một hiện tượng đáng nghiên cứu trong lịch sử kinh tế Việt Nam mà trước hết
là lịch sử kinh tế ngoại thương. Việc tìm hiểu mối quan hệ thương mại của người Việt với
người Nhật và người Hoa ở Hội An cịn góp phần cung cấp cơ sở khoa học, giúp chúng ta có
một cái nhìn lịch sử về diễn biến đơ thị hóa của một số thành phố cảng hiện nay để có được
những đầu tư thích hợp.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.

Hội An trong những thế kỷ XVI, XVII vẫn đang là đề tài thu hút sự chú ý của các nhà
nghiên cứu. Nhiều bài viết, nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả đã đề cập đến các
mảng khác nhau về Hội An đặc biệt là về hoạt động kinh tế. Tuy nhiên chưa có tác phẩm nào
đề cập một cách cụ thể đến mối quan hệ thương mại của người Việt với người Nhật và người
Hoa ở Hội An thế kỷ XVII một cách chi tiết, đầy đủ.


Nhìn lại sau hơn 70 năm, việc nghiên cứu về Hội An có thể chia làm hai giai đoạn:
Giai đoạn I _ Từ 1919 đến 1975. Đó là những cơng trình đơn lẻ của một số nhà nghiên
cứu ở trong và ngoài nước đã đến khảo sát trực tiếp ở Hội An. Nhưng chủ yếu là những vấn
đề lịch sử Hội An trong hai thế kỷ XVII – XVIII, khai thác tỉ mỉ về phố Khách, Hoa thương
và các công trình kiến trúc của người Hoa. Những vấn đề khác ít được quan tâm hoặc không
được đề cập đến.
Một số giáo sĩ cũng như thương nhân nước ngồi có dịp đặt chân đến đã ghi chép lại
và miêu tả trong một số bản đồ, tư liệu phương Tây từ đầu thế kỷ XVII. Theo các nguồn tư
liệu hiện biết thì có lẽ Hội An lần đầu tiên được vẽ trên bản đồ với tên Faifoo khoảng năm

1666 do Pieter Goos thực hiện.
Bài viết đầu tiên về phố cảng Hội An là Le Vienx Faifo của bác sĩ Sallet đăng trên tập
san BAVH năm 1919. Hơn 30 năm sau, cũng trên tập san BAVH, Nguyễn Thiệu Lâu đã có
sự nghiên cứu về sự hình thành và diễn biến làng Minh Hương ở Hội An. Tác giả đã dựa trên
các văn bia, gia phổ các bài viết chưa công bố và tập tài liệu “Thương Tàu vãn lệ” để xây
dựng bản khảo cứu về Hội An. Tác giả đã làm rõ các vị tiền hiền có danh tính trong “thập
lão”, “tam gia” với quá trình chuyển cư đến Hội An vào các thế kỷ XVI – XVII cùng quá
trình mở rộng diện tích đất của làng Minh Hương.
Năm sau, trên tập san BEFFO, Nguyễn Thiệu Lâu lại chú ý khai thác phố và cảng Hội
An vào thế kỷ XVII trong 5 trang báo. Tác giả đã xác định các bến đỗ của tàu thuyền bên
sơng Hội An và giới thiệu q trình hình thành, diễn biến và xác lập phố Khách của Hoa
thương tại Hội An.
Chen Ching Ho (Trần Kinh Hòa) – Giáo sư Sử học người Trung Quốc đã đăng trên tập
chí Tân Á học báo xuất bản ở Hồng Kơng bài khảo cứu dài về Phố Khách ở Hội An và
Thương nghiệp thế kỷ XVII – XVIII. Thành công của bài khảo cứu này là làm rõ quá trình
thành lập phố Khách và thương nhân nước ngồi đến bn bán với Hội An. Sau đó, Chen
Ching Ho lại cơng bố trên tập san Khảo cổ của Sài Gòn bài “ Mấy điều nhận xét về Minh
Hương xã và cổ tích tại Hội An”, số 1 (1960) và số 1 (1962) giới thiệu về việc thành lập phố
Khách và Minh Hương xã, nghiên cứu về các bậc tiền hiền của người Hoa tại Hội An, việc
mở rộng diện tích của Minh Hương Xã cũng như các đền miếu, hội quán.


Những tài liệu biên chép về Hội An còn gắn liền với tên tuổi một số học giả trong đó
có biên chép do giáo sĩ người Italia Christoforo Borri thực hiện giai đoạn những năm 1681 –
1823 hay do người Bồ Đào Nha Léon Pagère hoặc giáo sĩ người Pháp Alexandre Rhodes tiến
hành các năm 1624 – 1645. Đến cuối thế kỷ XVII, biên chép về Hội An lại được thương
nhân người Anh Thomas Boyear cho ra đời khi ông đến Hội An xin đặt thương điếm tại đây
ngày 18 tháng 8 năm 1964. Cùng thời gian này một nhà sư Trung Hoa là Thích Đại Sán tới
Hội An. Ơng đã để lại những dòng ghi chép khá chi tiết về mảnh đất cảng thị này.

Bên

cạnh ghi chép của các giáo sĩ, thương nhân người nước ngoài, vào giai đoạn này khơng ít tác
giả Việt Nam quan tâm và đề cập đến Hội An trong các cơng trình biên sử của mình như
Dương Văn An với cuốn Ơ châu cận lục, Lê Quý Đôn ở sách Phủ biên tạp lục, Trịnh Hồi
Đức với cuốn Gia Định thành thơng chí. Đặc biệt phải kể đến các tập Quốc triều chính biên,
Đại Nam nhất thống chí, Đại Nam thực lục tiền biên do Quốc sử quán triều Nguyễn thực
hiện.
Nhìn chung, phần lớn các ghi chép của các tác giả nước ngoài về Hội An đều dưới
dạng bút ký, thơng qua ít nhiều cảm nhận trực quan mà họ thu được liên hệ tới cảnh quan đơ
thị, tình hình bn bán, thuế quan, sinh hoạt đời thường của cư dân. Những ghi chép đó gắn
liền với tên tuổi của các nhà truyền giáo hoặc thương nhân.
Ngoài việc ghi chép, miêu tả, các tác giả giai đoạn này còn để lại những bức tranh minh
họa như Giao chỉ quốc mậu dịch hải đồ, các bản đồ của Alexandre de Rhodes, Robert, Le Harpe
(thế kỷ XVIII), Pavie và Caillard thực hiện. Những bức tranh và những bản đồ cổ này đã
giúp cho việc xác định vị trí Hội An trong suốt chiều dài lịch sử.
Giai đoạn II _ Từ năm 1975 đến nay, đặc biệt sôi nổi là trong thập niên 1980 – 1990,
nhiều nhà nghiên cứu, nhiều tổ chức khoa học đã đến với Hội An. Ngồi một số bài cơng bố
ở các tạp chí, đã có hai cuộc hội thảo quan trọng về đô thị cổ Hội An, quy tụ hầu hết các nhà
khoa học ở trong và ngồi nước có quan tâm nghiên cứu Hội An, để lại những thành tựu
khoa học quan trọng và những tác dụng thực tiễn cho Hội An.
Năm 1985, Hội thảo quốc gia về Hội An được tổ chức ở Hội An nhân dịp thương cảng
này được Chính phủ Việt Nam cơng nhận là khu di tích lịch sử - văn hóa Quốc gia.
Tiếp đó, năm 1990 Hội thảo quốc tế về phố cổ Hội An ở Đà Nẵng đã mở ra một bước
ngoặt trong nghiên cứu về Hội An. Với sự tham gia của nhiều nhà khoa học thuộc nhiều


chuyên môn khác nhau như địa lý, địa chất, khảo cổ học, sử học, kiến trúc đến văn hóa, nghệ
thuật….Hội thảo đã nâng cao tầm hiểu biết về các giá trị của Hội An và đặt ra nhiều vấn đề
mới cuốn hút các nhà khoa học.

Hội thảo quốc tế về phố cổ Hội An năm 1990 là cơ hội để các nhà khoa học Việt Nam
và nước ngoài trao đổi những kết quả nghiên cứu chuyên ngành và liên ngành. Các nhà khoa
học nước ngoài đem đến hội thảo nhiều nguồn tư liệu mới liên quan đến Hội An như: Ogura
Sadao với bức tranh “Giao chỉ quốc mậu dịch hải đồ” và “Thác kiến quan thế âm”, Chihara
Daigaro với những cơng trình kiến trúc mơ tả trong “Giao chỉ quốc mậu dịch hải đồ” nói lên
được một phần tình hình buôn bán của thuyền Châu ấn (Shuinsen) thời Tokugawa. Các cơng
trình nghiên cứu của Shigeru Ikuta với “Vai trị của các cảng thị vùng ven biển Đông Nam Á
từ đầu thế kỷ II đến đầu thế kỷ XIX”, “Hội An và cư dân Nhật trước đây” của Yoshari, “Tìm
hiểu mối quan hệ Nhật – Việt qua gốm sứ” của Hasebe Gakyji… Đặc biệt, rất nhiều báo cáo
của các học giả trong nước và nước ngoài tại Hội thảo đã cung cấp nguồn sử liệu có giá trị
khác như: “Người Nhật, phố Nhật và di tích Nhật Bản ở Hội An” của Vũ Minh Giang,
“Quan hệ và phương thức buôn bán giữa Hội An với trong nước” của Đỗ Bang…Các bài
viết của các tác giả tham gia hội thảo đem lại nhiều nguồn tư liệu mới về mặt khảo cổ học và
văn hóa, về lịch sử hình thành cũng như q trình phát triển của đơ thị cổ Hội An.
Năm 1999, Hội thảo quốc tế Quan hệ Việt – Nhật qua giao lưu gốm sứ được tổ chức
tại Hà Nội đã làm sáng tỏ thêm về quan hệ thương mại giữa Việt Nam và Nhật Bản qua con
đường gốm sứ với các bài tham luận của Tsuzuki Shinichiro trong “Gốm Việt Nam khai quật
từ di chỉ hào thành Sakai”, “Gốm sứ Việt Nam qua cuộc điều tra khảo cổ ở Nagasaki” của
Mori Tsuyoshi. Các nhà nghiên cứu Việt Nam như Nguyễn Thừa Hỷ và Phan Hải Linh cũng
có bài tham luận “ Quan hệ thương mại giữa Nhật Bản và Việt Nam thế kỷ XVI, XVII” tại
Hội thảo…
Trong số nhiều nhà khoa học đến từ các nước thì các học giả Nhật Bản có quan hệ hợp
tác quy mơ và liên tục nhất. Đó là do Hội An là một thương cảng Việt Nam có quan hệ mật
thiết với Nhật Bản trong thế kỷ XVII và trong những thương cảng có khu phố người Nhật thì
Hội An là đơ thị cổ duy nhất ở Đơng Nam Á cịn bảo tồn được một tổng thể kiến trúc phong
phú, đa dạng nhất. Trong số những nhà nghiên cứu Nhật Bản đó phải kể đến Iwao Seiichi và
Kikuchi Seiichi đã có những cơng trình nghiên cứu về Hội An qua điều tra khảo cổ học. Các


cơng trình nghiên cứu về “Phố Nhật Bản ở Hội An qua nghiên cứu khảo cổ học” hay “Sự

hình thành và phát triển khu phố Hội An qua việc nghiên cứu bia văn và các tư liệu khảo cổ
học” của Kikuchi Seiichi đã cung cấp nhiều tư liệu hữu ích trong việc làm sáng tỏ mối quan
hệ, giao lưu Việt - Nhật thế kỷ XVII nhìn từ góc độ khảo cổ học. Cùng với các nhà nghiên
cứu Nhật Bản thì ở Việt Nam, Nguyễn Quốc Hùng với tác phẩm “Phố cổ Hội An và việc
giao lưu văn hóa ở Việt Nam”. Tuy tác giả đề cập khái quát nhưng đã có những nhận định về
quy mơ và loại hình đơ thị mang tính khác biệt của Hội An.
Về mối quan hệ giữa Việt Nam với Nhật Bản, tác giả Nguyễn Văn Kim có nhiều cơng
trình nghiên cứu về đề tài này như “Nhật Bản và Châu Á – những mối liên hệ lịch sử và
chuyển biến kinh tế - xã hội”, hay “Quan hệ của Nhật Bản với Đông Nam Á thế kỷ XV –
XVII”, “Xứ Đàng Trong các mối quan hệ và tương tác quyền lực khu vực”,“Chính sách đóng
cửa của Nhật Bản thời Tokugawa nguyên nhân và hệ quả”… giúp chúng ta có thêm tư liệu về
mối quan hệ của Nhật Bản với Việt Nam nói chung và Nhật Bản với Đàng Trong nói riêng.
Tác giả Trịnh Tiến Thuận với luận án tiến sĩ về đề tài “Quan hệ Nhật Bản – Việt Nam thế kỷ
XVI, XVII” đã đề cập chi tiết về hoạt động trao đổi, buôn bán của người Nhật với chính
quyền Đàng Trong và Đàng Ngồi.
Khơng những thế, Hội An cịn được nhìn nhận một cách tổng thể qua bài viết của
Nguyễn Phước Tương trong “Hội An – Di sản văn hóa thế giới” hay “Hội An” của Nguyễn
Văn Xuân…
Tuy nhiên, tìm hiểu về mối quan hệ thương mại của người Việt với người Nhật và
người Hoa còn liên quan đến vấn đề ngoại thương Việt Nam thế kỷ XVII, phản ánh sự trao
đổi, buôn bán giữa Việt Nam với các nước. Một số tác giả như Thành Thế Vỹ với cuốn
“Ngoại thương Việt Nam hồi thế kỷ XVII, XVIII và đầu thế kỷ XIX”, Nguyễn Thế Anh với
“Kinh tế xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn” cho chúng ta thấy tình hình kinh tế
hàng hóa của Việt Nam hồi thế kỷ XVII cũng như thái độ của nhà nước đối với các lái bn
nước ngồi, đặc biệt là địa vị của thương gia Hoa kiều trong nền ngoại thương Việt Nam.
Tác phẩm “Xứ Đàng Trong Lịch sử kinh tế - xã hội Việt Nam thế kỷ XVII – XVIII”của
LiTana cung cấp rất nhiều tư liệu về vùng đất Đàng Trong, các thương gia nước ngoài và
hoạt động thương mại.

Tác giả Đỗ Bang trong “Phố cảng vùng Thuận Quảng thế kỷ XVII – XVIII” đã dành
một chương về Hội An, giúp chúng ta có cái nhìn bao qt hơn về Hội An với các cảng thị
cùng thời.
Ngoài ra, rất nhiều bài nghiên cứu có đề cập đến mối quan hệ kinh tế của người Việt
với người Nhật, người Việt với người Hoa được đăng trên các tạp chí như Tân Á học báo,
Việt Nam khảo cổ tập san, tạp chí Nghiên cứu lịch sử, tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản và Đơng
Bắc Á. Trong đó có một số bài viết đề cập khá chi tiết về mảng kinh tế ở Hội An như “Đô thị
cổ Hội An – mấy đặc điểm kinh tế - xã hội” của Phan Đại Doãn, “Phố người Đường cùng
nền thương nghiệp của họ vào thế kỷ XVII – XVII ở Hội An” của Trần Kinh Hòa đã phản ánh
phần nào nội dung liên quan đến vấn đề nghiên cứu.
Như vậy, việc nghiên cứu Hội An khá phong phú song chưa có một tác phẩm nào đề
cập mối quan hệ thương mại giữa ngườiViệt với người Nhật và người Hoa ở Hội An thế kỷ
XVII một cách hoàn chỉnh, bao quát toàn bộ mối quan hệ tác động qua lại, ảnh hưởng lẫn
nhau cũng như có sự tác động đến sự phát triển của cảng thị Hội An. Đa số các tác phẩm chỉ
nghiên cứu một mối quan hệ riêng lẻ như mối quan hệ kinh tế Nhật – Việt hay Hoa – Việt,
chưa đề cập đồng thời cả hai mối quan hệ này. Vì vậy, kế thừa thành quả nghiên cứu của các
các nhà nghiên cứu đi trước, luận văn sẽ hệ thống hóa quá trình hình thành, phát triển của
mối quan hệ thương mại giữa người Việt với người Nhật và người Việt với người Hoa ở Hội
An thế kỷ XVII. Đồng thời đưa ra những nhận định thỏa đáng về các nội dung mà các cơng
trình trên chưa đề cập đầy đủ.
3. Nguồn sử liệu và phương pháp nghiên cứu.

Để hoàn thành bài luận văn của mình, tơi đã sử dụng các nguồn tài liệu Địa chí có liên
quan đến các vùng Thuận Quảng như: Ô châu cận lục của Dương Văn An, Phủ biên tạp lục
của Lê Quý Đôn…Thế mạnh của nguồn tư liệu này là mang đến những thông tin đáng tin
cậy về địa danh, nhân vật lịch sử, các phố, chợ, đường, bến đò, thành lũy, …Trong nguồn tài
liệu địa chí, tơi chú ý khai thác cuốn Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn nhất là quyển 4 nói
về lệ thuế đầu nguồn, tuần ty, đầm hồ, chợ đò, đồng sắt, lệ vận tải ở hai xứ Thuận Hóa và
Quảng Nam và quyển thứ 6: nói về sản vật, phong tục. Tuy nhiên, nguồn tài liệu địa chí chỉ
phản ánh một phần nào đó về hồn cảnh nội sinh của các phố cảng mà ở vào các thế kỷ

trước, những tác giả của nguồn tài liệu này chưa có điều kiện phân tích và kiểm chứng khoa
học.
Nguồn tài liệu trong các bộ sử biên niên dưới thời phong kiến cũng được tôi tham
khảo như: Đại nam thực lục tiền biên, Đại nam thực lục chính biên… Nguồn tài liệu này nói
chung ít đề cập đến các hoạt động ở đơ thị và tình hình thương nghiệp ở nước ta. Tuy nhiên,
trong Đại Nam thực lục tiền biên và Đại nam thực lục chính biên thỉnh thoảng có ghi chép
vài sự kiện của triều đình có liên quan đến Hội An, Đà Nẵng, Thanh Hà…nhất là chính sách
của nhà nước quy định đối với thương nhân nước ngoài.
Bên cạnh đó, tơi đặc biệt quan tâm đến nguồn tài liệu du ký của người nước ngồi có
mặt ở vùng Thuận Quảng trong các thế kỷ trước. Tuy đó là những ghi chép riêng lẻ phiến
diện mang tính chủ quan của giới thương nhân, giáo sĩ, sư sãi, quan chức…nhưng tập hợp lại
thì đó là bức tranh đa dạng, phong phú, phản ánh nhiều mặt của đời sống xã hội ở Đàng
Trong. Đây là nguồn tài liệu quan trọng cần được khai thác triệt để như Cristoforo Borri
(1618 – 1621), Alexandre de Rhodes (1624 – 1627, 1640 – 1654), Thích Đại Sán (1695 –
1696)….
Ngồi ra tơi cịn chú ý tới nguồn tư liệu đã được cơng bố trong các cơng trình khoa
học ở nhiều nước, đặc biệt được giới thiệu và trích đoạn trong hai cuộc hội thảo quốc tế ở
Việt Nam: Hội An (1990), Phố Hiến (1992). Thêm vào đó, tơi cịn tham khảo các cơng trình
khoa học như các luận án Phó tiến sĩ, Tiến sĩ có liên quan như:
- Phố cảng vùng Thuận Quảng thế kỷ XVII – XVIII của Đỗ Bang, 1993.
- Quan hệ Việt Nam – Nhật Bản thế kỷ XVI – XVII của Trịnh Tiến Thuận, 2002.
- Tìm hiểu các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam trong bối cảnh lịch sử Đông Nam Á
của Châu Thị Hải, 1989.
- Phố cổ Hội An và việc giao lưu văn hóa của Việt Nam của Nguyễn Quốc Hùng, 1993.
Đề tài cũng sử dụng một số hình ảnh trên internet. Tuy đây là nguồn tư liệu vô cùng
phong phú nhưng cần có sự so sánh, đối chiếu với các nguồn tư liệu khác để thẩm tra. Có
như vậy mới đảm bảo tính chính xác và khoa học cho đề tài.
Nguồn tài liệu nói trên đã cung cấp những thông tin hết sức quý giá giúp cho luận văn

được hoàn chỉnh. Tuy nhiên, một số vấn đề do tư liệu hiện có cịn hạn chế nên chưa được


giải quyết thấu đáo. Mong rằng trong thời gian tới, với những phát hiện mới của các nhà
nghiên cứu, những vấn đề này sẽ được sáng tỏ hơn.
Trong quá trình hồn thành đề tài, tơi đã sử dụng những phương pháp sau:
1. Phương pháp tiếp cận hệ thống: Đặt Hội An trong hệ thống cảng biển Việt Nam
cũng như tình hình thương nghiệp Đàng Trong thế kỷ XVII để nghiên cứu. Coi Hội An là
thương cảng lớn nhất Đàng Trong, ra đời và thịnh đạt trong thế kỷ XVII trên một vị trí địa lý
và bối cảnh lịch sử trong nước cũng như khu vực có nhiều thuận lợi.
2. Phương pháp liên ngành: Trong quá trình thực hiện đề tài, việc kết hợp hai loại tài
liệu khảo cổ học và sử học, trong đó tài liệu khảo cổ học đã cung cấp rất nhiều thơng tin mới
giúp chúng ta có những nhận định đúng đắn hơn về hoạt động trao đổi hàng hóa thời kỳ này.
3. Phương pháp lịch sử và phương pháp logic: Ngồi việc phân tích, so sánh mối
liên hệ giữa các sự kiện lịch sử, đề tài cố gắng trình bày các luận điểm trên cơ sở bám sát các
sự kiện lịch sử, trình bày lịch sử như nó đã từng có.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.

Vấn đề mà luận văn đặt ra chỉ nhằm tìm hiểu một khía cạnh nhỏ trong mảng nghiên
cứu về hoạt động thương mại ở Hội An thế kỷ XVII. Bởi vì khơng chỉ có thương nhân người
Nhật, người Hoa đến Hội An bn bán mà cịn rất nhiều thuyền buôn ngoại quốc cũng cập
cảng Hội An thực hiện giao dịch mua bán, trao đổi hàng hóa. Tuy nhiên, việc hình thành hai
khu phố người Nhật, người Hoa cũng như vai trò của họ đối với sự phát triển của cảng thị
Hội An là vấn đề đáng quan tâm, nghiên cứu. Do đó, đối tượng nghiên cứu của luận văn là
tầng lớp thương nhân và mối quan hệ thương mại của người Việt với người Hoa và người
Nhật ở Hội An thế kỷ XVII.
Cụ thể, luận văn tập trung giải quyết những nội dung chính sau:
1. Hoạt động kinh tế của thương nhân người Việt, người Hoa, người Nhật phản ánh
đặc điểm, cách thức buôn bán cũng như các mối quan hệ bn bán, trao đổi hàng hóa của
thương nhân người Việt, người Nhật, người Hoa. Đây cũng là nội dung chính của luận văn

đề cập.
2. Các sự kiện tiêu biểu phản ánh mối quan hệ kinh tế Việt – Nhật, Việt – Hoa ở Hội
An để thấy được sự tương tác, gắn kết giữa ba đầu mối kinh tế.


3. Hoạt động kinh tế của người Nhật, người Hoa có vai trị, ảnh hưởng lớn đến sự
hưng thịnh của cảng thị Hội An.


CHƯƠNG 1: HỘI AN – ĐIỂM ĐẾN CỦA CÁC THƯƠNG NHÂN

Vào thế kỷ XVI – XVII, Hội An là một trong những trung tâm kinh tế thương mại
quan trọng của nước ta. Trong quá trình đi tìm thị trường, thương nhân các nước đã chọn nơi
đây làm đầu mối trao đổi hàng hóa, khiến nó trở thành một trung tâm buôn bán của khu vực
miền trung và cả nước. Hội An đã hội đủ những nhân tố khiến cho nó có vị trí quan trọng
trong hệ thống thương mại với nước ngoài và là nơi hấp dẫn đối với những thương nhân
ngoại quốc vào thế kỷ XVI, XVII.
1.1. Điều kiện tự nhiên.
1.1.1.Vị trí địa lý.

Là một quốc gia nằm ở vùng bán đảo, Việt Nam có đường bờ biển dài hơn 3.200
km. Bằng đường biển và giao thương trên biển, Việt Nam có quan hệ với nhiều quốc gia
trong khu vực và mối quan hệ đó đã trở nên rộng mở vào thế kỷ XVI – XVIII khi các tuyến
thương mại thế giới chạy qua vùng lãnh hải Việt Nam.
Thế kỷ XV – XVII được coi là thời đại thương mại (the Age of Commerce). Ở
Châu Á, từ thời cổ đại và trung đại, ngoài những con đường giao thương trực tiếp giữa các
quốc gia, đã sớm hình thành hai hệ thống giao lưu kinh tế - văn hóa lớn là “con đường tơ lụa
trên bộ” và “con đường tơ lụa trên biển”. Từ thế kỷ VIII – IX do thuận tiện của đường biển
và do những tiến bộ của kỹ thuật hàng hải, “con đường tơ lụa trên biển” ngày càng chiếm ưu
thế. Hệ thống thương mại Á châu này có quan hệ và tác động đến quan hệ giao thương của

các nước châu Á, nhất là những nước ven bờ đại dương như Việt Nam.
Từ khoảng thế kỷ VII – VIII, Đàng Trong đã trở thành địa chỉ hấp dẫn các thuyền
buôn Trung Hoa, Ấn Độ, Ả Rập…đến trao đổi bn bán. Trong Tân Đường thư, Địa lí chí, ở
thế kỷ VII – X, trên con đường từ Quảng Châu đến Bagda (Ả Rập), thuyền bè quốc tế Trung
Hoa, Ba tư, Ả Rập, Srivijaya (Giava) bao giờ cũng ghé qua Chiêm Bất Lao (Cù lao Chàm –
cửa Đại – cửa Hàn ). Có thể nói, người Chăm đã có cái nhìn về biển đúng đắn, biết tham dự
và dấn thân tích cực vào luồng thương mại quốc tế trên biển.[46, tr.5]
Với một vị trí địa – thương mại được xác lập từ sớm trong lịch sử, thương nhân các
nước Trung Hoa, Ấn Độ, Ả Rập… cũng đã quen thuộc với thị trường này. Đến thế kỷ XV –


XVI, khi người Việt vào định cư với số đông, các cảng này đã trở thành những cảng Việt
hưng thịnh.
Về độ trù mật của cảng thị, C. Borri đã viết: “về hải cảng thì thật lạ lùng, chỉ trong
khoảng hơn trăm dặm một chút mà người ta đếm được hơn 60 cảng, tất cả đều thuận lợi để
cập bến và lên đất liền”. [2, tr.91] Trong hệ thống bến cảng đó, thương cảng Hội An trở
thành cửa ngõ thơng thương quan trọng nhất Đàng Trong. Đây là một cảng sông ở cửa biển
vốn đã phồn thịnh từ thời đại Champa. Khi chuyển sang cảng Việt, Hội An đã có những cơ
hội phát triển mới và đã đạt đến sự phồn thịnh vào các thế kỷ XVI – XVII. Nếu nhìn vào bản
đồ thương mại trong khoảng thời gian đó thì Đàng Trong với cảng thị Hội An gần như nằm ở
trung tâm của khu vực thương mại thế giới. Điều đó cũng khẳng định rằng, thương cảng Hội
An nằm ở vị trí chiến lược, là đầu mối quan trọng trong mạng lưới giao thương khu vực và
thế giới. Theo quan điểm của Keith W. Taylor thì đây là “ một nơi đơ hội được nhắc đến chỉ
có thể ám chỉ địa điểm tập trung người Trung Quốc, Nhật Bản, Bồ Đào Nha và những người
thương nhân khác, nơi được người Châu Âu biết đến với cái tên Faifo và được người Việt
Nam hiện nay gọi là Hội An, nằm không xa về phía Nam của thành phố Đà Nẵng hiện đại.
Cảng bn này được đặt một cách thích hợp trên tuyến đường giữa Malacca và Macao,
người Bồ Đào Nha đã thiết lập như những địa điểm trung gian quan trọng trên đường vào
Trung Quốc và Nhật Bản trong nửa sau thế kỷ XVI”. [21, tr. 163]
Nhìn trên bản đồ Việt Nam, Hội An – Đà Nẵng là trung tâm nối liền các tỉnh duyên

hải miền Trung và Tây nguyên bởi hệ thống đường biển, đường sông, đường bộ thời bấy giờ.
Các tỉnh miền Trung đều hướng ra mặt biển, còn phía sau là Tây ngun có cơ sở kinh tế,
chỗ dựa vững chắc cho vùng duyên hải. Đô thị Hội An vốn được thiên nhiên ưu đãi để trở
thành một thương cảng lớn. Nằm bên bờ sông Thu Bồn, Hội An là một cảng sơng tiện lợi.
Từ Hội An có thể ngược dịng Thu Bồn theo sơng Vu Gia lên miền thượng du, theo sông
Trường Giang vào đến Tam Kỳ. Nhưng Hội An chỉ cách cửa biển Đại Chiêm chừng 5 km
nên cịn là một cảng biển. Nhìn rộng hơn về mặt địa lý, Hội An nằm ở điểm mũi nhơ ra biển
nhiều nhất trên bờ biển hình vịng cung của nước ta nên đón nhiều thương thuyền dừng chân.
Hội An chỉ cách dinh trấn Quảng Nam, thủ phủ thứ hai của Đàng Trong khoảng 8 km. Vì
vậy, Hội An là một vị trí lưu thơng trao đổi bn bán tốt, là cửa ngõ quan yếu của Quảng
Nam nói riêng và Đàng Trong nói chung.


Nếu cả miền Trung là một ngơi nhà thì mặt tiền của nó mở ra biển và cửa chính là
Hội An – Đà Nẵng. Điều này tự nó đã nói lên yếu tố “thị” và vai trị của nó trong sự đi lên
của các tỉnh miền Trung. Vào thời chúa Nguyễn đã có nhiều điểm thương mại dọc theo ven
biển miền Trung nhưng vị trí trung tâm vẫn là Hội An – Đà Nẵng. Hội An là trung độ của cả
nước, đồng thời có đường biển nối liền các nước ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Vì
thế thật dễ hiểu khi từ thế kỷ XVI – XVII thương nhân nước ngoài đến đây thường xuyên với
số lượng nhiều nhất như người Trung Quốc, người Nhật, người Hà Lan….
Tất cả tình hình thế giới và khu vực trên đều tác động đến nền ngoại thương Việt
Nam nói chung và đời sống của thương cảng Hội An nói riêng. Với vị trí gần bên con đường
hàng hải quốc tế sôi động đương thời, với những bến cảng tốt và với sự trù phú của xứ
Quảng, Hội An đã nhanh chóng gia nhập vào các hoạt động mậu dịch quốc tế trong khu vực.
1.1.2.Điều kiện tự nhiên và đặc điểm thủy văn vùng cửa biển.

Theo giáo sư Trần Quốc Vượng, Hội An mang tính chất một thành phố sơng với đặc
điểm vừa hội nhân vừa hội thủy, vừa cận thị lại vừa cận giang. [45, tr. 51 – 61]
Dưới sự tác động tự nhiên của sông, biển và một phần của con người, từ đầu Công
nguyên đến nay đã làm cho vùng cửa sơng Thu Bồn phát triển nhanh chóng theo phương

thức delta lấp đầy, hình thành các cồn cát với đồng lầy.
Vào khoảng đầu Công nguyên, lúc biển tiến đạt tới mức cực đại thì vùng cửa sơng
Thu Bồn là một vụng biển, cửa sơng loe như hình phễu. Dấu vết rõ rệt của vụng biển cổ đó là
vùng đầm lầy Trà Quế (Cẩm Châu). Sau đó, biển rút dần và các địa hình có nguồn gốc khác
nhau được tạo thành. Những địa hình cao con người có thể sinh sống được lúc bấy giờ là ven
bờ vụng biển, là các thềm tích tụ biển rải rác và thành một dải dọc theo chân bờ xói lở. Thềm
tích tụ biển tương đối cổ và cao là doi cát từ Hội An đến Cồn Tàu. Hai bên bờ bắc và nam
cửa Thu Bồn, hai dải tích tụ cát nhơ lên khỏi mặt nước, biến vùng nước phía trong thành các
đầm phá.
Thế kỷ XVII, cửa sông Thu Bồn đổ ra biển qua hai cửa: Đại Chiêm hải khẩu (cửa Đại)
và Tiểu Chiêm hải khẩu (cửa Tiểu) và tàu thuyền từ phía Nam lên có thể cập bến Hội An
bằng cửa Đại. Bên cạnh đó, cịn một hải trình nối liền cửa Đại Hội An với cửa Hàn Đà Nẵng


(Turon hay Touron). Dấu tích cịn lại hiện nay là dịng sơng Cổ Cị đang bị bồi lấp và chỉ còn
lại từng đoạn nhỏ hay những ao đầm.
Vào thế kỷ XVII, đường thủy này còn khá lớn và rất tiện cho việc tàu thuyền từ phía
Bắc qua cửa Hàn – Đà Nẵng vào Hội An. Chính giáo sĩ C. Borri sống ở Đàng Trong từ năm
1618 đến 1622, đã xác nhận có hai cửa ngõ vào Hội An từ cửa biển Pulluciampello (Cù Lao
Chàm) tức cửa Đại và từ Touron tức cửa Hàn. [2, tr.91] Đến cuối thế kỷ XVIII, cửa Khâu bị
lấp, ép dòng nước chảy tập trung vào cửa phía Nam khiến cho bờ Nam Cửa Đại liên tục bị
phá hủy, các tuyến đường sông luôn thay đổi, bị lấp dần. Khoảng thế kỷ XIX sự bồi đắp đó
gây khó khăn cho tàu thuyền đi lại hoặc neo đỗ trên sông, làm ảnh hưởng đến sự phát triển
của Hội An khơng thuận lợi như trước nữa.[56, tr.87]
Cũng vì nằm ở vị trí ven sơng, giáp biển như vậy nên Hội An không khỏi bị tác
động mạnh từ hai mùa gió trong năm. Tiếp theo đó, sự thay đổi dịng chảy, lượng mưa, mức
sóng và dao động mực nước biển cũng trở thành những tác nhân tạo nên tính đa dạng, khắc
nghiệt ở một vùng khí hậu.
Tại Hội An, khí hậu chia làm hai mùa rõ rệt: mùa mưa lũ, gió bão, rét từ tháng 9
đến tháng 1. Mùa khơ mát từ tháng 2 đến tháng 8. Gió mùa Đông Bắc kéo dài từ tháng 11

năm trước đến tháng 4 năm sau. Gió có hướng Bắc, Đơng Bắc là chủ yếu. Tốc độ gió cao
hơn các vùng khác, đạt cực đại tới 15 – 25 m/s. Mùa hè chuyển hướng Đông và Đông Nam,
thường dẫn đến bão và áp thấp nhiệt đới. Vào cuối tháng 10 tức cuối mùa hè mức gió nhiều
khi lên tới tốc độ 40m/s. [56, tr.87 – 97]
Cửa Hội An gần như nằm giữa tiếp điểm trên đường cong lồi của khúc miền Trung,
nơi giao thoa hứng gió hai mùa: gió mùa Đơng Bắc và gió mùa Tây Nam. Điều này đã ảnh
hưởng trực tiếp đến việc mua bán tại thương cảng Hội An, hình thành mùa mậu dịch hay còn
gọi là Hội chợ. Mùa khô là mùa thuận lợi cho việc tổ chức hoạt động thương nghiệp ngồi
trời. Mùa khơ ráo cũng là mùa biển lặng cho tàu thuyền đi biển và cập bến.
Một yếu tố nữa cũng tác động không nhỏ tới hoạt động và diện mạo đơ thị thương
cảng vì vùng thượng nguồn sông Thu Bồn nằm lọt vào một trong những trung tâm mưa lớn ở
nước ta. Tâm mưa được xác định tại khu vực Trà Mi, nên lượng nước sông Thu Bồn rất lớn
và lớn nhất ở miền Trung Việt Nam. Hàng năm, sông Thu Bồn đổ ra biển gần 80 km 3 nước.
Lượng nước trên tập trung tới 80 – 90 % vào các tháng 9 – 12. Do cửa sông Thu Bồn hẹp,


lượng nước lớn lại dồn dập vào một thời gian ngắn nên vùng Hội An thường hay lũ lụt. [6, tr.
90 – 91] Ảnh hưởng của điều kiện địa lý và khí hậu địa phương, cộng với hoạt động kinh tế
trở thành đòi hỏi tất yếu kiến trúc dựng trên địa dư Hội An phải có một tầng gác xếp phía
trên.
Hơn nữa, Hội An nằm lọt giữa vùng đồng bằng duyên hải phủ đầy cồn cát phía
nam Đà Nẵng. Sau những cồn cát này tồn tại đầm hồ và đài ngun, vết tích của vụng biển
cũ. Sơng thường chảy song song với đường bờ biển, hợp thành mạng lưới giao thơng nội địa
quan trọng. Sử dụng hệ thống sơng ngịi tự nhiên đó, người ta có thể đi thuyền từ Đà Nẵng
đến Quảng Nam theo các sông Vĩnh Điện, sông Hội An, sông Thu Bồn rồi sông Trường
Giang.
Bờ biển Hội An là một bờ biển hội tụ. Những gioi cát chắn ngồi cửa biển tạo nên
vũng vịnh. Vùng cửa sơng có mực nước sâu lại được dãy Cù lao Chàm chắn sóng nên rất an
tồn cho việc đỗ tàu thuyền. Cảng ăn sâu vào đất liền cách cửa Đại Chiêm 5km, đủ sâu và
rộng cho nhiều thuyền cùng cập bến. Địa hình đó vơ hình chung tạo điều kiện thuận lợi cho

tàu thuyền quốc tế neo đậu.
Lùi xa vào đất liền, cách Hội An không đầy 10km, xuất hiện dãy núi Ngũ Hành
Sơn – những ngọn núi đá vôi cuối cùng của dãy Trường Sơn. Một dải đất cao 200 – 600m,
vốn gốc phù sa cổ, bên trên cây mọc thành vùng cây gỗ và cây ăn quả.
Thêm vào đó, một hệ thống đất đai bao quanh thị xã cùng với mạng lưới sông
tương đối phát triển đảm bảo cho việc trồng cây lương thực, cây ăn quả và cây công nghiệp
cũng như sự phong phú hải sản, tôm cá của thềm lục địa đã giúp cho Hội An nhanh chóng
trở thành thương cảng có vị trí quan trọng trong con đường thương mại khu vực và trên thế
giới.
Như vậy, nằm ở hạ lưu sông Thu Bồn, cửa ngõ của vùng đất Quảng Nam trù phú
và cư dân đông đúc, Hội An đã tích hợp đủ những điều kiện thuận lợi nhất để có thể phát
triển thành một thị cảng sông – biển. Và dưới tác động của những điều kiện kinh tế mới nên
chỉ trong một thời gian tương đối ngắn từ một cảng Chăm đã tàn lụi, đến cuối thế kỷ XVI,
đầu thế kỷ XVII, Hội An đã phục hưng và nhanh chóng trở thành một thương cảng quốc tế
quan trọng nhất ở Đàng Trong.


1.1.3. Nguồn sản vật địa phương.

Vào đầu thế kỷ XVII, dưới thời chúa Nguyễn Phúc Nguyên, C. Borri đã nhất trí
đánh giá tài nguyên của Đàng Trong với các thương gia châu Âu như sau: “Các thương gia
người Âu đã đến bn bán ở đây nói rằng: các nguồn tài ngun giàu có của xứ Đàng Trong
cịn lớn hơn của chính Trung Hoa như chúng ta biết về mọi thứ”.[ 2, tr.36] Theo Lê Q Đơn
thì Quảng Nam là nơi có nhiều sản vật, ruộng đất màu mỡ. Bên cạnh đó, nhân dân Quảng
Nam và các tỉnh miền Trung cịn phát triển các ngành nghề để khai thác của cải, tạo nhiều
mặt hàng phong phú, đa dạng như nghề làm giấy, đúc đồng, dệt tơ lụa, khai thác sắt, vàng,
trầm hương, chạm trổ, khảm xà cừ…
Hộ i An là cả n g ngo ạ i t hươ ng nê n xuấ t k hẩ u là c hí nh. Do đó, Hộ i
An cịn là nơi tập trung nguồn thổ sản rất dồi dào, sung dật của Quảng Na m
dinh. Một thươ ng khác h ngườ i Q uảng Đông, thuộc họ Trần từ Trung Quốc

qua đã nói rằng: “ thuyền từ Sơn Nam về chỉ mua được một món là củ nâu, thuyền ở Thuận
Hóa về chỉ mua được một món là hạt tiêu, cịn thuyền từ
Quảng Nam về thì trăm hóa vật khơng món gì là khơng có. Các phiên bang khơng nước nào
sánh kịp. Các hóa vật sản xuất ở phủ Thăng Hoa, Điện Bàn, Quảng Ngãi, Quy Nhơn….do
đường thủy bộ, đi thuyền, đi ngựa, đều tập hợp ở phố Hội An, cho nên rất đông thương
khách phương Bắc tới đó để mua, đem về nước Đường.Trước đây, hóa vật nhiều lắm, dẫu có
trăm chiếc thuyền lớn chở đi một lúc cũng không hết được. Hỏi tên các hóa vật và giá mua
bình thường thì y nói: Ở Quảng Nam tục gọi 100 cân là 1 tạ, cau giá 3 quan 1 tạ, hạt tiêu 20
quan, đậu khấu 5 quan, tô mộc 6 quan, sa nhân 12 quan, thảo quả 10 quan, ô mộc (gỗ mun) 6
tiền, hoa lê mộc (gỗ trắc) 1quan 2 tiền, tê giác 500 quan, yến sào 200 quan, gân hươu 15
quan, vây cá 14 quan, tôm khô 6 quan, rong biển 6 quan, ốc hương 12 quan, đồi mồi 180
quan, ngà voi 40 quan, đường phèn 4 quan, đường trắng 2 quan, còn các thứ hoạt thạch sắt,
phấn kẽm, hải sâm và mấy trăm vị thuốc Nam khơng thể kể xiết; cịn kỳ nam lượng một cân
giá 120 quan, vàng 1 hốt giá 180 quan, nhục quế, trầm hương, trân châu rất tốt thì giá lên
xuống nhiều ít khơng nhất định…"[23, tr. 234 – 235 ]


Điều đó cho thấy sự dồi dào của nguồn sản vật địa phương cũng như sự phong phú
của các luồng hàng tập trung ở Hội An như hàng thủ công, ngun liệu, lâm thổ sản và
khơng ít những mặt hàng nông phẩm.
Tơ sống và các hàng dệt tơ với nhiều chủng loại là quan trọng bậc nhất, đứng hàng
đầu danh mục xuất khẩu. Cả vùng Thăng, Điện bắc xứ Quảng vào tới Quảng Ngãi, Quy
Nhơn, ven các dịng sơng hầu như làng nào cũng trồng dâu nuôi tằm. Ghi chép của P. Poivre
cho biết: “tơ lụa ở Đàng Trong so với Trung Quốc thì hơn hẳn về phẩm chất và tinh tế. Tơ
đẹp nhất là của Quảng Ngãi, người Trung Quốc mua rất nhiều và kiếm lãi từ 10 – 15%” [38,
tr. 236.]
Một nông phẩm quan trọng xuất khẩu từ Hội An là đường. Thương nhân P. Poivre
trong chuyến đi Đàng Trong 1774 cho biết ở Đàng Trong có khoảng 20.000 tạ đến 60.000 tạ,
cần 80 thuyền chở mới hết. Việc dùng đường và bán đường phát triển mạnh đã khiến cho
nghề trồng mía và nấu đường phát triển theo.

Yến sào cũng là mặt hàng đặc sản, độc đáo của Đàng Trong. Yến sào từ Cù lao
Chàm đến các đảo Thuận Hải là hàng thực phẩm cao cấp nộp cho chính quyền và xuất khẩu.
Các thương nhân Hoa, Nhật, phương Tây rất ưa thích mặt hàng này. Bên cạnh đó, kỳ nam,
trầm hương, quế là những mặt hàng nông lâm sản quý, vốn là sản phẩm tự nhiên của rừng
núi. Việc khai thác trầm hương, kỳ nam, sừng tê, ngà voi đã lôi cuốn một bộ phận kinh tế
miền núi vào guồng thương mại.
Vàng là sản phẩm xuất khẩu lớn của Đàng Trong qua Hội An. Các thương nhân
phương tây đều ca ngợi vàng của Đàng Trong. Ngoài ra mặt hàng xuất khẩu của Hội An cịn
có cau khơ, hồ tiêu, các loại gỗ và một số hàng gốm, hàng mộc.
Chính sự giàu có về tài ngun và ngành nghề phát triển đã làm cho miền Thuận
Quảng nói chung, Hội An nói riêng trở thành vùng đất hấp dẫn đối với các thương gia nước
ngoài. Hội An đã thực sự trở thành kho hàng, cung cấp nguồn hàng vô tận cho các thị trường
trong và ngoài nước.


1.2. Điều kiện xã hội.
1.2.1. Lịch sử hình thành thương cảng Hội An.

Trước thế kỷ XVI, đất Quảng nói chung, Hội An nói riêng là vùng đất có lịch sử lâu
đời. Người Chàm kế tiếp cư dân văn hóa Sa Huỳnh, rồi đến người Việt. Sự cộng cư giữa hai
dân tộc Chàm, Việt đã đóng vai trị quyết định trong quá trình mở mang phát triển kinh tế
vùng.
Trước khi Hội An ra đời, vùng cửa sông Thu Bồn đã trải qua thời kỳ văn hóa Sa
Huỳnh và Champa mà nhiều nhà khoa học quen gọi là thời kỳ tiền Hội An. Hội An có một
hệ tầng văn hóa xếp thứ tự theo trật tự thời gian – không gian sau:
Tầng Sa Huỳnh từ vài ba thế kỷ trước Công nguyên cho đến đầu Công nguyên ở vùng
Cồn Bàu ven sông trong và ven đường Bờ biển cổ. Từ vùng Ngũ Hành Sơn đến Hịa Q
hiện tại, nghĩa là ven sơng Cổ Cò – Để Võng và các phụ lưu hiện tại.
Tầng Champa từ một hai thế kỷ đầu Công nguyên cho đến thế kỷ XV. Nối các di tích
Champa đã được phát hiện đến nay từ Rọc Gốm An Bang – Lùm Bà Yàng thuộc Thanh

Chiêm xã Cẩm Hà vùng non nước Ngũ Hành Sơn – và có thể cả Trung Phường hai bên cửa
Đại, kể cả một số giếng Chăm cổ ở Cẩm Phô, Sơn Phô, Cù Lao Chàm và Trung Phường. Có
thể đi đến kết luận đã khá vững chắc rằng: Hội An cổ vốn đã là một cảng – thị phồn vinh từ
thời đại Champa. Đấy có thể là Lâm Ấp Phố được ghi lại trong Thủy Kinh Chú thế kỷ VI mà
Cù lao Chàm (Chiêm Bất Lao) là bức bình phong ngồi cửa biển và Bến Cồn Chăm (Bàn
Thạch) là cảng cuối từ cửa biển vào, trước khi ngược sông Bà Rén để lên kinh đô Trà Kiệu
Simhapura. [45, tr.58]
Khảo cổ học đã phát hiện và khai quật nhiều di tích văn hóa Sa Huỳnh muộn (khoảng
một vài thế kỷ TCN đến thế kỷ I SCN) trên các cồn cát bên tả ngạn sông Thu Bồn thuộc xã
Cẩm Hà như An Bang, Hậu Xá, Thanh Chiêm. Rõ ràng cư dân Sa Huỳnh đã cư trú trên một
số cồn cát, doi đất cao hạ lưu sông Thu Bồn. Văn hóa Champa cũng để lại dấu tích ở xã Cẩm
Hà, Cẩm Thanh qua những di vật gốm sứ Trung Quốc có niên đại thế kỷ IX (Hậu Xá I – II,
Cẩm Hà), XII – XIII (Bàu Đá, Cẩm Thanh), XIV (Tràng Sỏi, Cẩm Hà). Đặc biệt, kết quả
thám sát và khai quật địa điểm Bãi Làng trên Cù lao Chàm đã tìm thấy gốm Chăm thơ, gốm
Trung Quốc thế kỷ IX – X, gốm Islam thế kỷ IX, thủy tinh nguyên liệu có nguồn gốc từ
Funstat (Ai Cập), một số đồ thủy tinh gia dụng sản xuất từ Ai Cập, Iran khoảng thế kỷ IX.


Những di tích và di vật trên chứng tỏ khi kinh đô Trà Kiệu và thánh địa Mỹ Sơn của
Champa xây dựng trên thượng lưu sơng Thu Bồn thì vùng cửa sơng và Cù lao Chàm hẳn có
một vị trí trọng yếu trong sự phòng vệ đất nước và là cửa ngõ giao thương với thế giới bên
ngoài. Trên mặt đất, vùng quanh Hội An cũng còn để lại một số dấu tích và di vật có nguồn
gốc Chăm như di tích kiến trúc ở Lùm Bà Yàng (Thanh Chiêm – Cẩm Hà), tượng thờ ở lăng
Bà Lồi, giếng Chăm rải rác nhiều nơi nhất là ở Trung Phường. Những chứng tích này cho
phép đi đến một nhận xét khái quát: người Chăm đã từng là chủ nhân khá sớm trên mảnh đất
Hội An. Hội An một mặt kế thừa những thành quả khai phá của Chiêm cảng xưa, mặt khác
được trực tiếp chuẩn bị từ thế kỷ XV khi người Việt vào tụ cư ở đây.
Bối cảnh lịch sử ra đời của thương cảng Hội An, xét trong tình hình trong nước và thế
giới lúc bấy giờ có những đặc điểm riêng của nó.
Trong nước, năm 1558 Nguyễn Hồng vào trấn thủ Thuận Hóa. Rồi năm 1570 kiêm

trấn thủ Quảng Nam. Vị chúa Nguyễn đầu tiên này đã thi hành nhiều biện pháp tích cực
nhằm khai phá đất hoang, mở mang xóm làng, phát triển cơng thương nghiệp. Chúa Sãi (
Nguyễn Phúc Nguyên) kế nghiệp từ năm 1613, càng phải đẩy mạnh các chính sách phát triển
kinh tế - xã hội để chuẩn bị đối phó các cuộc chiến tranh với họ Trịnh. Cuối thế kỷ XVI –
XVII, nền kinh tế Thuận Quảng có những bước phát triển mạnh mẽ. Chính sự phát triển kinh
tế đó, trực tiếp là sự phát triển kinh tế hàng hóa cùng với chính sách mở cửa của chúa
Nguyễn là cơ sở và tác nhân bên trong rất quan trọng, dẫn đến sự xuất hiện của một loạt đơ
thị và thương cảng, trong đó có Hội An.
Hơn nữa, thế kỷ XVI – XVII cũng là thời kỳ mà Đông Nam Á và phương Đông nói
chung chứng kiến nhiều chuyển biến quan trọng.
Sau các phát kiến địa lý cuối thế kỷ XV, các nước phát triển phương Tây bắt đầu tràn
sang phương Đông và các hoạt động mậu dịch ngày càng sôi nổi, lần lượt lôi cuốn các nước
phương Đông vào thị trường khu vực và thị trường thế giới đang hình thành. Thuyền bn
các nước Bồ Đào Nha rồi Hà Lan, Anh, Pháp tiến đến Hội An và các thương cảng khác của
Việt Nam.
Tất cả tình hình thế giới và khu vực trên đều tác động đến nền ngoại thương Việt Nam
nói chung và đời sống của thương cảng Hội An nói riêng. Đơ thị thương cảng Hội An đã
hình thành đồng thời với sự phát triển của kinh tế ngoại thương Đàng Trong vào cuối thế kỷ


XVI, đầu thế kỷ XVII. Hội An với vị trí gần bên con đường hàng hải quốc tế sôi động đương
thời với những bến cảng tốt và với sự trù phú của xứ Quảng đã nhanh chóng gia nhập vào
các hoạt động mậu dịch quốc tế trong khu vực.
Như vậy, qua các tầng văn hóa Sa Huỳnh – Chăm – Việt vừa tiếp nối vừa giao thoa
trong lịch sử, cuối cùng xu thế Việt ngày càng chi phối, nền tảng Việt ngày càng bền vững.
Trên cơ sở đó, khi trở thành thương cảng Hội An, vùng đất này đã mở rộng cửa đón nhận
những thành tố văn hóa ngoại nhập của Nhật, Hoa và một số nước Đông Nam Á cũng như
các nước phương Tây khác. Vì thế cũng có thể nói rằng, Hội An khơng những là một thương
cảng, một cửa ngõ mậu dịch đối ngoại mà còn là một trung tâm giao tiếp văn hóa. Hai mặt
văn hóa và kinh tế đó có quan hệ mật thiết với nhau và tạo nên sắc thái rất riêng của Hội An.

1.2.2. Đặc điểm cư dân và sinh hoạt kinh tế.

Về mặt văn hóa – lịch sử, Hội An là tâm điểm, nơi giao thoa giữa Bắc – Nam, Đông –
Tây nên được nhiều lớp cư dân sớm muộn khác nhau chọn làm địa bàn cư trú. Cư dân văn
hóa Sa Huỳnh, sau đó cư dân Chàm, rồi thế kỷ XIV dân Đại Việt tiếp cư và sự cộng cư của
những lớp người khác nhau từ nguồn cội, nhân chủng, đặc điểm truyền thống văn hóa như
người Việt, người Nhật, người Hoa trên mảnh đất này.
Kể từ năm 1307, Hội An thuộc về đất Hóa Châu của Đại Việt, nhưng những cuộc
chiến tranh giữa Chăm và Đại Việt diễn ra liên tiếp. Việc chinh phục Hội An phải đến năm
1403 mới thực hiện được. Sự kiện đó được đánh dấu bằng việc nhà Hồ mở thêm đất Thăng
Hoa – Tư Nghĩa và Hồ Hán Thương đưa dân đến chiếm cứ lập nghiệp tại vùng này. Dần dà
trên đất Hội An xuất hiện một số làng mang tên Cẩm Phơ, Hồi Phố, Thanh Hà…của người
Việt.
Qúa trình cộng cư thơng qua hoạt động kinh tế nông nghiệp, đặc biệt qua trao đổi
thương nghiệp đã tạo ra những mối giao lưu văn hóa giữa các cộng đồng cư dân ở đây với
nhau, giữa họ với các vùng khác của Việt Nam, đồng thời giữa Việt Nam với các nước khác
trong khu vực Đông Nam Á.
Nông nghiệp thường được coi là gốc, rễ hoặc là nền móng của các xã hội cổ truyền
Việt Nam. Nhưng tại Đàng Trong, trong hai thế kỷ XVII, XVIII, họ Nguyễn đã lấy số tàu,
thuyền tới Đàng Trong buôn bán làm tiêu chuẩn đánh giá mức thịnh vượng của vương quốc


mình. Bên cạnh đó, một đặc điểm rất khác của nền kinh tế Đàng Trong dưới thời các chúa
Nguyễn là phần lớn các mặt hàng được đem ra trao đổi lại không phải là sản phẩm của nông
thôn người Việt tại đồng bằng mà là những sản phẩm của miền núi. Vào thời kỳ đầu của lịch
sử Đàng Trong, người Việt không chiếm đa số và chỉ là một trong số dân tộc chính, định cư
trên một vùng đất trước đây có người khác sinh sống.
Trước khi người Việt từ đồng bằng sơng Hồng tới thì giữa người đồng bằng và cao
ngun ở đây đã có mối quan hệ bn bán từ lâu đời. Tuy nhiên, khi người Việt gia tăng và
tàu vụ phát triển thì việc bn bán giữa người đồng bằng với người vùng cao nguyên ngày

càng tiến triển. Các trung tâm buôn bán mới xuất hiện để đáp ứng nhu cầu trao đổi mỗi ngày
một trở nên thường xuyên hơn. Mối quan hệ giữa người Việt với người Thượng, người Lào
và người Khmer được thiết lập. Con đường thương mại quan trọng nhất ở Đàng Trong vào
buổi đầu chạy qua đèo Ai Lao, từ sông Mêkông đến bờ biển gần Quảng Trị, tập trung ở thị
trấn Cam Lộ.
Theo C. Borri thì “Xứ Đàng Trong có rất nhiều thứ thuận lợi cho sinh hoạt con người.
Vì thế mà dân xứ này khơng ưa và khơng có khuynh hướng đi đến các nơi khác để buôn bán
cũng như không bao giờ ra khơi xa q độ khơng cịn trơng thấy bờ biển và lãnh thổ của tổ
quốc yêu quý của họ” [2, tr.88] Tuy nhiên, theo Hai Fang Yao vào thời kỳ này, người dân
Đàng Trong cũng tham gia vào việc bn bán với nước ngồi. Năm 1611, có 73 người định
buôn bán với Trung Hoa đã bị quân đội bắt giữ tại vùng biển gần Quảng Châu, sau này có
thêm 25 người nữa. Tất cả đều khai họ là người huyện Hà Đông, phủ Thăng Hoa của An
Nam. [Dẫn theo 24, tr. 105 – 106]
Đây là tài liệu duy nhất chúng ta có thể biết được người dân thường Việt Nam đôi khi
cũng tham gia vào việc buôn bán vượt biển khơi này, cho dù chỉ là nhất thời.
Qua đó, chúng ta cũng có thể hình dung được phần nào đặc tính sinh hoạt kinh tế của
cư dân Hội An nói riêng và vùng Thuận Quảng nói chung. Với nguồn sản vật địa phương
phong phú, cùng với sự thuận lợi về địa thế cảng biển đã khiến cho Hội An trở thành nơi tập
trung, kho hàng lớn nhất Đàng Trong. J. Buttinger cũng thừa nhận: “kể từ năm 1540, Hội An
đã là hải cảng chính trong xứ để hàng hóa ngoại quốc du nhập vào Cochichine”. [Dẫn theo
13, tr.53]