truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống pháp ở nam bộ (1858 – 1918)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH





VÕ PHÚC CHÂU



TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN
VỀ NHỮNG CUỘC KHỞI NGHĨA
CHỐNG PHÁP Ở NAM BỘ
(1858 – 1918)



Chuyên ngành VĂN HỌC VIỆT NAM
MÃ SỐ: 62 22 34 01



LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN




NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS.TSKH BÙI MẠNH NHỊ









TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2010

THƯ
VIỆN




LỜI CAM ĐOAN





Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong Luận án là trung thực.
Nếu nội dung Luận án có sự gian dối, sao chép thành quả nghiên cứu của
người khác, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.
Tác giả Luận án

Võ Phúc Châu




QUY ƯỚC TRÌNH BÀY LUẬN ÁN

***

1. Cách trình bày trích dẫn ý kiến
Trong quá trình diễn giải vấn đề, khi cần nêu địa chỉ tham khảo hoặc dẫn lại một số nhận xét, ý kiến
của các nhà nghiên cứu, chúng tôi xin được trình bày theo quy ước:
 Phần trích dẫn ngắn: đặt trong dấu ngoặc kép, in nghiêng.
 Phần trích dẫn dài: tách thành đoạn riêng, lề trái lùi thêm 2 cm, không dùng ngoặc kép, cỡ chữ
nhỏ hơn, không in nghiêng.
 Phần ghi địa chỉ tham khảo
: [205] (có nghĩa là xem tài liệu số 205 ở phần Tài liệu tham khảo).
 Phần ghi xuất xứ trích dẫn:
 [205,tr.135] (có nghĩa là dẫn chứng được trích từ tài liệu số 205 ở phần Tài liệu tham khảo,
trang 135).
 [PL1,3.1.2] (có nghĩa là dẫn chứng thuộc phần Phụ lục1, trong văn bản mang ký hiệu 3.1.2).
2. Cách chú thích

 Phần chú thích trực tiếp: viết liên tục, đặt trong dấu ngoặc đơn, có thể in chữ nghiêng. Ví dụ:
“nhu cầu gắn truyền thuyết với một chứng tích văn hóa nào đó (lăng mộ, địa danh, lễ hội…)”.
 Phần chú thích thêm
: đặt cuối trang, mỗi chú thích đều có số thứ tự.

3. Quy ước viết tắt một số từ ngữ được dùng nhiều lần trong Luận án

STT Từ ngữ được dùng nhiều lần Viết tắt là
1
Truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa
chống Pháp ở Nam Bộ (1858 – 1918)
Truyền thuyết dân gian
2
Hệ thống truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi
nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ (1858 – 1918)
Hệ thống truyền thuyết
dân gian
3
Các nhóm truyền thuyết trong hệ thống truyền thuyết
dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam
Bộ (1858 – 1918)
Các nhóm truyền thuyết


MỞ ĐẦU

***
1. Lý do chọn đề tài - mục đích nghiên cứu

Kể từ khi người Việt đến khai khẩn, mở đất, mảnh đất Nam Bộ đã có hơn ba trăm năm
tồn tại và ngày càng phát triển. Trong hơn ba trăm năm ấy, con người bao phen chứng kiến
sự biến thiên lịch sử. Một trong những sự kiện oai hùng nhất của dân tộc ta nói chung, của
Nam Bộ nói riêng trong thời kỳ “khổ nhục nhưng vĩ đại” (Phạm Văn Đồng) là cuộc đối đầu
không cân sức với thực dân Pháp xâm lược. Cuộc kháng chiến này đã tạo nên hào khí rạng
ngời: Hào khí Đồng Nai.

Chỉ xét chặng đường ngắn ngủi, từ 1858 đến 1918, biết bao người con ưu tú của Nam
Bộ đã vùng lên chiến đấu và hy sinh lẫm liệt. Họ in dấu ấn đời mình vào thời gian và không
gian. Họ đã trở thành bất tử. Nhưng sự hy sinh của họ đã được nhìn nhận bởi các đánh giá,
xem xét của những thái độ tình cảm, cách nhìn khác nhau. Triều Nguyễn, thông qua lịch sử
chính thống, đã khe khắt và hẹp hòi khi đánh giá công trạng những anh hùng kháng Pháp.
Chỉ có nhân dân mới nhìn thấy hết tầm vóc và sự bất tử của những tấm gương vì dân mộ
nghĩa. Chỉ có nhân dân mới hiểu hết giá trị phải đánh đổi để còn được mảnh đất này.
Từ xa xưa, quần chúng nhân dân đã có cách nhìn riêng đối với con người và sự kiện
lịch sử. Họ biết ngợi ca, tôn vinh, tưởng nhớ các anh hùng, thông qua truyền thuyết dân gian.
Những truyền thuyết về anh hùng kháng Pháp, về những địa danh lịch sử đã hiện diện nơi
này nơi khác, tập trung hoặc rời rạc… trong các tư liệu sưu tầm văn học dân gian, trong tư
liệu khảo cứu, từ ký ức người dân… Chúng báo hiệu những mỏ quặng truyền thuyết dân gian
phong phú, phức tạp nhưng chưa được tập hợp, nghiên cứu đầy đủ.
Nghiên cứu vấn đề này, chúng tôi hy vọng thấy được phần nào đặc điểm của thể loại
truyền thuyết trong thời cận đại. Bởi, truyền thuyết chỉ phổ biến, phát triển mạnh ở những
giai đoạn trước. Qua đó, trong chừng mực tư liệu cho phép, chúng tôi cũng mong muốn phát
hiện màu sắc địa phương, tính thống nhất và đa dạng của tác phẩm truyền thuyết dân gian
Nam Bộ so với truyền thuyết các vùng miền trong cả nước.
Nghiên cứu truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ,
luận án đồng thời sẽ giúp công việc giảng dạy lịch sử, văn học địa phương thêm chiều sâu và
hiệu quả.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
2.1. Các công trình nghiên cứu, bài viết về thể loại truyền thuyết:
Đây là những bài viết, những tập sách được đăng tải rải rác, không liên tục, chưa thành
hệ thống chuyên đề. Tuy nhiên, mỗi bài viết đều xoáy vào một khía cạnh đặc trưng, mới mẻ
và phức tạp của truyền thuyết. Phần lớn tựa đề đã nêu rõ đối tượng và mục đích bài viết:
Nghiên cứu truyền thuyết, những vấn đề đặt ra [1], Suy nghĩ mới về bản chất thể loại truyền
thuyết [3], Bàn thêm về thể loại truyền thuyết [4], Thể loại truyền thuyết dưới mắt các nhà
nghiên cứu Folklore Nhật Bản và Trung Quốc [72], Quan điểm quần chúng trong truyền
thuyết dân gian Việt Nam [80], Truyền thuyết Việt Nam & vấn đề thể loại [84], Mối quan hệ

giữa truyền thuyết người Việt và hội lễ về các anh hùng [106], Tìm hiểu kết cấu của dạng
truyền thuyết anh hùng [193], Truyền thuyết dân gian với tâm lý cộng đồng người Việt
[194], Tinh thần dân tộc qua các truyền thuyết lịch sử [220], Dạy “An Dương Vương và Mỵ
Châu - Trọng Thủy” từ góc nhìn truyền thuyết [188] Ở các công trình này, các nhà nghiên
cứu thường chú ý khảo sát thể loại truyền thuyết qua mấy phương diện: dạng thức tác phẩm,
thời gian được phản ánh, mối quan hệ với cộng đồng, đặc điểm nội dung, đặc điểm nghệ
thuật, tâm lý tiếp nhận văn bản
Nguồn tư liệu này giúp hình dung sự hình thành và vận động của thể loại truyền thuyết
trong đời sống văn học.
Cũng có lúc, một số nhà nghiên cứu không thừa nhận sự tồn tại của thể loại truyền
thuyết hoặc gọi chúng bằng những tên khác: huyền thoại, truyền văn, truyền ngoa, cổ tích
lịch sử Nhưng giờ đây, trong nhiều nền văn học dân gian trên thế giới, truyền thuyết luôn
được xem là một thể loại lớn; có mối quan hệ đặc biệt với lịch sử, văn hóa, tôn giáo, tín
ngưỡng; có sự giao thoa với thần thoại, giai thoại, cổ tích Ra đời sau thần thoại, trước cả cổ
tích, truyện thơ dân gian nhưng truyền thuyết lại “trường thọ” hơn tất cả các thể loại này.
Đấy là sức sống kỳ lạ của thể loại truyền thuyết.
Nhìn chung, lý thuyết thể loại khá rõ. Tuy nhiên, khi vận dụng nguồn lý thuyết này để
sưu tầm và khảo sát truyền thuyết dân gian Nam Bộ (từ sau 1858), chúng tôi gặp nhiều khó
khăn. Cụ thể, quá ít công trình nghiên cứu giúp phân biệt rõ truyền thuyết và giai thoại,
truyền thuyết lịch sử và giai thoại lịch sử. Trong khi đó, do ra đời muộn (thời cận đại), nhiều
câu chuyện về nhân vật và sự kiện lịch sử tuy mang đặc điểm truyền thuyết nhưng thiếu đi
chất kỳ ảo, hoang đường hoặc vẫn chưa thoát hẳn màu sắc giai thoại. Một số truyền thuyết
dân gian lại nằm ngay trong tư liệu lịch sử, bằng cảm tính không dễ gì bóc tách ra được.
2.2. Một số tư liệu sưu tầm, biên khảo truyền thuyết dân gian, văn học dân gian, văn hóa dân
gian Nam Bộ
Nguồn tư liệu này bao gồm các công trình sưu tầm, biên khảo về tác phẩm truyền
thuyết; một số khai thác truyện dân gian nói chung; còn phần lớn là những công trình sưu
tầm, biên khảo văn học dân gian địa phương, văn hóa dân gian Nam Bộ, địa phương chí.
Để tiện khảo sát, chúng tôi phân nguồn tư liệu thành nhiều nhóm:
- Nhóm tư liệu về truyền thuyết, truyện dân gian (của cả nước)

- Nhóm tư liệu về văn học dân gian địa phương
- Nhóm tư liệu về văn hóa dân gian Nam Bộ, địa phương chí
Dưới đây xin giới thiệu tóm tắt đặc điểm một vài tư liệu:
2.2.1. Nhóm tư liệu về truyền thuyết, truyện dân gian
:
* Truyện tích Việt Nam [88], Kho tàng truyện truyền kỳ Việt Nam [94], Truyền thuyết
Việt Nam [96], Truyền thuyết Việt Nam [108], Chuyện kể địa danh Việt Nam [98], Chuyện
xưa tích cũ [149], Việt Nam - thần thoại và truyền thuyết [153]: Các tập sách này tuyển chọn
những truyền thuyết đặc sắc, phổ biến của Việt Nam, nhưng mốc thời gian chỉ dừng lại trong
(hoặc trước) thời kỳ quốc gia phong kiến độc lập. Không truyền thuyết nào kể về cuộc những
cuộc khởi nghĩa buổi đầu chống Pháp ở Nam Bộ. Chỉ trong Truyện tích Việt Nam [88], có
truyện số 24 kể về Thiên Hộ Dương, truyện số 25 kể chung về những anh hùng chống Pháp.
Tuy nhiên, cả hai còn dừng ở mức độ ghi chép, sưu khảo. Các truyện không ghi xuất xứ.
* Giai thoại dân gian Đồng Tháp Mười
[65]: Cả 42 truyện đều có bối cảnh không gian
là vùng Đồng Tháp Mười, thời gian trải dài từ “ngày xưa” cho đến nửa đầu thế kỷ XX. Tập
sách lần lượt nhắc lại sự tích những địa danh; những câu chuyện hào hùng, cảm động về các
anh hùng hào kiệt đã sống, chiến đấu và ngã xuống trên quê hương Đồng Tháp. Các câu
chuyện được gọi chung là giai thoại dân gian, mặc dù một số nên gọi là truyền thuyết dân
gian. Vài truyện sưu tầm không ghi xuất xứ.
* Truyền thuyết Thiên Hộ Dương – Đốc Binh Kiều
[66]: Tuyển tập giới thiệu những
câu chuyện liên quan đến cuộc khởi nghĩa Thiên Hộ Dương và phó tướng Đốc Binh Kiều.
Các truyện này hầu hết đã được in trong “Giai thoại dân gian Đồng Tháp Mười”. Có điều,
những tác phẩm trước đây được gọi là giai thoại thì nay được xác định là truyền thuyết. Đây
là công trình sưu tầm truyền thuyết dân gian Nam Bộ duy nhất mà chúng tôi có được.
* Nam Kỳ cố sự [67]: Phần lớn tác phẩm được sưu tầm tại Đồng Tháp, kể về đất và
người Đồng Tháp. Trong đó có một số truyền thuyết dân gian. Tác phẩm được gọi chung là
chuyện xưa (cố sự). Một số truyện không ghi xuất xứ.
2.2.2. Nhóm tư liệu về văn học dân gian địa phương

:
* Văn học dân gian – những tác phẩm chọn lọc [163]: Tập sách được sắp xếp theo thể
loại. Tác phẩm được phân theo tiểu loại hoặc thời kỳ mà chúng phản ánh. Một số tiểu loại,
tác phẩm có kèm phần tiểu dẫn, nhằm giúp người đọc hiểu đúng văn bản. Ở thể loại truyền
thuyết, tác phẩm được xếp theo thời kỳ lịch sử. Riêng thời kỳ chống Pháp, tập sách giới thiệu
3 truyền thuyết về Nguyễn Trung Trực, 2 truyền thuyết về Thiên Hộ Dương. Các truyện đều
có ghi xuất xứ.
* Văn học dân gian Đồng bằng sông Cửu Long
[101]: Tác phẩm được sắp xếp thành hai
phần: văn xuôi, văn vần. Ở phần văn xuôi dân gian, căn cứ vào nội dung, truyện được chia
theo nhóm. Có một số truyền thuyết dân gian thời chống Pháp. Tuy nhiên, các truyện không
được xem xét ở góc độ thể loại, bởi theo các tác giả: “Nhiều truyện không còn giữ được tính
chất thể loại của nó. Một số truyện có thể là truyền thuyết nhưng lại mang màu sắc cổ tích,
một số truyện loài vật có màu sắc ngụ ngôn… Biện pháp khả thi ở đây là sắp xếp các truyện
theo nội dung” [169,14]. Do đó, một số truyền thuyết về các anh hùng chống Pháp được xem
là giai thoại.
* Nghìn năm bia miệng, 2 tập
[215]: Ở lời giới thiệu, các tác giả có nhận xét về sự kế
thừa những mẫu đề, môtif truyền thống trong một số tác phẩm tự sự dân gian… Đặc biệt,
mảng truyền thuyết dân gian về các anh hùng chống Pháp được nhận xét khá sâu sắc và trang
trọng. Do được sắp xếp theo đề tài, bộ sách có hẳn mảng truyện về những nhân vật lịch sử,
đặc biệt là những anh hùng chống Pháp đã làm rạng rỡ hào khí đất Gia Định – Đồng Nai.
Các câu chuyện đều có ghi xuất xứ nhưng không được xác định về mặt thể loại.
* Thơ văn Đồng Tháp
[235]: Bộ sách gồm 2 tập. Tập I dành riêng cho Thơ văn dân
gian. Riêng truyền thuyết có 16 truyện, nội dung kể về sự tích các địa danh, những anh hùng
hào kiệt buổi đầu chống Pháp. Một số truyện không ghi xuất xứ.
* Tài liệu hướng dẫn học tập thơ văn Kiên Giang trong nhà trường
[236], Thơ văn
Đồng Tháp trong nhà trường [237]: Đây là giáo trình giảng dạy văn học địa phương trong

nhà trường. Mỗi bài học có in nguyên văn tác phẩm, sau đó là phần hướng dẫn đọc thêm.
Một số truyền thuyết về anh hùng chống Pháp ở Nam Bộ được tuyển từ Thơ văn Đồng Tháp,
tập I.
2.2.3. Nhóm tư liệu về văn hóa dân gian Nam Bộ, địa phương chí:
* Sổ tay Hành hương đất phương Nam [218]: Nội dung tập sách, sau Chuyên luận là
phần Sổ tay hành hương. Trong phần này, nhóm tác giả giới thiệu những dạng thức tín
ngưỡng, tôn giáo ở Nam Bộ, những địa điểm hành hương tại 18 tỉnh thành của vùng đất mới
phương Nam. Lồng trong việc giới thiệu tín ngưỡng, tôn giáo có một vài mẩu chuyện về
nhân vật khởi nghĩa chống Pháp. Ví dụ đạo Bửu Sơn Kỳ Hương có Đức Cố Quản Trần Văn
Thành và các con Trần Văn Chái, Trần Văn Nhu Bên cạnh đó, nhiều đền, miếu, lăng mộ
trên khắp tỉnh thành Nam Bộ gắn với việc thờ tự những anh hùng buổi đầu chống Pháp. Ví
dụ, đình Mỹ Khánh (Biên Hòa) thờ Nguyễn Tri Phương; chùa Cô Hồn (Biên Hòa) thờ 9
người lãnh đạo trại Lâm Trung chống Pháp; dinh thờ ở ấp Hàng Sao (Hóc Môn- TP.HCM)
thờ Nguyễn Ảnh Thủ; đình chánh Tân Kim (Long An) thờ ông Mai Văn Phận – tùy tướng
của Trương Định
* Nam Bộ xưa và nay
[241]: Tác phẩm tập hợp những bài viết về lĩnh vực lịch sử, văn
hóa của miền đất Nam Bộ xưa và nay. Một số bài viết về sự kiện, nhân vật lịch sử buổi đầu
chống Pháp (1858 – 1918).
* Địa chí Văn hóa thành phố Hồ Chí Minh
[46]: Bộ sách gồm bốn tập. Riêng tập I viết
về các chặng đường lịch sử ngót 300 năm của đất Sài Gòn – Gia Định. Tập II tổng kết thành
tựu văn học, báo chí và nghệ thuật của vùng đất này. Tập I có phần viết riêng về Sài Gòn
dưới ách thống trị thực dân Pháp từ 1859 đến 1918. Một số gương anh hùng chống Pháp
được ghi nhận (Hồ Huân Nghiệp, Trương Định, Phan Văn Hớn, Nguyễn Hữu Trí, Phan Xích
Long…). Qui mô, tính chất các cuộc khởi nghĩa được phân tích dưới góc độ sử học. Ở tập II,
phần Văn học có bài về Văn học dân gian Gia Định – Sài Gòn. Tuy dẫn chứng trong giới hạn
địa phương nhưng bài viết đã gợi mở cách nhìn về diện mạo và đặc điểm chung của văn học
dân gian cả miền đất Nam Bộ. Bài viết có đề cập truyện kể dân gian về anh hùng chống Pháp
và giai thoại về những nhà nho làm thơ đánh giặc.

* Bến Nghé xưa [143], Đất Gia Định xưa [145]:
Bộ sách được viết theo dạng địa
phương chí. Tác giả không chủ định sưu tầm văn học dân gian. Tuy nhiên, có một số mẩu
chuyện mang màu sắc truyền thuyết. Chuyện kể thường có thêm đoạn tả cảnh và diễn biến
tâm lý nhân vật, thể hiện phần nhuận sắc của tác giả.
* Bạc Liêu xưa [130], Cần Thơ xưa [131], Định Tường (Mỹ Tho) xưa [132], Gia Định
xưa [133], Gò Công xưa [134], Kiến Hòa (Bến Tre) xưa [135], Sa Đéc xưa [136], Tây Ninh
xưa [137], Vĩnh Long xưa [138], Vũng Tàu xưa [139], Tân Châu xưa [104] : Đây là bộ sách
sưu khảo của Huỳnh Minh, được viết theo dạng địa phương chí. Mỗi tập sách tổng hợp kiến
thức về địa lý, lịch sử, nhân vật, giai thoại, huyền thoại, di tích, thắng cảnh, cũng như các địa
danh năm xưa của một tỉnh ở Nam Bộ. Mỗi tập sách được chia thành từng phần mục cụ thể.
Những địa danh lịch sử, gương anh hùng chống Pháp thường xuất hiện trong phần mục về
nhân vật, giai thoại, huyền thoại. Chuyện về các anh hùng chống Pháp phần nhiều được thể
hiện dưới dạng bút kí. Các mẩu chuyện thường tản mạn. Một số sự kiện còn dừng ở dạng liệt
kê (gạch đầu dòng). Tác giả không xác định được thể loại truyền thuyết.
2.3. Các tư liệu lịch sử ghi chép về con người và sự kiện lịch sử buổi đầu chống Pháp ở Nam
Bộ
Để tiện khảo sát, chúng tôi phân nguồn tư liệu thành hai nhóm:
2.3.1. Tư liệu về giai đoạn lịch sử: Chống xâm lăng (quyển I) [47], Việt Nam Pháp
thuộc sử (1884 – 1945) [102], Việt Nam thế kỷ XIX (1802 – 1884) [181], Việt Nam – những
sự kiện lịch sử (1858 – 1918) [186]
Các bộ sách này chủ yếu trình bày theo hướng biên niên sử, qua cái nhìn hệ thống. Mỗi
phần mục khai thác một vấn đề lớn trong lịch sử; nội dung sự kiện được ghi cụ thể, hàm súc,
chính xác. Những sự kiện, câu chuyện diễn ra từ 1858 đến 1918 đã phần nào nêu bật vai trò
lịch sử của những anh hùng chống Pháp ở Nam Bộ.
2.3.2. Tư liệu về nhân vật lịch sử
: Nguyễn Trung Trực [148], Anh hùng kháng Pháp
Nguyễn Trung Trực [100], Nguyễn Trung Trực – thân thế và sự nghiệp [13], 130 năm nhìn
lại cuộc đời và sự nghiệp Trương Định [189], Khởi nghĩa Trương Định [180].
Đây là tư liệu về những nhân vật lịch sử, được viết theo dạng nhân vật chí. Mỗi công

trình tập trung khắc hoạ thân thế, sự nghiệp, vai trò lịch sử… của một nhân vật anh hùng
chống Pháp. Từng chương mục lần lượt tái hiện, diễn giải nguồn gốc xuất thân, động cơ khởi
binh đánh giặc, chiến công… của nhân vật. Một số vấn đề, sự kiện được minh giải qua nhiều
nguồn cứ liệu, nhiều quan điểm khác nhau. Ví dụ, nguyên nhân Nguyễn Trung Trực sa vào
tay giặc. Một số đoạn, bài mang tính chất gợi ý khai thác nội dung, ý nghĩa của truyền thuyết
dân gian. Ví dụ, bài nghiên cứu truyền thuyết dân gian về Nguyễn Trung Trực của Bùi Mạnh
Nhị [13]. Mặt khác, trong một số chương mục của các tư liệu này, không ít mẩu chuyện
mang đặc điểm của văn bản tự sự dân gian, cụ thể là truyền thuyết dân gian [189]. Điều này
có lẽ xuất phát từ nhu cầu phục hiện sống động quá khứ, nhưng nguồn sử chính thống quá
khe khắt và hiếm hoi, các nhà sử học buộc phải cần đến sự viện trợ đắc lực của kho tàng
chuyện kể dân gian. Những mẩu truyền thuyết ấy cần sự soi rọi bởi lý thuyết folklore.
* Đại Nam liệt truyện, 4 tập [183], Đại Nam nhất thống chí, 3 tập [184]: Đây là hai bộ
sử triều Nguyễn. Tác phẩm có qui mô khá đồ sộ trong kho tàng thư tịch cổ viết bằng chữ
Hán của Việt Nam, giữa thế kỷ XIX. Mỗi bộ gồm nhiều tập. Mỗi tập có nhiều quyển. Mỗi
quyển viết nhiều chủ đề khác nhau. Đại Nam nhất thống chí trình bày nội dung theo nhóm
hành chính (Kinh Sư, Phủ Thừa Thiên, Tỉnh Quảng Bình, Đạo Hà Tĩnh…). Trong mỗi vùng,
các sử quan đều có phần viết về nhân vật. Riêng Đại Nam liệt truyện trình bày theo nhóm
nhân vật (nhân vật dòng dõi tôn thất, các bậc nữ liệt, các vị anh hùng trung nghĩa, những kẻ
phản nghịch…). Một số anh hùng chống Pháp ở Nam Bộ được ghi chép công trạng (Phan
Văn Đạt, Trần Xuân Hòa, Nguyễn Hữu Huân, Trương Định…). Tuy nhiên các truyện chưa
hội đủ yêu cầu của một tự sự dân gian.

2.4. Nhận xét chung

2.4.1. Các công trình nghiên cứu về truyền thuyết dân gian, cho đến nay, đã soi rõ đặc
trưng thể loại này. Tuy nhiên, vẫn chưa có công trình nào khảo sát toàn diện kho truyền
thuyết thời cận đại (trong Luận án, chúng tôi xin gọi là truyền thuyết muộn). Cụ thể, chưa có
bài viết nào đề cập và lý giải sự phai mờ của yếu tố kỳ ảo, hoang đường trong truyền thuyết
muộn; các công trình cũng chưa lý giải đầy đủ sự đan xen giữa truyền thuyết và giai thoại;
giữa truyền thuyết lịch sử và chuyện kể lịch sử.

2.4.2. Các công trình sưu tầm truyền thuyết, truyện dân gian Việt Nam nói chung hầu
hết chỉ tập hợp những câu chuyện xảy ra trước 1858. Do vậy thiếu vắng những truyền thuyết
về anh hùng buổi đầu chống Pháp. Phải chăng, thành tựu truyền thuyết dân gian từ sau 1858
(nhất là ở Nam Bộ) chưa đủ đầy đặn để được các nhà nghiên cứu lưu tâm khảo sát và thẩm
định?
2.4.3. Các công trình sưu tầm truyện dân gian Nam Bộ thực ra có đăng tải khá nhiều
truyền thuyết về các anh hùng buổi đầu chống Pháp ở Nam Bộ. Tuy nhiên, hầu hết tác phẩm
chưa được phân định rạch ròi về thể loại. Chúng thường được gọi chung là chuyện xưa (cố
sự), truyện dân gian, hoặc là giai thoại. Điều này buộc chúng tôi, để sưu tầm, tuyển chọn
đúng tác phẩm, cần phải định danh tất cả tự sự dân gian có nội dung kể về những cuộc khởi
nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ.
2.4.4. Một số công trình sưu tầm, biên khảo truyện dân gian Nam Bộ được thực hiện
bởi một cá nhân, lại được biên tập và in ấn bởi các nhà xuất bản địa phương. Từ đó phát sinh
một số điều “chưa ổn”. Cụ thể, đó là lối diễn đạt riêng, theo phong cách ngôn ngữ viết làm
mất đi sự tươi mới, sinh động của phương ngữ Nam Bộ. Đó là hiện tượng sai chính tả, lỗi cú
pháp trong các văn bản kể - hoàn toàn không phải phong cách dân gian. Điều này buộc
chúng tôi, khi sưu tầm, biên soạn, phải cố gắng đưa bản kể về lối diễn đạt gần “chất dân
gian” hơn.
2.4.5. Một số công trình biên khảo văn hóa dân gian, tư liệu lịch sử đã xem những mẩu
chuyện về nhân vật và sự kiện lịch sử chỉ như nguồn dữ liệu cho bài viết. Do không chủ định
công bố tác phẩm truyền thuyết nên tác giả không kể chúng theo hình thức văn bản tự sự dân
gian. Điều này gợi ý chúng tôi nên học cách biên soạn các mẩu chuyện rời rạc ấy thành
những văn bản truyền thuyết dân gian
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Như tên đề tài, Truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam
Bộ (1858 – 1918), đó là đối tượng nghiên cứu của chúng tôi.
Bản thân thể loại truyền thuyết vốn đã phức tạp. Sự hiện diện của nó trong giai đoạn
lịch sử từ nửa cuối thế kỷ XIX, ở Nam Bộ, lại càng phức tạp hơn. Những truyền thuyết kể về
thời này, hầu hết, đều mang vết nhuận sắc của cá nhân người đời sau, tồn tại qua các loại văn

bản. Điều đó buộc chúng tôi phải cân nhắc, khi ranh giới giữa dân gian và sử biên niên khá
mờ nhạt, giữa truyền thuyết và giai thoại vẫn chưa định rõ.
Chúng tôi tự giới hạn đối tượng nghiên cứu là những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở đất
Gia Định xưa, sau được gọi là Nam Kỳ lục tỉnh, giờ là các tỉnh thành Nam Bộ - miền đất trải
dài từ lưu vực sông Đồng Nai đến phần hạ lưu của chín nhánh sông Cửu Long. Còn giới hạn
thời gian, chọn giai đoạn từ 1858 đến 1918, chúng tôi dựa vào mốc khảo sát của một số nhà
nghiên cứu sử học để tìm bản chất của đối tượng, tính chân thật của sự kiện. Mặt khác, giới
hạn này phù hợp với nguồn tư liệu mà chúng tôi đã sưu tầm, biên soạn được. Dĩ nhiên, mốc
thời gian 1858 – 1918 chỉ mang tính tương đối và đúng hơn, các mốc này chỉ có ý nghĩa
trong giới hạn đề tài mà chúng tôi đề cập đến.
4. Mục tiêu nghiên cứu

Chúng tôi cố gắng đạt đến, trong chừng mực tốt nhất có thể, những mục tiêu chính sau
đây:
4.1. Hệ thống hóa truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ

(1858 – 1918)

4.1.1. Dựa vào đặc điểm thể loại và tiêu chí nội dung, tiến hành sưu tầm, tuyển chọn các
văn bản truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ (1858 –
1918);
4.1.2. Dựa vào nội dung (nhân vật và sự kiện lịch sử), hệ thống hóa các truyền thuyết
tìm được (trên cơ sở xây dựng các mảng truyện, nhóm truyện).
4.2. Khảo sát Hệ thống truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam
Bộ (1858 – 1918)
4.2.1. Nhận xét tình hình văn bản, đặc điểm kết cấu tác phẩm trong từng nhóm truyện;
4.2.2. Mô tả nội dung lịch sử từng nhóm truyền thuyết, kết hợp so sánh với chính sử để
thấy được phần đóng góp đáng kể của truyền thuyết đối với lịch sử dân tộc.
4.3. Giới thiệu những motif đặc sắc, tiêu biểu cho diện mạo của truyền thuyết dân gian về
những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ (1858 – 1918)

4.3.1. Qua khảo sát tần số xuất hiện của các tình tiết trong từng tác phẩm, từng nhóm
truyện, đề xuất những motif, nhóm motif đặc sắc cần khảo sát.
4.3.2. Qua đối sánh với những motif truyền thống trong các tự sự dân gian giai đoạn
trước, làm rõ sự kế thừa và vẻ đẹp mới mẻ, độc đáo của các motif trong hệ thống truyền
thuyết vừa xây dựng.
4.4. Khảo sát một số nhóm chứng tích văn hóa liên quan đến truyền thuyết dân gian về
những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ (1858 – 1918)
4.4.1. Ghi nhận những nhóm chứng tích văn hóa quan trọng, gắn liền với hệ thống
truyền thuyết vừa khảo sát như địa danh; phần mộ; miếu, đền, đình, chùa; lễ hội
4.4.2. Bước đầu phân tích cơ sở hình thành và ý nghĩa các chứng tich văn hóa, xét từ
phương diện văn hóa – lịch sử - xã hội.
4.4.3. Khẳng định sức sống và ý nghĩa thiêng liêng của truyền thuyết dân gian (1858 –
1918) đối với đời sống tâm linh của đồng bào Nam Bộ. Khẳng định sự tồn tại vững chãi của
thể loại truyền thuyết trong tiến trình lịch sử và vai trò đặc biệt của nó đối với sự trưởng
thành của một dân tộc.
5. Phương pháp nghiên cứu

Truyền thuyết dân gian là thể loại lớn của văn học dân gian, cũng là một bộ phận quan
trọng cấu thành tầm vóc, giá trị của nền văn học dân tộc. Do vậy, chọn truyền thuyết dân
gian làm đối tượng nghiên cứu, chúng tôi dùng những phương pháp nghiên cứu văn học dân
gian làm nền tảng. Đồng thời, chúng tôi cũng kết hợp với những phương pháp của khoa
nghiên cứu văn học.
Trong phạm vi Luận án, chúng tôi đã sử dụng những phương pháp cụ thể sau:
5.1. Phương pháp loại hình lịch sử
: khảo sát từng văn bản truyền thuyết và cả hệ thống
truyền thuyết dân gian (1858 – 1918), qua việc đặt tác phẩm trở lại bối cảnh lịch sử xã hội,
môi trường nó chào đời, nhằm phát hiện những khúc xạ của lịch sử vào trong tác phẩm, kể cả
những hào quang mà nó tỏa chiếu trên nền lịch sử.
5.2. Phương pháp phân loại, hệ thống hóa
:

5.2.1. Phân loại những tác phẩm sưu tầm được, chọn hoặc loại bỏ chúng (dựa trên các
tiêu chí thể loại, giới hạn nghiên cứu và đối tượng khảo sát);
5.2.2. Hệ thống hóa các văn bản rời rạc, đưa chúng vào từng mảng, nhóm truyện; khảo
sát từng motif qua việc đặt chúng trong một hệ thống motif cụ thể.
5.3. Phương pháp thống kê, miêu tả
:
5.3.1. Sử dụng số liệu thống kê làm cơ sở phát hiện sự tồn tại của các motif trong Hệ
thống truyền thuyết dân gian;
5.3.2. Miêu tả kết cấu, đặc điểm nội dung của từng mảng, nhóm truyện; miêu tả cảm
hứng chủ đạo, dấu ấn mới mẻ, độc đáo của Hệ thống truyền thuyết dân gian…
5.4. Phương pháp phân tích, so sánh

5.4.1. Phân tích kết cấu tác phẩm, sự truyền cảm của các chi tiết nghệ thuật, vẻ đẹp lung
linh của hình tượng nhân vật; phân tích dấu vết truyền thống và những sáng tạo mới trong
từng motif.
5.4.2. So sánh tác phẩm với tác phẩm, mảng truyện này với mảng truyện khác, truyền
thuyết giai đoạn này với giai đoạn trước, truyền thuyết lịch sử với các thể loại gần gũi, giao
thoa (giai thoại, chuyện kể lịch sử…). Đây là cơ sở hữu hiệu để thấy được sự thống nhất của
hệ thống, sự đa dạng của tác phẩm, sự thâm nhập, chuyển hóa giữa các thể loại văn học,…
5.5. Phương pháp sưu tầm và thẩm định tư liệu

5.5.1. Sưu tầm tác phẩm, chủ yếu qua việc khoanh vùng các nguồn tài liệu có trữ lượng
lớn về văn học dân gian Nam Bộ, soi rọi chúng dưới ánh sáng của lý thuyết thể loại, dựa vào
“chất dân gian” để đưa chúng vào hệ thống. Cố gắng sưu tầm những mẩu truyền thuyết còn
ẩn khuất ở miền quê, qua lời kể của người dân địa phương.
5.5.2. Thẩm định từng tác phẩm trong hệ thống, thông qua việc chọn lọc, sắp xếp theo
nhóm nội dung, theo đơn vị motif; kết hợp thao tác tìm về một số địa phương để chứng thực
sự tồn tại của nó. Dựa vào “chất dân gian”, đặc trưng thể loại để thẩm định những trường
hợp phức tạp: tồn tại dị bản (nếu có), nhiều bản kể khác nhau, nhiều xuất xứ khác nhau, sự
nhập nhằng ở đường biên thể loại…

6. Đóng góp mới của Luận án
Luận án của chúng tôi xin có những đóng góp cụ thể sau:
6.1. Giới thiệu tổng quan những công trình sưu tầm, nghiên cứu văn học dân gian có đề cập
thể loại truyền thuyết, đặc biệt là truyền thuyết dân gian thời chống Pháp ở Nam Bộ (1858 –
1918).
6.2. Đề xuất một khung tiêu chí phục vụ việc sưu tầm, biên soạn truyền thuyết dân gian thời
cận đại. Từ đó hệ thống hóa truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở
Nam Bộ (1858 – 1918). Các nhóm, mảng trong hệ thống có khả năng thu nhận bất cứ truyền
thuyết nào (thỏa điều kiện) được tiếp tục sưu tầm và phát hiện. Hệ thống này sẽ dự phần vào
kế hoạch sưu tầm, hệ thống hóa toàn bộ kho tàng truyền thuyết dân gian ở Việt Nam.
6.3. Phân tích vẻ đẹp hồn nhiên, sức hấp dẫn đặc biệt của truyền thuyết dân gian buổi đầu
chống Pháp ở Nam Bộ; đồng thời chỉ ra phần bổ sung đáng quý của nó cho sự khe khắt của
chính sử triều Nguyễn bấy giờ.
6.4. Giới thiệu một số motif, nhóm motif đặc sắc trong hệ thống truyền thuyết vừa xây dựng.
Qua đó, phát hiện sự kế thừa và sáng tạo trong các truyền thuyết muộn, bước đầu thấy được
sự vận động và những biến đổi của bản thân thể loại.
6.5. Giới thiệu một số chứng tích văn hóa liên quan đến truyền thuyết về những cuộc khởi
nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ để làm sáng tỏ thêm đời sống tâm linh của đồng bào Nam Bộ,
đồng thời khẳng định vai trò đặc biệt của truyền thuyết dân gian trong suốt tiến trình giữ
nước của dân tộc Việt Nam.
7. Kết cấu Luận án

Luận án được chia thành các phần mục như sau:
Mở đầu 14 trang

Chương 1: Hệ thống hóa truyền thuyết dân gian về những cuộc
khởi nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ (1858 – 1918)
21 trang

Chương 2: Khảo sát các nhóm truyền thuyết trong hệ thống

truyền
thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở
Nam Bộ (1858 – 1918)
33 trang

Chương 3: Khảo sát những motif, nhóm motif phổ biến trong hệ
thống truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa
chống Pháp ở Nam Bộ (1858 – 1918)
63 trang

Chương 4: Khảo sát một số chứng tích văn hóa liên quan đến
truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa chống
Pháp ở Nam Bộ (1858 – 1918)
23 trang

Kết luận và Định hướng nghiên cứu mới 4 trang

Luận án có Phụ lục gồm 4 phần: Văn bản tác phẩm truyền thuyết dân gian về những
cuộc khởi nghĩa chống Pháp ở Nam Bộ ( 1858 – 1918); Một số văn bản tồn nghi; Các bảng
thống kê; Môt số hình ảnh chứng tích văn hóa.

*
* *
CHƯƠNG 1
HỆ THỐNG HÓA TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN
VỀ NHỮNG CUỘC KHỞI NGHĨA CHỐNG PHÁP
Ở NAM BỘ (1858 – 1918)
***
1. Tiêu chí xác định văn bản truyền thuyết dân gian

Ở phương Đông, theo GS. Kiều Thu Hoạch, từ thời cổ đại Trung Quốc, tuy chưa có
danh từ “truyền thuyết” nhưng đã có hai từ tương đương là “truyền văn”, “truyền ngoa”.
Chúng xuất hiện trong các bộ sách cổ như Sử ký, Hán thư. Khái niệm “truyền văn”, “truyền
ngoa” nhằm chỉ những mẩu chuyện hoang đường, kỳ quái lưu truyền trong dân gian mà
người kể không hề được trực tiếp tai nghe mắt thấy. Chúng chưa có cốt chuyện, chưa thành
một câu chuyện hoàn chỉnh. Chúng được xem là một loại bia miệng, là “khẩu bi” (chữ dùng
của Yanagita Kunio - nhà folklore Nhật Bản), là truyền thuyết - theo nghĩa rộng. Để được
gọi là truyền thuyết như hiện nay, những mẩu chuyện ấy phải có thêm nhiều tình tiết, phải
qua một quá trình phát triển thành câu chuyện văn học có đầu có đuôi. Còn ở Nhật Bản, danh
từ “truyền thuyết” khá thông dụng, nhưng nghĩa gốc của nó lại được giải thích là “sự việc
khó quên”; hoặc là “cái khó quên” hoặc là “sự việc không thể quên được” [74,tr.94].
Ở phương Tây, theo TS. Frank Proschan, thuật ngữ legend (truyền thuyết) có gốc từ La
tinh legere (đọc). Khởi thủy, thuật ngữ này nhằm chỉ những tài liệu lý giải về cuộc đời các vị
thánh, được sắp xếp theo theo trật tự của lịch Thiên chúa và được đọc trong những ngày lễ
thánh tại lễ nghi thiêng liêng. Đến cuối thời kỳ Trung đại, chữ “truyền thuyết” đã mở rộng
nghĩa thành “thông tin không chính xác” hay là “một câu chuyện không chắc có thực”. Ngày
nay, theo cách nói thông thường, “truyền thuyết” vẫn được coi là một câu chuyện không có
thực và chỉ những người cả tin mới tin. Tuy nhiên, trải suốt nền văn minh phương Tây,
“truyền thuyết” với tư cách là một thể loại văn học dân gian, hiện diện trong các biên niên
sử, lịch sử địa phương và quốc gia, các luận văn (y học, lịch sử tự nhiên, pháp lý và giáo
hội) thì luôn gắn với niềm tin và cái thiêng, bởi “Cốt lõi của truyền thuyết thực sự là một
đức tin”[201,tr.315-320-135].
Còn ở Việt Nam, chúng tôi chưa biết chính xác khái niệm “truyền thuyết” được dùng
lần đầu tiên khi nào. Nhưng khái niệm “truyền kỳ” thì đã có trong văn học trung đại, nhằm
chỉ những câu chuyện kỳ lạ lưu truyền trong dân gian và được ghi chép lại (thuật ngữ này
xuất phát từ tiểu thuyết truyền kỳ Trung Quốc đời Đường). Một số chuyện trong đó liên quan
ít nhiều đến các nhân vật và sự kiện lịch sử. Và những mẩu chuyện ly kỳ mang màu sắc lịch
sử này cũng đồng thời được các sử gia phong kiến quan tâm, dùng bổ sung tư liệu cho chính
sử. Để rồi, ngay trong lòng các bộ chính sử, không ít truyền thuyết đã được ghi chép hoàn
chỉnh và tồn tại đến bây giờ. Truyền thuyết “Mị Châu – Trọng Thủy” qua Đại Việt sử ký

toàn thư và An Nam chí lược là một trong nhiều minh chứng [124,tr.332].
1.1. Khái niệm “truyền thuyết”

Hình như mỗi nhà nghiên cứu truyền thuyết dân gian đều muốn chọn một góc nhìn
riêng để khám phá sâu bản chất thể loại này. Bằng chứng là đã có nhiều cách định nghĩa
khác nhau về khái niệm “truyền thuyết”. Chẳng hạn, theo Từ điển thuật ngữ văn học của Lê
Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (chủ biên), đây là “một thể loại truyện dân gian
mà chức năng chủ yếu là phản ánh và lý giải các nhân vật và sự kiện lịch sử có ảnh hưởng
quan trọng đối với một thời kỳ, một dân tộc, một quốc gia hay một địa phương” (NXB Giáo
Dục, 1992). Theo Lại Nguyên Ân, truyền thuyết là “khái niệm chỉ một nhóm những sáng tác
dân gian mà đặc điểm chung là trong đó có các yếu tố kỳ diệu, huyễn tưởng, nhưng lại được
cảm nhận là xác thực, diễn ra ở ranh giới giữa thời gian lịch sử và thời gian thần thoại,
hoặc diễn ra ở thời gian lịch sử” (Lại Nguyên Ân (2004), Từ điển Văn học, NXB Thế giới)
[64,tr.1835]. Còn cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng nhận định: “Truyền thuyết thường có cái
lõi là sự thật lịch sử mà nhân dân qua nhiều thế hệ đã lý tưởng hóa, gởi gắm vào đó tâm tình
thiết tha của mình cùng với thơ và mộng, chắp đôi cánh của sức tưởng tượng và nghệ thuật
dân gian, làm nên những tác phẩm văn hóa mà đời đời con người ưa thích” (Phạm Văn
Đồng, “Nhân ngày giỗ tổ Hùng Vương”, Nhân Dân, số ra ngày 29/04/1969). Vũ Ngọc
Khánh lại cho rằng “Truyền thuyết là cảm quan của một cộng đồng về những sự kiện và
nhân vật lịch sử, là cách đánh giá, phản ánh lịch sử một cách không chính thống của mọi
thời đại, cách phản ánh dân dã nhất, vì thế mà hồn nhiên và đầy chất thơ nhất” (Vũ Ngọc
Khánh (1998), Truyền thuyết Việt Nam, NXB Văn hóa thông tin, Hà Nội) [96,tr.7]
Từ rất nhiều định nghĩa như trên, chúng tôi nhận ra các nhà nghiên cứu đã chú ý khảo
sát thể loại truyền thuyết qua những phương diện: dạng thức tác phẩm, thời gian được phản
ánh, quan hệ với cộng đồng, đặc điểm nội dung, đặc điểm nghệ thuật, tâm lý tiếp nhận văn
bản
Dưới đây là cách diễn đạt của các nhà nghiên cứu:
- Dạng thức tác phẩm: theo Lã Duy Lan, truyền thuyết là “những điều truyền tụng”;
Phan Trần nhấn mạnh hơn: “là truyện truyền tụng trong dân gian”. Nguyễn Xuân Lạc khẳng
định truyền thuyết “là truyện dân gian”; Kiều Thu Hoạch khu biệt nó vào “thể tài của văn

học dân gian”; Lại Nguyên Ân quy về “những sáng tác dân gian”; riêng thủ tướng Phạm
Văn Đồng gọi nó “là tác phẩm văn hóa”.
- Thời gian được phản ánh
: Từ chỗ xác định truyền thuyết là chuyện kể về quá khứ, Hồ
Quốc Hùng cho truyền thuyết “là ký ức cộng đồng về quá khứ”; Nguyễn Đổng Chi hình
dung nó “là tia hồi quang chân thực của lịch sử”; Lại Nguyên Ân định vị nó “ở ranh giới
giữa thời gian lịch sử và thời gian thần thoại, hoặc diễn ra ở thời gian lịch sử”.
- Quan hệ với cộng đồng
: các nhà nghiên cứu chú ý nhấn mạnh mối quan hệ giữa
truyền thuyết và quần chúng nhân dân: truyền thuyết phản ánh vận mệnh của cả cộng đồng,
là sản phẩm của toàn thể cộng đồng. Để diễn đạt ý tưởng này, Nguyễn Đổng Chi dùng từ
“quần chúng”; Phạm Văn Đồng dùng chữ “nhân dân”; Vũ Ngọc Khánh, Lã Duy Lan cùng
sử dụng khái niệm “cộng đồng”.
- Đặc điểm nội dung
: bởi nội dung truyền thuyết phong phú nên các cách phát biểu
cũng đa dạng. Phạm Văn Đồng nhấn mạnh “cái lõi là sự thật lịch sử”; Kiều Thu Hoạch cho
rằng nó “phản ánh lịch sử ở một mức độ nhất định”. Phan Trần nói rõ hơn, đó là “những sự
việc và nhân vật có liên quan đến lịch sử”; Vũ Ngọc Khánh rút gọn thành “những sự kiện và
nhân vật lịch sử”. Nguyễn Đổng Chi thấy được “công cuộc lao động, chiến đấu và sáng tạo
của quần chúng”; Lã Duy Lan nêu chi tiết hơn, đó là “các nhân vật, các sự vật, địa danh,
các sự kiện liên quan đến sự phát triển của một cộng đồng”.
- Đặc điểm nghệ thuật
: nổi trội trong truyền thuyết là yếu tố kỳ ảo, hoang đường. Phan
Trần xem đó là sản phẩm của “hư cấu, tưởng tượng”; Lại Nguyên Ân gọi là “yếu tố kỳ diệu,
huyễn tưởng”; Vũ Ngọc Khánh quan tâm đến vẻ đẹp “hồn nhiên và đầy chất thơ”; Phạm
Văn Đồng thấy được vẻ đẹp “lý tưởng hóa, chất thơ và mộng, đôi cánh của sức tưởng tượng
và nghệ thuật dân gian”.
- Tâm lý tiếp nhận
: một số phát biểu trên còn quan tâm đến tâm lý tiếp nhận truyền
thuyết. Theo Lại Nguyên Ân, truyền thuyết luôn “được cảm nhận là xác thực”; Phạm Văn

Đồng tin truyền thuyết sẽ được “đời đời con người ưa thích”; còn Hồ Quốc Hùng lại thấy
truyền thuyết “làm đắm say biết bao thế hệ”.
Từ nội hàm khái niệm trên, chúng tôi nhận diện được 4 tiêu chí quan trọng dùng xác
định một tác phẩm nào đó là truyền thuyết dân gian:
 Tiêu chí 1: tác phẩm là một tự sự dân gian.
 Tiêu chí 2: tác phẩm có nội dung phản ánh con người và sự kiện lịch sử trong quá
khứ.
 Tiêu chí 3
: tác phẩm có sử dụng yếu tố hư cấu, tưởng tượng (kỳ ảo).
 Tiêu chí 4: tác phẩm được đón nhận bằng niềm tin, sự yêu thích của cả cộng đồng.
1.2. Phân biệt truyền thuyết dân gian với giai thoại
Trong văn học dân gian, mỗi thể loại đều tích hợp trong nó nhiều giá trị khác nhau.
Chúng là nghệ thuật mà cũng là một cái gì lớn hơn nghệ thuật. Chúng là một hiện tượng văn
hóa phong phú và phức tạp. Bởi sinh thành ngay trong dòng chảy văn hóa dân gian nên các
thể loại văn học dân gian cũng luôn vận động và biến đổi. Trong quá trình đó, sự giao thoa,
xâm nhập giữa các thể loại đã diễn ra.
Do vậy, cách nhận diện tốt nhất bản chất một thể loại văn học dân gian, theo chúng tôi,
chính là đối sánh nó với những thể loại có quan hệ gần gũi. Ở đây, chúng tôi xin khảo sát
mối quan hệ giữa truyền thuyết và giai thoại. Lý do là trong quá trình sưu tầm, nghiên cứu
truyền thuyết dân gian Nam Bộ, chúng tôi gặp nhiều nan giải từ chính mối quan hệ này.
Phân biệt truyền thuyết và giai thoại – vấn đề đặt ra tưởng chừng không cần thiết. Bởi
chúng đã là hai thể loại khác nhau. Từ điển văn học (bộ mới) giới thuyết chúng rõ ràng qua
việc giải thích thuật ngữ [64,tr.519-1835]. Nhiều công trình sưu tầm, nghiên cứu về folklore
cũng không xem chúng là một
1
.
Tuy nhiên, việc phân biệt hai thể loại này lại liên quan trực tiếp đến vấn đề lý thuyết lẫn
thực tế sưu tầm, biên soạn văn học dân gian.
Trong khoa học về folklore, việc đối sánh các thể loại với nhau luôn là thao tác hữu hiệu
nhằm củng cố thêm đặc trưng thể loại và tìm hiểu cấu trúc bên trong tác phẩm. Thao tác này

được xem là một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất và khó khăn nhất của người nghiên
cứu văn học dân gian. Vì theo Propp, “ranh giới giữa các thể loại không phải bao giờ cũng
vững chắc và đôi khi cũng bị phá vỡ” [177,tr.28]. Truyền thuyết và giai thoại cũng không có
ngoại lệ: “… Trong những ghi chép sớm nhất, giai thoại văn học thường không phân giới rõ
rệt với truyền thuyết, truyền kỳ, có những mảng giai thoại xuất hiện thời kỳ sau lại gần với
tiếu lâm” [64,tr.519].

1
Xin nêu vài dẫn chứng (chúng tôi gạch dưới):
- Một cách tổng quát, có thể nói rằng thần thoại và cổ tích thực sự chiếm một tỉ lệ quá ít ỏi trong kho tàng chuyện dân gian
Nam Bộ. Trái lại, thể loại truyền thuyết (ở đây chúng tôi gọi là sự tích) và giai thoại chiếm đại đa số [215,tr.12].
- Một nhân vật được coi là nhân vật lịch sử khi nhân vật đó có những ảnh hưởng hay đóng góp cho quá trình phát triển của
cộng đồng. Với những nhân vật này, thường là có truyền thuyết và cũng có cả giai thoại [108,tr.7].
Thực tế càng chứng tỏ hai thể loại này chưa được phân giới rõ ràng. Khi sưu tầm, khảo
sát chuyện dân gian về những anh hùng kháng Pháp ở Nam Bộ, có quan điểm cho rằng:
“Khác với những truyền thuyết danh nhân ở Bắc Bộ, những truyện ở đây có thể xem là
những giai thoại vì nó gần gũi với người thật, ít có yếu tố siêu nhiên, thần kỳ” [101,tr.14].
Có công trình gộp chung mọi tự sự dân gian vào giai thoại [65]. Có tập sách gọi một số tác
phẩm là giai thoại, trong khi chúng hội đủ những đặc trưng của truyền thuyết: Giai thoại về
Thiên Hộ Dương, Giai thoại về ông Phòng Biểu [67].
Về thao tác khoa học, việc đối sánh hai thể loại này tưởng chừng chông chênh. Liệu có
nên khảo sát một đối tượng khi nó còn đang vận động và biến đổi? Bởi truyền thuyết đôi khi
còn nhập nhằng với thần thoại, cổ tích [41,tr.356]. Giai thoại thuộc về văn học viết hay văn
học dân gian
2
? Giai thoại có phải là một loại hình của truyện cổ tích hay không? [177,tr.44]
v.v.
Thực ra, sự phức tạp trên không ngăn trở việc tìm ranh giới giữa truyền thuyết và giai
thoại. Trái lại, nó còn hỗ trợ cho việc nhận diện rõ hơn đặc trưng, cấu trúc của các thể loại
này - cơ sở quan trọng dùng đối sánh. Hơn nữa, nếu một thể loại văn học dân gian (biểu hiện

qua từng đơn vị tác phẩm cụ thể) luôn có sự biến đổi, giao thoa với thể loại khác thì điều đó
càng chứng tỏ nó vẫn đang sống và rất giàu sức sống. Về điều này, Propp đã từng khẳng
định: “Tác phẩm phônclo vận động, luôn luôn thay đổi, và sự vận động, sự thay đổi ấy là
một trong những dấu hiệu đặc trưng của phônclo” [177,tr.12].
Tiến hành phân biệt truyền thuyết và giai thoại cũng đồng nghĩa với việc quay về khảo
sát đặc trưng từng thể loại và đối sánh chúng với nhau. Nó gắn với hàng loạt câu hỏi: Truyền
thuyết là gì? Giai thoại là gì? Chúng thường nhập nhằng ở phương diện nào? Tại sao có sự
nhập nhằng ấy? Những căn cứ nào giúp phân biệt chúng? Có thể rút ra dấu hiệu nhận dạng
từng thể loại không?
* Như đã trình bày, truyền thuyết là một thể loại lớn trong văn học dân gian, đã hình
thành, vận động và phát triển lâu đời. Ở Việt Nam, nhiều công trình nghiên cứu có giá trị đã
xác định được bản chất thể loại này.
Tựu trung, truyền thuyết là những tự sự dân gian có cái lõi lịch sử; màu sắc ít nhiều
huyền ảo; nội dung kể về các nhân vật và sự kiện lịch sử. Truyền thuyết không phải là chính

2
Trong Từ điển Văn Học [64,tr.519], Lại Nguyên Ân cho giai thoại “thuộc về văn chương bác học, gắn với sinh hoạt văn học
thành văn, nhưng lại tồn tại dưới dạng truyền miệng, tức là dạng thức tồn tại của các chuyện kể dân gian”. Còn trong Thông báo
Văn hóa dân gian 2002 [73,tr.652], Kiều Thu Hoạch lại xác định “giai thoại là sáng tác folkore, là văn học dân gian, mà tác giả
nước ngoài còn gọi rõ là giai thoại dân gian”.
sử mà chỉ là dã sử. Nó là văn học chứ không phải lịch sử. Nó thể hiện cách nhìn, cách đánh
giá của nhân dân về lịch sử.
* Giai thoại là đối tượng nghiên cứu khá mới mẻ của văn học dân gian và cả văn học
thành văn. Tuy được công nhận là một thể loại nhưng lý thuyết về nó còn ít được chú ý. Ở
Trung Quốc, thuật ngữ giai thoại xuất hiện ngay từ thời Đường – Tống nhưng chưa thấy ai
luận bàn gì về thể loại. Ở Nga, những năm 60 của thế kỷ XX, lý thuyết giai thoại mới được
giới Folklore học quan tâm. Còn ở Việt Nam, thuật ngữ này có lẽ đã được sử dụng từ 1940
qua quyển Việt Sử giai thoại của Đào Trịnh Nhất (Cộng Lực xuất bản, năm 1940). Đến 1965,
lại xuất hiện qua tập sách Giai thoại văn học Việt Nam của nhóm soạn giả Hoàng Ngọc
Phách, Kiều Thu Hoạch

3
. Nhìn chung, theo Vũ Ngọc Khánh: “Tuy vẫn luôn luôn được nhắc
đến, kể đến, với nhiều trân trọng, nhưng phải nói rằng giai thoại chưa được nghiên cứu bao
nhiêu, và thật ra thì cũng chưa xác định vị trí cho rõ rệt lắm” [97,tr.164].
Cho đến nay, qua một số công trình nghiên cứu về folklore, bản chất của giai thoại, nhìn
chung, đã được xác định. Theo GS. Kiều Thu Hoạch, “giai thoại vốn là một thuật ngữ gốc
Hán, giai có nghĩa là hay, thoại là câu chuyện kể. Như vậy, giai thoại là câu chuyện kể hay,
đẹp, mà lâu nay, giới nghiên cứu vẫn coi thuật ngữ này là tương đương với thuật ngữ
anecdote của phương Tây” [73,tr.644]. Vũ Ngọc Khánh cũng xem giai thoại tương đương
với thuật ngữ anecdote, đồng thời nhấn mạnh, đó là những mẩu chuyện ngắn, rất ngắn, có
tính cách hài hước, dí dỏm, gây được những nụ cười “mang ý nghĩa triết học” [97,tr.164].
Chú ý đến không gian sống của nó, Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố cho giai thoại “là việc tốt,
chuyện hay, thường truyền tụng ở dân gian” [156,tr.243]. Có khác đi, Lại Nguyên Ân cho
giai thoại là “một thể loại chuyện kể truyền miệng, lưu hành chủ yếu trong giới nhà văn và
lớp công chúng yêu thích thơ văn, nhất là những người có hiểu biết Hán học và văn chương
chữ Hán” [64,tr.519]. Nghiêng về thi pháp thể loại, Guxép định nghĩa, “Chúng tôi gọi là giai
thoại, tác phẩm tự sự trào phúng hoặc hài hước, được xây dựng trên một tình tiết có một sức
tăng tiến, tới điểm cao, biểu hiện rõ rệt và hết sức bất ngờ” [99,tr.168].
Theo trên, giai thoại là những tự sự dân gian, chủ yếu được truyền miệng. Nó là những
câu chuyện lý thú, hay, đẹp, có tính chất hài hước, dí dỏm, mang nhiều ý nghĩa triết lý.
* Thoạt xem qua, truyền thuyết và giai thoại chỉ giống nhau ở chỗ: cùng là những tự sự
dân gian và chủ yếu được truyền miệng. Còn lại, một bên gắn liền với những vấn đề, sự kiện

3
Theo Thông báo Văn hóa dân gian 2002 [73,tr.645], bản thảo này hoàn thành từ 1963, Kiều Thu Hoạch biên soạn, Hoàng Ngọc
Phách đọc duyệt, Trần Thanh Mại viết lời giới thiệu.
lịch sử, thiêng liêng, hệ trọng; một bên là chuyện đời thường, lý thú và hài hước. Làm sao có
thể nhầm lẫn giữa hai thể loại có nhiều dấu hiệu khác biệt nhau như vậy?
Tuy nhiên vấn đề không đơn giản và không dừng ở đó.
Soi vào thực tế tác phẩm, nếu chỉ xem giai thoại là anecdote (theo cách hiểu của phương

Tây) thì chuyện về cuộc đời những anh hùng kháng Pháp ở Nam Bộ sao được phép gọi là
giai thoại? Bởi làm sao có yếu tố trào phúng, hài hước trong những câu chuyện khởi nghĩa,
hy sinh đầy bi tráng? Nhưng tại sao một số công trình sưu tầm, biên soạn văn học dân gian
vẫn xem chúng là giai thoại?
Có lẽ mấu chốt nằm ở chỗ này: do đặc thù văn hóa, ở phương Đông và Việt Nam, giai
thoại không dễ phân biệt với truyền thuyết. Bởi, giai thoại phương Đông còn được xem “là
cuốn sổ biên niên của cuộc sống, là người bạn thường xuyên của con người và của các sự
kiện lịch sử xã hội” [84,tr.165]. Giai thoại phương Đông đâu chỉ mang ý vị hài hước. Nó còn
có những câu chuyện đẹp, được viết, kể thật nghiêm túc, cẩn trọng về các nhân vật lịch sử.
Những công trình biên soạn về Việt sử giai thoại của Đào Trinh Nhất và Nguyễn Khắc
Thuần là minh chứng
4
.
Vấn đề sẽ càng rõ hơn khi giai thoại được phân nhóm như truyền thuyết. Qua khảo sát
kho tàng giai thoại Việt Nam, Vũ Ngọc Khánh đề nghị chia giai thoại làm ba nhóm: giai
thoại văn học, giai thoại lịch sử, giai thoại Folklore.

Xin ghi lại phần diễn giải của Vũ Ngọc Khánh về ba nhóm giai thoại này [97,tr.174]:
- Giai thoại văn học: những câu chuyện hoàn toàn là chuyện sáng tạo và chuyện những người
sáng tạo trong địa hạt văn chương học thuật.
- Giai thoại lịch sử: những câu chuyện khác liên quan với những sự kiện, những nhân vật hoạt
động trong các chính trường, có liên hệ chặt chẽ với tiến trình tồn vong của đất nước.
- Giai thoại Folklore: các mẩu chuyện về những tài năng thợ thêu, thợ chạm, những nghệ nhân,
nghệ sĩ tuồng chèo, hội họa, điêu khắc, diễn xướng… gây được những thú vị, bất ngờ; các mẩu chuyện
làm nền cho những thành ngữ, phương ngôn, vẫn thường được nhân dân truyền tụng để biểu lộ niềm
tin, tự hào về con người, quê hương, dòng họ…

Theo đó, điểm chính tạo nên tình trạng nhập nhằng giữa truyền thuyết và giai thoại là do
nhóm giai thoại lịch sử.

4
Việt Sử giai thoại của Đào Trịnh Nhất (Cộng Lực xuất bản, 1940). Sau này là bộ Việt Sử giai thoại của Nguyễn Khắc Thuần
(NXB Giáo Dục, 2001).
* Vậy có tiêu chí nào dùng phân biệt truyền thuyết lịch sử và giai thoại lịch sử không?
Có thể rút ra dấu hiệu quan trọng nhất nhằm nhận dạng từng thể loại không? Để tìm câu trả
lời, chúng tôi tìm hiểu thêm về thi pháp thể loại và kiểm chứng trên văn bản tác phẩm. Tác
phẩm dùng kiểm chứng, đối sánh là truyền thuyết dân gian về những cuộc khởi nghĩa buổi
đầu chống Pháp ở Nam Bộ và những giai thoại lịch sử thế kỷ XIX [208]. Sở dĩ chúng tôi chỉ
khảo sát trong vùng hẹp này là vì chúng tôi có thuận lợi về tư liệu. Mặt khác, ở thế kỷ này,
trữ lượng truyền thuyết lịch sử và giai thoại lịch sử khá lớn, đồng thời có nhiều văn bản còn
nhập nhằng giữa hai thể loại.
Trong quá trình đối sánh, chúng tôi nhận ra truyền thuyết lịch sử và giai thoại lịch sử có
không ít chỗ trùng hợp. Phải chăng, đây chính là nguyên nhân tạo ra tình trạng nhập nhằng,
dẫn đến gây nhầm lẫn giữa hai thể loại này.
Theo chúng tôi, điểm trùng hợp giữa truyền thuyết lịch sử và giai thoại lịch sử là cùng
phương pháp phản ánh (nhân vật gần với đời thực, ít yếu tố siêu nhiên, thần kỳ; đôi khi còn
ít nhiều yếu tố hư cấu, tưởng tượng)
Ngoài sự trùng hợp trên, truyền thuyết lịch sử và giai thoại lịch sử có rất nhiều điểm
khác nhau:
- Về qui mô tác phẩm
, giai thoại thường phải hết sức ngắn gọn. Một giai thoại hấp dẫn
cần phải có lời kể, lời thoại thật ngắn gọn. Đây là yếu tố làm tăng kịch tính và độ căng cho
câu chuyện. Tuy nhiên, truyền thuyết không có nhu cầu được kể ngắn gọn. Những truyền
thuyết ngắn gọn dễ bị nhầm với giai thoại là vì vậy.
- Về hình thức thể hiện
, giai thoại bắt buộc phải có lời thoại, tức có đối đáp giữa các
nhân vật. Không có lời thoại, câu chuyện dù thú vị đến đâu cũng không thể thành giai thoại.
Trong khi đó, không ít truyền thuyết rất hấp dẫn mà chẳng cần có lời thoại nào.
- Về sự kiện, tình tiết trong tác phẩm
, giai thoại gắn với không gian, thời gian sinh hoạt

đời thường, hàng ngày. Còn truyền thuyết luôn gắn với không gian thiêng, thời gian thiêng,
liên quan đến vận mệnh nhân vật và dân tộc. Trong truyền thuyết, cho dù một vàm sông, con
rạch bình thường cũng gắn liền với công đức, sự hy sinh dũng liệt của những người yêu nước
(vàm Hổ Cứ, vàm Bà Bầy, rạch Nàng Hai, Vũng Linh…). Trong truyền thuyết, các tình tiết,
sự kiện, cho dù gần với sinh hoạt đời thường cũng gắn liền với một thời khắc lịch sử nào đó,
có ý nghĩa đặc biệt trong cuộc đời nhân vật lịch sử.
- Về những sự kiện lịch sử
, giai thoại sử dụng nó không nhằm mục đích phản ánh, đánh
giá lịch sử. Nó không được kể như “cái đương là” mà phần lớn chỉ được nhắc nhở qua
những lời đàm tiếu, sự luận bàn công - tội của vua chúa hay của giới quan lại, đại thần. Sự
hiện diện của chúng chỉ nhằm phác họa rõ hơn bản chất và cách đối nhân xử thế của các
nhân vật lịch sử (Vũ Ngọc Khánh xem giai thoại “là người bạn thường xuyên của con người
và của các sự kiện lịch sử xã hội” phải chăng cũng vì lý do này?). Riêng với truyền thuyết,
sự kiện lịch sử được xem là phần trung tâm, là cái lõi của tác phẩm. Như đã nêu ở mục 1, thủ
tướng Phạm Văn Đồng từng nhận xét, truyền thuyết “thường có cái lõi là sự thật lịch sử”;
Nguyễn Xuân Lạc nhấn mạnh “chính cái nội dung lịch sử lại là đặc điểm nổi bật của thể loại
văn học dân gian này”; còn Hồ Quốc Hùng xem truyền thuyết là “ký ức cộng đồng về quá
khứ” Chúng tôi nghĩ, những cách nói này đều nhằm khẳng định vị trí, vai trò của sự kiện lịch
sử trong truyền thuyết.
- Về nhân vật
, giai thoại chỉ tập trung kể chuyện sinh hoạt đời thường, chuyện “thâm
cung bí sử” của những nhân vật vốn nổi tiếng. Một giai thoại, dù đã có tình huống lý thú, lời
thoại lý thú nhưng nếu được gán vào một nhân vật nổi tiếng thì tính lý thú của nó càng tăng
thêm bội phần. Không ít giai thoại văn học đã được lịch sử hóa, có lẽ cũng từ quan niệm này.
Còn đó, giai thoại về các hoàng tử con vua Gia Long: Nguyễn Phúc Phổ ngổ ngáo, Nguyễn
Phúc Đài tham lam, Nguyễn Phúc Quân xấc xược… Rồi chuyện các đại thần: tướng Lê Văn
Quân chết rồi vẫn bị đánh 100 gậy, Tả quân Lê Văn Duyệt bị san mộ, Tham tri Nguyễn Tri
Phương bị vua nghiêm phê, Tiến sĩ Phan Thanh Giản bảy lần bị trách phạt…
Riêng truyền thuyết, ngoài những anh hùng dân tộc như Trương Định, Thiên Hộ
Dương, Nguyễn Trung Trực, Thủ Khoa Huân… tác phẩm có thể chỉ kể về những người xuất

thân bình thường hoặc vô danh. Đơn cử, đó là chuyện mười tám nghĩa binh phò Trương
Định, chuyện ông lực điền Phòng Biểu - tướng tài của Thiên Hộ Dương, chuyện Bà Điều, Bà
Đỏ – nghĩa quân thân tín của Nguyễn Trung Trực, chuyện tướng cướp hoàn lương Sáu Hải -
người đánh mõ trung thành của Thủ Khoa Huân…
- Về cách miêu tả
, giai thoại thường đưa cuộc đời nhân vật đi từ chỗ bí ẩn trở về gần gũi
với mọi người. Nó có xu hướng kéo nhân vật xuống đời thường. Có thể kể, đó là chuyện hỉ
nộ hàng ngày của vua Gia Long, chuyện ăn uống của bà Từ Dụ (đời sau quen gọi là Từ Dũ –
thân mẫu vua Tự Đức)… Ngược lại, truyền thuyết đưa nhân vật đi từ chỗ bình thường hóa
thành thiêng liêng, bất tử. Nó theo xu hướng nâng nhân vật lên ngưỡng đề cao, tôn thờ. Ví
dụ, chuyện ông Dương Văn Hạnh, phó xã trưởng đất Lý Nhơn, vì giấu tung tích Trương
Định mà bị chặt đầu nên nhân dân tôn thành Ông thần không đầu; chuyện Bà Bầy, vì ủng hộ
nghĩa quân Thiên Hộ Dương mà bị giặc bắt tra tấn, hãm hiếp đến chết nên được nhân dân
thương tiếc, lấy tên bà đặt cho một vàm sông - vàm Bà Bầy…
- Về chức năng tác phẩm, giai thoại nhằm tạo cảm giác lý thú, từ đó có thể rút ra bài học
triết lý nhân sinh. Còn truyền thuyết lại nhằm đánh giá lịch sử, đồng thời bày tỏ lòng biết ơn,
tôn thờ, ngưỡng mộ của nhân dân với người có công đức. Sự khác biệt này từng được GS. Lã
Duy Lan lưu ý: “Giai thoại không thể hiện sự ngưỡng mộ như truyền thuyết mà chỉ thể hiện
một vài khía cạnh riêng tư, đặc biệt của nhân vật đó mà thôi” [108,tr.7].
- Về thái độ tiếp nhận
, khi nghe một giai thoại, mọi người có thể tin hoặc không tin.
Ứng Hòe Nguyễn Văn Tố từng chú giải: “giai thoại là chuyện vặt, chuyện dật sử, có cái
không đáng tin” [156,tr.243]. Thế nhưng, khi nghe một truyền thuyết, ai nấy đều luôn có
niềm tin. Nói theo Trần Thị An, “hạt nhân quan trọng nhất trong thể loại truyền thuyết đó là
niềm tin vào sự hiện diện của cái kỳ ảo trong đời sống…” [3,tr.602]. Để củng cố niềm tin,
mọi người có nhu cầu gắn truyền thuyết với một chứng tích văn hóa nào đó (lăng mộ, địa
danh, lễ hội…). Ở sự tiếp nhận giai thoại, nhu cầu này không có.
Từ quá trình miêu tả, đối sánh trên đây, chúng tôi rút ra vài nhận xét:
- Những tiêu chí dùng đối sánh cũng là dấu hiệu cụ thể, giúp xác định bản chất từng
thể loại. Hẳn nhiên, không phải bất kỳ giai thoại lịch sử, truyền thuyết lịch sử nào cũng phải

đáp ứng đầy đủ các tiêu chí này.
- Những tiêu chí dùng đối sánh chính là những định hướng cụ thể, giúp nhận diện một
tự sự dân gian là giai thoại lịch sử hay truyền thuyết lịch sử. Nó giúp người sưu tầm, biên
soạn văn học dân gian có thể hạn chế tối đa sự nhầm lẫn khi phân loại, khảo sát tác phẩm.
- Trong quá trình phân loại, có thể còn một vài văn bản khó xác định là giai thoại lịch
sử hay truyền thuyết lịch sử. Nên chăng xem đó là trường hợp chuyển hóa thể loại – biểu
hiện cho sự vận động và biến đổi của tác phẩm folklore. Nhưng đúng hơn, theo chúng tôi,
nên xem đó là hiện tượng giai thoại điểm xuyết thêm cho truyền thuyết, làm cho truyền
thuyết gần gũi với đời thường hơn. Và phải chăng, đây chính là đặc điểm chủ yếu, khiến
truyền thuyết muộn ở Nam Bộ khác với truyền thuyết Đàng Ngoài?
- Ở trường hợp văn bản khó xác định nêu trên, theo chúng tôi, hai tiêu chí phân biệt có
tính quyết định chính là cách thức miêu tả nhân vật, sự kiện và thái độ tiếp nhận tác phẩm.
Nếu giai thoại lịch sử tìm cách vén bức màn bí ẩn, kéo những nhân vật vốn nổi tiếng, quyền
uy xuống gần với đời thường (sự giải thiêng) thì truyền thuyết lại tìm cách phủ thêm màn
sương huyền ảo, nâng những con người bình thường lên ngưỡng thiêng liêng, bất tử (sự