Feynman chuyện thật như đùa: Phần 2

PHẦN3

FAYNMAN,BOMVÀQUÂNĐỘI


Nhữngkípnổbịxịt

Khi thế chiến thứ ii đã bắt đầu ở Âu châu, đã có rất nhiều
chuyện về việc phải chuẩn bị sẵn sàng và thể hiện lịng u
nước,chodùMỹvẫnchưatunchiến.Báochícónhiềubàidài
về những doanh nhân tình nguyện đến Plattsburg, New York,
đểhuấnluyệnqnsự,vàvânvân.
Tơibắtđầunghĩmìnhcũngphảicómộtchútđónggópnào
đó.SaukhihọcxongởMIT,mộtngườibạncùnghộinamsinh,
MauriceMeyer,ngườiđãởtrongqnđồnthơngtin,đưatơi
đếngặpmộtđạitáởvănphịngqnđồntạiNewYork.
“Tơimuốnphụcvụtổquốccủamình,thưangài,vàvìtơicó
đầuóckỹthuật,nênchắcsẽcócáchđểtơilàmđượcnhữngviệc
cóích.”
“Được,nhưngtốthơnlàcậuhãyđiđếnPlattsburg,đếntrại
huấn luyện, và hồn thành tồn bộ khóa huấn luyện cơ bản.
Sauđóchúngtơimớicóthểdùngcậu,”ơngđạitátrảlời.
“Nhưngkhơngcócáchnàođểsửdụngtrựctiếphơntàinăng
củatơià?”
“Khơng;đâylàcáchthứctổchứccủaqnđội.Hãylàmtheo
thơnglệ.”
Tơiđirangồivàngồitrongcơngviênsuynghĩvềđiềuđó.
Tơisuynghĩmiênman:Cólẽcáchtốtnhấtđểcóđónggóplàđi
theo con đường của họ. Nhưng thật may mắn là tơi đã nghĩ
thêmmộtchútvàbảo:“Qnchuyệnđóđi!Mìnhsẽchờthêm
một chút. Có thể điều gì đó sẽ xảy ra và họ có thể dùng mình

mộtcáchhiệuquảhơn.”
Tôi đã đến Princeton để học tiếp sau đại học, và vào mùa
xn,tơiđãđếnphịngthínghiệmBell[23]ởNewYorkmộtlần
nữa để tìm việc làm mùa hè. Tơi thích đi xem các phịng thí
nghiệm Bell. Bill Shockley, người đã phát minh ra transistor,
đưatơiđimộtvịng.Tơinhớcănphịngcủaaiđócócửasổđược
đánhdấu:CâycầuGeorgeWashingtonđangđượcxâydựng,và
những chàng trai này của phịng đang theo dõi tiến độ cơng
trình. Họ vẽ một đường cong ban đầu khi dây cáp chính vừa
đượcđặtlên,vàhọcóthểđođượcnhữngsaikhácnhỏkhicây
cầuđượctreotrêndâycápđó,khiđườngcongbanđầuchuyển
thành một đường parabol. Đó chính là loại cơng việc mà tơi
muốnmìnhcóthểnghĩrađểlàm.Tơingưỡngmộnhữngngười
ấy;tơilnhyvọngmộtngàynàođómìnhcóthểđượclàmviệc
vớihọ.
Vàingườiởphịngthínghiệmđưatơirangồiăntrưaởmột
nhàhànghảisản,vàtấtcảbọnhọđềurấtthíchthúvớiviệcsắp
đượcănsị.Tơitừngsốngởngaysátbiểnnhưngchẳngthểnào
uđượcmónnày;cátơicịnchẳngănđược,nóichiđếnsị.
Tơi tự nhủ: “Mình phải dũng cảm lên. Mình phải ăn được
mộtcon.”
Tơilấymộtconsị,vàthấynóthậtdễsợ.Nhưngtơitựtrấn
an: “Điều đó khơng thực sự chứng tỏ rằng mình là một người
đànơng.Mìnhcịnchưabiếtđượcnódễsợnhưthếnàocơmà.
Khimàđiềuđócịnchưarõthìnóchưađếnnỗikhókhănlắm.”
Nhữngngườikhácvẫnđangsaysưatándươngmónsịngon
nhưthếnào,nêntơiănthêmmộtconnữa,nhưngconnàycịn
khónuốthơncảconđầu.

Lầnnày,chắcphảilàlầnthứtưhoặcthứnămtơiđếnphịng


thínghiệmBell,vàhọđãnhậntơi.Tơiđãrấthạnhphúc.Ngày
đó rất khó tìm được một cơng việc mà bạn có thể làm cùng
nhữngnhàkhoahọckhác.
NhưngrồiđãcómộtsựphấnkhíchlớnởPrinceton.Tướng
Trichel đến thăm và nói với chúng tơi: “Chúng tơi cần có các
nhà vật lý! Các nhà vật lý rất quan trọng với qn đội! Chúng
tơicầnbanhàvậtlý!”
Bạnphảihiểulàngàyấyngườitahầunhưkhơngbiếtnhàvật
lýlàgì.Chẳnghạn,Einsteinlạiđượcbiếtđếnnhưmộtnhàtốn
học – thế nên rất ít khi có ai đó cần các nhà vật lý. Tơi nghĩ:
“Đâylàcơhộicủamìnhđểcóđónggópchođấtnước,”vàtơiđã
tìnhnguyệnlàmviệcchoqnđội.
TơihỏiphịngthínghiệmBellxemhọcóđồngýchotơilàm
việcchoqnđộitrongmùahèđókhơng,vàhọnóirằng,nếu
tơimuốnthìhọcũngcócơngviệcphụcvụquốcphịng.Nhưng
tơiđãbịhútvàocơnsốtáiquốc,nênđãđểmấtmộtcơhộitốt.
Lẽratơiđãphảithơngminhhơnnhiềuđểlàmviệcởphịngthí
nghiệm Bell. Nhưng trong thời gian đó con người thường đơi
chútngớngẩn.
TơiđếnFrankfortArsenalởPhiladelphiavàlàmviệcvớimột
con qi vật: một máy tính cơ học để định hướng cho pháo
binh.Khicácmáybayxuấthiện,cácxạthủpháobinhquansát
chúngbằngmộtkínhviễnvọng,vàcáimáytínhcơhọcnày,với
những cái bánh răng và cái cam, và vân vân, sẽ cố tiên đốn
xemmáybayđangbayvềđâu.Đólàmộtcỗmáyđượcthiếtkế
và chế tạo rất đẹp. Một trong những ý tưởng quan trọng ở cỗ
máy này là những bánh răng khơng trịn – các bánh răng dù

khơng trịn mà vẫn khớp nhau. Do bán kính thay đổi của các
bánhrăng,mộttrụcsẽquaynhưcơngnăngcủamộttrụckhác.
Tuynhiên,cáimáynàythuộcđờichótcủathếhệmáytínhcơ


học;ngaysauđómáytínhđiệntửxuấthiện.
Saukhinóitấtcảnhữnggìvềviệccácnhàvậtlýquantrọng
nhưthếnàovớiqnđội,việcđầutiênhọgiaochotơilàkiểm
tranhữngbảnvẽbánhrăngxemcácconsốcóđúngkhơng.Việc
nàydiễnratrongmộtthờigian.Rồi,dầndần,ngườiphụtrách
bộ phận đó bắt đầu nhận ra rằng tơi biết làm cả những việc
khác nữa. Và khi mùa hè trôi đi, anh ta dành thêm thời gian
thảoluậncơngviệcvớitơi.
MộtkỹsưcơkhíởFrankfortđãlncốgắngthiếtkếnhiều
thứ,nhưngchẳngbaogiờcóthểlàmđượccáigìchuẩnxác.Một
lầnanhtathiếtkếmộtcáihộpđầycácbánhrăng,trongđócó
một bánh to, đường kính khoảng 20cm, với sáu cái nan hoa.
Anhchàngnàynóimộtcáchrấtphấnkhởi:“Thưasếp,sếpthấy
cáinàythếnào?Sếpthấythếnào?”
“Cũng được!” sếp trả lời. “Tất cả những thứ cậu cần làm là
xác định một cái chuyển trục trên mỗi nan hoa sao cho bánh
răng có thể quay!.” Anh chàng này đã thiết kế một cái trục đi
xuyênquangaygiữanhữngcáinanhoa.
Sếp tiếp tục nói với chúng tơi rằng có một thứ như cái
chuyểntrục(Tơiđãnghĩchắchẳnơngấyđùa).Nóđượcngười
Đức phát minh trong chiến tranh để khơng cho máy qt mìn
củangườiAnhbắtđượcnhữngsợicáp,màchúnggiữchomìn
của Đức treo trong nước ở một độ sâu nhất định. Với các
chuyểntrụcnày,cácsợicápcủaĐứccóthểchonhữngsợicáp
củangườiAnhđiquanhưthểlàchúngđangđiquamộtcáicửa

quay.Vìthế,cóthểđặtnhữngcáichuyểntrụcởtấtcảcácnan
hoa. Nhưng sếp khơng định nói là những người chế tạo máy
phải giải quyết toàn bộ cái rắc rối ấy; mà, thay vì, chính anh
chàngnàyphảithiếtkếlạivàđểcáitrụcởchỗnàođónữa.
Thi thoảng qn đội lại gửi một trung úy đến để kiểm tra


xemcơngviệctiếntriểnthếnào.Sếpcủachúngtơibảorằngvì
chúng tơi thuộc khối dân sự, nên viên trung úy đó có cấp bậc
cao hơn bất kỳ người nào trong chúng tơi. “Đừng kể gì với
trung úy cả,” sếp bảo. “Một khi bắt đầu nghĩ là mình biết về
nhữngđiềuchúngtađanglàm,thìanhtasẽáplênchúngtađủ
loạimệnhlệnhvàsẽlàmhỏnghếtmọiviệc.”
Vào thời gian đó, tơi đang thiết kế vài thứ, nhưng khi viên
trungúyđếngầntơigiảvờlàtơikhơngbiếtmìnhđanglàmcái
gì,tơichỉlàmtheomệnhlệnh.
“Cậuđanglàmgìởđâyvậy,Feynman?”
“À, tơi vẽ một dãy các đường ở các góc kế tiếp nhau, rồi tôi
được yêu cầu phải đo các khoảng cách khác nhau từ tâm theo
bảngnày,vàrồisắpxếpnólại….”
“Ừ,nhưngnólàcáigì?”
“Tơinghĩnólàmộtcáicam.”Thựctếlàtơiđãthiếtkếmột
thứnhưngtơicứlàmnhưthểlàaiđóđãbảotơichínhxácphải
làmcáigì.
Viêntrungúykhơngthểmoiđượcthơngtingìtừbấtkỳai,
cịnchúngtơithìthậtlàvuivẻ,tiếptụclàmviệctrêncáimáy
tínhcơhọcấychẳnghềbịquấyphiền.Mộthơm,viêntrungúy
lạiđếnvàhỏichúngtơimộtcâuđơngiản:“Giảsửlàngườiquan
sátkhơngởcùngvịtrívớixạthủ–cácanhsẽgiảiquyếtvấnđề
đónhưthếnào?”

Chúngtơibịsốcmạnh.Chúngtơiđãthiếtkếtồnbộvấnđề,
sửdụnghệtọađộcựcvớicácgócvàkhoảngcáchtừgốctoạđộ.
VớicáctọađộXvàYthìrấtdễhiệuchỉnhchotrườnghợpmột
ngườiquansátdiđộng,chỉmỗiviệcđơngiảnlàcộnghoặctrừ.
Nhưngvớihệtọađộcực,thìđólàmộtsựrốirắmkhủngkhiếp.
Vậy hóa ra là, cái viên trung úy, mà chúng tôi đã cố gắng


khơngđểanhtanóivớimìnhđiềugì,cuốicùngđãchochúng
tơibiếtmộtđiềuvơcùngquantrọng,màchúngtơiđãqnmất
khithiếtkếdụngcụnày–đólàtrườnghợpsúngvàtrạmquan
sátkhơngởcùngmộtchỗ!
Sửalạiđiềuđólàcảmộtsựrắcrốilớn.
Gầncuốihè,lầnđầutiêntơiđượcgiaomộtcơngviệcthiếtkế
thậtsự:mộtcáimáycóthểvẽramộtđườngliêntụctừtậphợp
cácđiểm–cứmườilămgiâyhiệnramộtđiểm-từmộtthiếtbị
mớiđượcphátminhởAnhđểtheodõimáybay,gọilà“Ra-đa”.
Trướcđótơichưabaogiờlàmmộtthiếtkếcơkhínào,nêntơi
hơibịhoảng.
Tơitớigặpmộtngườiởnhómkhácvànói:“Anhlàkỹsưcơ
khí;tơichẳngbiếtgìvềkỹthuậtcơkhícả,thếmàtơilạiđược
giaoviệcnày…”
“Chẳngcógìđâu,”anhtađáp.“Nhìnđây,tơisẽchỉchoanh.
Cóhaiquitắcanhcầnbiếtđểthiếtkếnhữngcáimáynày.Thứ
nhất,masátởmỗiđệmlàtừngnàytừngnày,vàởmỗichuyển
tiếp bánh răng là chừng này chừng này. Từ đó anh có thể tìm
đượclựccầnthiếtđểchothiếtbịhoạtđộnglàbaonhiêu.Thứ
hai,khianhcómộttỷsốbánhrăng,chẳnghạn2:1,vàanhtự
hỏi khơng biết nên làm nó là 10: 5, hay 24: 12, hay 48: 24, thì
đây là cách để lựa chọn: hãy tìm trong cuốn catalogue bánh

răng Boston và chọn những bánh răng ở giữa của danh sách.
Nhữngcáiởđầudanhsáchcóquánhiềurăngnênkhóchếtạo.
Nếu có thể làm những bánh răng có răng mảnh hơn thì họ đã
kéodàicáidanhsáchvềphíatrênrồi.Nhữngbánhrăngởcuối
danhsáchcóqítrăngnênchúngdễbịvỡ.Vìthếtốtnhấtlà
dùngnhữngbánhrăngởgiữacủadanhsách.”
Tơicórấtnhiềuchuyệnbuồncườitrongviệcthiếtkếcáimáy
đó. Chỉ đơn giản bằng cách lựa chọn những bánh răng ở giữa


danhsáchvàtổnghợpcácmơmenxoắnnhỏvớihaiconsốmà
anhấyđưacho,thếlàtơicóthểtrởthànhmộtkỹsưcơkhí!
QnđộikhơngmuốntơiquaylạiPrincetonđểhọctiếpsau
mùahèđó.Họtiếptụctặngtơicáimónunướcnày,vàđưara
cảmộtdựántổngthểđểtơicóthểthựchiệnnếuởlạiđó.
Nhiệmvụlàthiếtkếmộtcáimáygiốngnhưcáitrướcđây–
đượchọgọilàbộđiềukhiển–nhưnglầnnàytơinghĩlàdễhơn
bởivìxạthủsẽbaytheophíasautrênmộtmáybaykhácởcùng
độcao.Xạthủsẽnhậpvàocáimáycủatơiđộcaocủaanhtavà
ước lượng khoảng cách của anh ấy ở sau cái máy bay kia. Cái
máy của tôi sẽ tự động nghiêng khẩu súng ở đúng góc và khai
hoả.
Làngườiphụtráchcủadựánnày,tơisẽphảiduhànhxuống
Aberdeenđểlấynhữngbảng(sốliệu)bắn.Tuynhiên,họđãcó
sẵnvàidữliệubanđầu.Tơinhậnthấylàởhầuhếtcáccaođộ
lớn hơn, nơi mà các máy bay sẽ hoạt động, thì lại chẳng có số
liệunàocả.Vìthếtơiđãgọiđiệnđểhỏixemtạisaolạinhưvậy,
thìhóaralànhữngkípnổmàhọsẽdùngkhơngphảikípnổhẹn
giờ,màlàkípnổsợibột-loạinàykhơnghoạtđộngởđộcaoấy–
chúngbịxịttrongkhơngkhílỗng.

Tơiđãnghĩlàmìnhchỉphảihiệuchỉnhsứccảnkhơngkhíở
cáccaođộkhácnhau.Nhưngthựctếnhiệmvụcủatơilàphát
minh ra một cái máy mà nó sẽ làm cho quả đạn nổ đúng thời
điểm,khimàngịinổkhơngcháy!
Tơi quyết định là việc đó q khó với mình và quay về
Princeton.


Thửtậpđánhhơi

Khi làm việc ở Los Alamos và muốn nghỉ ngơi đơi chút, tơi
thườngđếnthămvợtạimộtbệnhviệnởAlbuquerque,cáchđó
vàigiờ.
Mộtlần,đếnthămcơấynhưngkhơngđượcvàongay,nêntơi
đãrẽquathưviệncủabệnhviệnđểđọcgìđó.
TơiđọcmộtbàibáotrênScience về lồi chó săn, và làm thế
nào mà chúng đánh hơi tài như vậy. Các tác giả mơ tả những
thínghiệmkhácnhaumàhọđãlàm–chósăncóthểnhậnbiết
những đồ vật mà con người chạm vào, và vân vân – và tơi bắt
đầunghĩ:Thậtrấtấntượngvềkhảnăngđánhhơicựcgiỏicủa
chósăn,khảnănglầntheodấuvếtconngười,vânvânthếcịn
khảnăngcủachúngtathìthựcratốtđếnmứcnào?
Khi có thể vào thăm vợ, tơi gặp cơ ấy và nói: “Chúng ta sẽ
làm một thí nghiệm nhé. Em đã khơng đụng đến mấy cái chai
Cokekiavàingàynayrồiphảikhơng?(Vợtơicómộtbịchsáu
chaiCokeđãuốnghếtđượcgomlạiđểchờchuyểnrangồi)”
“Vâng.”
Tơimangbịchsáuchaiđólạichỗcơấy,khơngchạmvàochai
nào,vànói:“Thếnày.Bâygiờanhsẽđirangồi.Emlấyramột
chai,giữnótrongtaykhoảnghaiphút,rồiđểnólạichỗcũnhé.

Sauđóanhsẽvàovàthửnóixemđólàchainào.”
Thế là tơi đi ra ngồi, cịn cơ ấy lấy ra một chai và giữ nó
trong tay một lúc – cũng khá lâu đấy, vì tơi khơng phải là chó
săn! Theo bài báo thì chó săn có thể nhận biết cho dù bạn chỉ


chạmvàođồvậtthơi.
Rồitơiquayvào,vàqdễđểnhậnracáichai!Tơithậmchí
khơngcầnphảingửicáiđồbỏđiấy,bởivì,lẽtấtnhiên,nhiệt
độcủanókhơnggiốngnhưcủacácchaikhác.Vànócũngq
rõ ràng bằng đường khứu giác. Ngay khi đưa nó lên gần mặt
mình, bạn có thể ngửi thấy là nó ẩm và ấm hơn. Thế nên, thí
nghiệmnàykhơngcógiátrịvìnóqhiểnnhiên.
Sau đó, tơi nhìn lên giá sách và nói: “Những cuốn sách kia
em đã khơng nhìn ngó gì đến trong một thời gian rồi phải
khơng?Lầnnày,khianhrangồi,emhãylấytừcáigiáấymột
cuốnsáchvàchỉmởnórathơi–chỉmởthơinhé–rồigấplạivà
trảnóvềchỗcũ.”
Thếlàtơilạiđirangồi.Vợtơilấymộtcuốnsách,mởnóra
rồigấplạivàtrảnóvềchỗcũ.Tơiquayvào–vàthậtqđơn
giản! Dễ ợt. Bạn chỉ cần ngửi những cuốn sách. Hơi khó giải
thích,vìchúngtakhơngquenvớiviệcnóivềnhữngđiềunhư
thế này. Bạn đưa mỗi cuốn sách lên mũi và hít hít vài lần, thì
bạncóthểnhậnra.Cókhácbiệtrấtrõ.Cuốnsáchđãdựngởđó
mộtthờigianthìcócáimùigìkiểukhơkhơ,khóchịu.Nhưng
khitaybạnđãchạmvàothìnóâmẩmvàcómùirấtriêng.
Chúngtơilàmthêmmộtvàithínghiệmnữa,vàtơiđãkhám
phá ra rằng ừ thì lồi chó săn thực sự rất có khả năng, nhưng
conngườicũngkhơngphảilàkhơngcókhảnăngnhưbảnthân
họ vẫn nghĩ: vấn đề chỉ là cái mũi của con người ở q cao so

vớimặtđất.
(Tơithấyrằng,bằngcáchngửicácdấuchâncủatơi,conchó
của tơi có thể chỉ ra chính xác tơi đã vào nhà bằng con đường
nào, nhất là khi tôi đi chân trần. Tôi đã thử làm việc đó: bị
quanhtấmthảmbằngtayvàđầugối,híthít,đểxemliệutơicó
thểnhậnrasựkhácbiệtgiữachỗtơiđãđiquavàchỗtơichưa


điđến,vàngộralàtơikhơngthểlàmđược.Vậylà,conchógiỏi
hơntơinhiều.)nhiềunămsau,khitơiđếnCaltechlầnđầutiên,
đãcómộtmộtbữatiệcởnhàgiáosưBachervớisựthamdựcủa
nhiềuthànhviênCaltech.Khơngbiếtdoduncớnào,nhưng
tơi đã kể cho họ câu chuyện ngửi chai và sách của mình. Họ
khơngtinmộtlờinàocả,cũngtựnhiênthơi,vìhọlnnghĩtơi
làmộtthằngbốcphét.Tơiđãphảichứngminhđiềuđó.
Chúngtơicẩnthậnlấytámhoặcchíncuốnsáchrakhỏigiá
màkhơnghềchạmtaytrựctiếpvàochúng,rồitơiđirangồi.
Ba người khác nhau sờ vào ba cuốn sách khác nhau: họ nhấc
mộtcuốnlên,mởra,gấplại,vàđặtvềchỗcũ.
Sauđótơiquayvào,ngửibàntaycủamọingười,vàngửitất
cảcáccuốnsách–tơikhơngnhớđãlàmviệcnàotrước-vàđã
tìmđúngcảbacuốnsách,màchỉsaimấtmộtngười.
Họvẫnkhơngtintơi;họnghĩđólàmộtloạitrịảothuật.Họ
vẫncốtìmxemtơiđãlàmtrịđónhưthếnào.Loạitrịnàycó
mộtmẹoquenthuộc:bạncómộtngườilàmtaytrongvàanhta
rahiệuchobạnbiếtđâulàcáigì.Họgắngpháthiệnxemkẻnội
gián đó là ai. Từ đó tơi thường nghĩ về một trị đốn qn bài
kháhay:lấymộtcỗbàivàbảoaiđórútramộtqnrồiđặtnó
trởlại,trongkhibạnđangởmộtphịngkhác.Bạnnói:“Bâygiờ
tơisẽnóivớianhđólàqnbàinào,bởivìtơilàmộtchúchó

săn:tơisẽngửitấtcảcácqnbàinàyvàsẽchỉraqnbàimà
anh đã rút ra.” Tất nhiên, với những lời ba hoa kiểu này, mọi
người sẽ chẳng hề tin rằng đó chính là điều bạn thực sự đang
làm.
Các bàn tay con người có mùi rất khác nhau - đó là lý do vì
saolồichócóthểnhậnrangười;bạnnênthửxem!Tấtcảcác
bàntayđềucókiểumùiâmẩm,bàntayngườihútthuốccómùi
rấtkhácvớingườikhơnghútthuốc,cịncácqbàthườngcó


các loại mùi thơm khác nhau, và vân vân. Nếu ai đó có mấy
đồng xu trong túi và đã cầm chúng thì bạn cũng có thể ngửi
thấyđiềuđó.


LosAlamosnhìntừbêndưới

Khi nói “Los Alamos nhìn từ bên dưới”[24], tơi ngụ ý chính
cáinghĩađencủacụmtừnày.Chodùgiờđâytơilàmộtngười
có chút tiếng tăm trong lĩnh vực của mình, ngày ấy tơi chỉ là
mộtkẻhồntồnvơdanhtiểutốt.Thậmchí,tơicịnchưacócả
bằng tiến sĩ khi bắt đầu tham gia dự án Manhattan. Nhiều
ngườikháckểvớibạnvềLosAlamos-nhữngngườicócấpbậc
cao–lolắngvềcácquyếtđịnhquantrọng.Tơithìchẳnglolắng
vềquyếtđịnhquantrọngnàocả.
Tơithườnglượnlờởbêndưới.
Một hơm, khi tơi đang làm việc trong phịng của mình ở

Princeton, thì Bob Wilson[25] bước vào và nói rằng anh ấy đã
đượccấptiềnđểlàmmộtcơngviệcbímật,vàrằngđúngraanh

ấy khơng nên tiết lộ với bất kỳ ai, nhưng sẽ nói với tơi vì biết
rằng,ngaykhihiểucơngviệcanhấyđanglàm,tơisẽthấymình
cần phải tham gia. Thế là anh ấy nói với tơi về việc tách các
đồng vị khác nhau của urani[26] để chế tạo bom. Anh ấy đã có
một qui trình tách các đồng vị của urani (khác với qui trình
đượcdùngsaunày)vàrấtmuốnpháttriểnnó.Wilsonkểvớitơi
vềđiềuđóvànói:“Cómộtcuộchọp…”
Tơitrảlờirằngmìnhkhơngmuốnlàmviệcđó.
Anhấybảo:“Đượcthơi,nhưngcócuộchọplúc3giờ.Sẽgặp
cậuởđó.”
Tơiđáp:“Anhntâm,tơisẽkhơngnóivớiaivềbímậtmà
anhđãkểvớitơi,tuynhiêntơisẽkhơnglàmviệcđóđâu.”


Thế là tôi trở lại với công việc luận án của mình – được
khoảngbaphút.Rồitơibắtđầuchậmrãiđilạitrongphịngvà
suynghĩvềviệcnày.NgườiĐứccóHitlervàkhảnăngchếtạo
bomnguntửthìđãrõ.NguycơngườiĐứcsẽlàmđượcbom
trước chúng ta là hết sức đáng sợ. Vậy là, tôi đã quyết định
thamgiacuộchọpvàolúc3giờ.
Khoảng 4 giờ tôi đã ngồi vào bàn và thử tính xem liệu cái
phươngphápnàycóbịgiớihạnbởitổnglượngdịngthuđượcở
mộtchùmionhaykhơng,vàvânvân.Tơikhơngđivàochitiết.
Nhưngtơicóbànlàmviệc,cógiấybút,vàtơilàmviệccậtlựcvà
nhanhnhấtcóthể,đểcácđồngnghiệp,nhữngngườiđanglắp
đặtthiếtbị,cóthểtiếnhànhthínghiệmngaytạiđây.
Nhữnggìđangdiễnragiốngnhưbứctranhdiđộng,ởđóbạn
nhìnthấymộtbộphậnthiếtbịđượclắpvàoruuuuup,ruuuuup,
ruuuuup. Cứ mỗi lần ngước mắt lên, tôi lại thấy hệ thiết bị to
hơn.Vàđiềukhơngthểkháclà,tấtcảbọntơiđềuđãquyếtđịnh

dừngcơngviệcnghiêncứukhoahọccủamìnhđểthamgiadự
án này. Trong chiến tranh, tồn bộ khoa học đã dừng lại, trừ
cáiphầnnhonhỏđượcthựcthiởLosAlamos.Màcáiphầnấy
thìkhơnghàmchứanhiềukhoahọclắm,nóchủyếumangtính
kỹthuật.
Tất cả các bộ phận của những đề án nghiên cứu khác nhau
đượcrápnốilạithànhmộtthiếtbịmớiđểthựcthithínghiệm–
cốgắngtáchcácđồngvịcủaurani.Vớicùnglído,tơicũngđã
dừngcơngviệcriêng,chodùsauđóítlâutơiđãlấymộtkìnghỉ
sáutuầnvàđãviếtxongluậnáncủamình.Vàtơiđãkịpnhận
bằngtiếnsĩngaytrướckhiđếnLosAlamos-nghĩalà,tơikhơng
đếnnỗiởnấcthangqthấpbêndưới,nhưđãlàmchocácbạn
tinnhưthế.
Mộttrongnhữngtrảinghiệmthúvịđầutiêncủatơitrongdự


ánnàyởPrincetonlàđượcgặpnhữngconngườivĩđại.Trước
đó,tơichưabaogiờgặpnhiềutêntuổilớnnhưthế.Ấylàvìcó
một hội đồng đánh giá, ln song hành hỗ trợ, và giúp chúng
tơiđưaraquyếtđịnhcuốicùngvềphươngpháptáchurani.Hội
đồngnàygồmnhữngngườinhưCompton[27],Tolman,Smyth,
Urey, Rabi, và Oppenheimer. Sở dĩ tơi có mặt ở đấy vì tơi am
hiểungunlýhoạtđộngcủaquitrìnhtáchđồngvịmàchúng
tơi đang dùng. Thế là, họ đặt cho tơi những câu hỏi và thảo
luậnvềquitrìnhđó.Mộtngườinêuýkiến,rồiCompton,chẳng
hạn,giảithíchmộtquanđiểmkhác.Ơngkhuyếnnghịnêntheo
hướng này, và ơng đã hồn tồn đúng. Một người khác nói,
vâng, có thể, nhưng có một khả năng khác nữa, mà chúng ta
nênxemxét.
Vậylà,nhìncảhộiđồng,mỗingườimộtý.Tơilấylàmngạc

nhiênvàlolắngvềviệcComptonkhơngnhắclạivànhấnmạnh
quan điểm của mình. Cuối cùng, Tolman, người chủ trì cuộc
họp, lên tiếng: “Vâng, sau khi nghe tất cả những lập luận, tơi
chorằngphươngáncủaComptonlàtốtnhất.Vàbâygiờ,chúng
taphảixúctiếnthơi.”
Thậtqsốcvớitơikhichứngkiếnmộthộiđồng,ởđómọi
người đề xuất rất nhiều ý tưởng, mỗi người nghĩ về một khía
cạnhmới,trongkhivẫnghinhớnhữnggìngườikhácđãnói,để
rồicuốicùng,quyếtđịnhđượcđưara,ýtưởngnàolàtốtnhất–
tóm tắt nó – khơng cần nhắc lại đến lần thứ ba. Những con
ngườinàythựcsựrấtvĩđại.
Cuốicùnglạicóquyếtđịnhlàdựánnàykhơngphảilàdựán
sẽ dùng để tách các đồng vị của urani. Chúng tôi được lệnh
dừnglại,vìởLosAlamos,NewMexico,ngườitađãbắtđầumột
dựánthựcsựchếtạobom.Tấtcảchúngtơiphảitớiđóđểlàm
bom. Sẽ có những thí nghiệm chúng tơi phải tiến hành, và cả


nghiêncứulýthuyếtnữa.Tơinghiêncứulýthuyết.Tấtcảcác
chiếnhữukhácnghiêncứuthựcnghiệm.
Vấnđềlà–Làmgìbâygiờ?LosAlamoschưađượcchuẩnbị.
Trong số những việc gắng làm để tranh thủ thời gian, Bob
WilsoncửtơiđiChicagođểtìmhiểutấtcảnhữnggìcóthểtìm
hiểu được về bom cũng như những khó khăn cần giải quyết.
Rồi, ngay trong các phịng thí nghiệm của mình, chúng tơi có
thểbắtđầutạodựngthiếtbị,máyđếmcácloại,v.v…–những
thứ sẽ hữu ích khi chúng tơi tới Los Alamos. Nhờ thế, khơng
lãngphíthờigian.
Tơi được cử đi Chicago với chỉ đạo là, hãy đến từng nhóm,
nóivớihọ rằng,tơi sẽlàmviệc vớihọ, hãytìmcách đểhọ chỉ

chotơibiếtvềviệcđanglàmmộtcáchchitiếttớimứctơicóthể
thựcsựngồixuốngvàbắtđầugiảiquyếtviệcđó.Ngaysaukhi
đãđạtđượcmụcđíchvớingườinày,tơiphảichuyểnquangười
khác và hỏi về việc khác. Bằng cách ấy, tơi đã am hiểu cặn kẽ
mọiviệc.
Đó là một ý tưởng rất hay, nhưng lương tâm tôi bị cắn rứt
đơichútbởivì,tấtcảhọbỏrấtnhiềucơngsứcđểgiảithíchcho
tơi mọi việc, cịn tơi thì biến ln chẳng giúp gì họ cả. Nhưng
tơi đã rất may mắn. Khi một anh chàng đang giải thích một
việc,tơinói:“Saoanhkhơnglàmviệcấybằngcáchlấyđạohàm
dướidấutíchphân?”Trongnửagiờ,anhtađãgiảiquyếtxong
vấnđề,màhọđãcầycuốcsuốtbathángrịng.Vậylà,tơiđãlàm
được một việc bằng cách sử dụng “Hộp cơng cụ khác lạ” của
mình.RồitơirờiChicago,quayvềvàtrìnhbàynhữnggìđãthu
nhận được – năng lượng giải phóng ra là bao nhiêu, quả bom
trơngsẽnhưthếnào,vàv.v…
Tơinhớlà,sauđó,mộtngườibạncùnglàmviệctênlàPaul
Olum, một nhà tốn học, đã gặp tơi và nói: “Khi người ta làm


phim về chuyện này, họ sẽ dựng một anh chàng quay về từ
Chicago để báo cáo với những người ở Princeton về bom. Anh
tamặccom-lêvàxáchcặptàiliệuvàv.v…–cịnơngthìsơmi
trần cáu bẩn và nói vo với chúng tơi tất cả những chuyện ấy,
chodùđólàcơngchuyệnhếtsứcnghiêmtúcvàấntượng.”
Dườngnhưvẫncịnchậmtrễ,nênWilsonđãđếnLosAlamos
đểtìmhiểuxemcáigìđangcảntrởcơngviệc.Khitớinơi,ơng
ấy nhận thấy cơng ty xây dựng đang làm việc rất căng và đã
hoàn thành việc xây dựng hội trường và vài tòa nhà khác, mà
họ hiểu được công năng của chúng. Nhưng họ khơng có được

những chỉ dẫn rõ ràng về việc xây phịng thí nghiệm như thế
nào – bao nhiêu ống ga, bao nhiêu nước v.v….. Vì thế, Wilson
đãphảixemxétnơinày,nơikia,vàquyếtđịnhngaytạichỗvà
ngaylậptức,baonhiêunước,baonhiêuga,v.v…Vàchỉđạohọ
lậptứckhởicơngxâycácphịngthínghiệm.
Khi ơng ấy quay về gặp chúng tơi, thì tất cả bọn tơi đã sẵn
sàngvànónglịngđượclênđườngngay.Vìthế,tấtcảđãhọpvà
quyếtđịnh,chúngtơicứtớiđó,chodùmọithứởđóchưasẵn
sàng.
Tiện đây nói thêm, Oppenheimer cùng mấy người khác đã
rất kiên nhẫn khi chiêu mộ chúng tơi. Ơng quan tâm đến khó
khăncủatừngngười.Ơnglolắngvềvợtơi,cơấymắcbệnhlao,
liệuởđócóbệnhviệnkhơng,vànhiềuthứkhácnữa.Đólàlần
đầutiêntơinóichuyệnvớiơngmộtcáchriêngtưnhưvậy;ơng
làmộtngườituyệtvời.
Người ta u cầu chúng tơi phải rất cẩn trọng – chẳng hạn
nhưkhôngmuavétàuởPrinceton.GaPrincetonrấtnhỏ,nên

nếu mọi người đều mua vé tàu đến Albuquerque[28], New
Mexico, thì ở Princeton hẳn sẽ có những đồn thổi rằng, đang
xảyrađiềugìđó.Thếlàmọingườimuavéởđâuđó,trừtơi,bởi


vìtơibiếtrằngnếutấtcảmọingườiđãmuavéởnơikhácthì…
Thế là, khi tơi ra ga và nói: “Tơi muốn đến Albuquerque,
NewMexico.”Ngườiđànôngbánvébảoluôn:“Ồ,thếratấtcả
những thứ ấy là của ông!” Mấy tuần trước chúng tôi đã gửi
nhữngthùnggỗlớnđầycácthiếtbịđếmvàhyvọnglàngườita
không để ý đến cái địa chỉ Albuquerque. Thành ra, chí ít tơi
cũngđãphảigiảithíchvìsaochúngtơiđãgửinhữngthùnggỗ

đó;tơichuyểnđếnAlbuquerque.
Nhưngkhichúngtơiđếnnơithìcáctịanhà,khutậpthểvà
nhữngcơngtrìnhkiểunhưvậyvẫnchưahồnthành.Thựctế,
ngay cả các phịng thí nghiệm cũng chưa sẵn sàng. Bằng việc
đếnsớmhơndựkiến,chúngtơiđanghốithúchọ.Vìvậy,họrất
bấn và phải th những ngôi nhà tạm ở các nông trại lân cận.
Lúc đầu, chúng tôi ở trong các ngôi nhà tạm như thế và buổi
sáng lái xe đi làm. Cái buổi sáng đầu tiên lái xe đi làm của tơi
thậtấntượng.VớimộtngườigốcởphíaĐơngvàchưađinhiều,
thì phong cảnh xung quanh quả thật là tuyệt đẹp. Có những
váchđáhùngvĩ,màbạncóthểđãnhìnthấytrongtranhảnh.
Bạnđitừphíadướilênvàngạcnhiênkhibắtgặpquảnúicao,
phẳngnhưmặtbànnày.Điềuấntượngnhấtvớitơilà,khiđang
đilên,ngườitanóirằng,rấtcóthểnhữngthổdândađỏđang
sốngởđây.Anhchàngcầmláidừngxelại,bướcra,ngóngàng
xung quanh, rồi chỉ mấy cái hang của người da đỏ, mà nếu
muốnbạncóthểkhámphá.Thậtlàphấnkhích.
Lầnđầutiênđếnchỗlàmviệc,tơithấymộtkhuvựckỹthuật
đúng ra phải có hàng rào bao quanh cẩn thận, nhưng vẫn còn
toanghoang.Hồiấy,dựkiếnlà,chỗnàysẽlàmộtthịtrấn,bao
quanh là một hàng rào kiên cố. Nhưng họ vẫn cịn đang xây
dựngvàanhbạnPaulOlum,đãtừnglàtrợlýcủatơi,cầmkẹp
hồsơđứngngayởcổng,kiểmtraxetảiravàovàchỉđườngđể


họchởvậtliệuđếnnhữngđiểmkhácnhau.
Khiđếnphịngthínghiệm,tơigặpnhữngngườimàtơimới
chỉ biết tên qua những bài báo của họ trên Physical Review,
v.v…Tơichưabaogiờgặphọtrướcđó.“ĐâylàJohnWilliams,”
họ giới thiệu. Rồi, một anh chàng đứng bật dậy bên chiếc bàn

phủ đầy các bản thiết kế, tay áo xắn cao, và hét qua cửa sổ để
chỉhướngđichocánhxetảivàcácphươngtiệnchởvậtliệuxây
dựng.Bởivìcácnhàvậtlýthựcnghiệmchẳngcóviệcgìđểlàm
chođếnkhiphịngốcvàthiếtbịthínghiệmđượchồntất,nên
họphảitrựctiếpthamgiahoặchỗtrợxâydựngcáctịanhà.
Ngượclại,cácnhàvậtlýlýthuyếtcóthểlàmviệcngay,nên
người ta quyết định là, họ sẽ không sống ở các nhà trệt bên
nơngtrạinữa,màsốnglnởđây.Chúngtơibắttayvàocơng
việcngaylậptức.Chẳngcócáibảngnàocả,ngoạitrừmộtcáicó
bánhxe,nênchúngtơiđãkéonóđikhắpnơi.RobertSerber[29]
giảithíchchochúngtơimọichitiếtvềquảbomnguntử,về
vậtlýhạtnhân,vànhữngthứtươngtựmàhọđãnghĩđếnkhi
cịn ở Berkeley. Tơi khơng biết nhiều về những thứ đó. Tơi
nghiêncứunhữngvấnđềkhác.Vìvậy,tơiđãphảilàmcảmột
núicơngviệc.
Hàngngàytơinghiêncứuvàđọc,nghiêncứuvàđọc.Đóquả
làmộtthờisơiđộng.Nhưngtơicóchútmaymắn.Tấtcảnhững
nhânvậtquantrọng,ngoạitrừBethe,đềuđivắngởthờiđiểm
đó. Mà, Bethe thì lại cần một ai đó để trao đổi và phản biện
nhữngýtưởngcủaơng.Thếlàơngấyđãđếngặpcáicậunhóc
khơngtêntuổinày,tranhluậnvàlígiảicácýtưởngcủamình.
Tơinói:“Khơng,khơng,báclẩnthẩnrồi,phảithếnàycơ.”Ơng
bảo: “Cứ đợi một lát,” rồi giải thích vì sao ơng khơng hề lẩn
thẩn, mà tôi mới là người lẩn thẩn. Chúng tôi cứ tiếp tục như
vậy.Bạnthấyđấy,mỗikhinghevềvậtlý,tôichỉnghĩđếnvật


lý,vàkhơngcầnbiếtmìnhđangnóivớiai.Thếnêntơiđãnói
nhữnglờinguđầnkiểunhư“Khơng,khơng,bácsairồi,”hoặc
“Báclẩnthẩnà.”NhưnghóarađólạichínhlàđiềuBethecần.

Nhờ việc này mà tơi đã trở nên nổi trội và trở thành trưởng
nhóm–trêntơilàBether,cịndướitơicóbốnngười.
Như đã kể, khi tơi mới đến đây, khu nhà tập thể vẫn chưa
xây xong. Dù vậy, các nhà vật lý lý thuyết cũng vẫn ở gần đó.
Nơi đầu tiên mà họ để chúng tơi ở là tịa nhà cũ kỹ của một
trườnghọc–vốnlàmộttrườngdànhchohọcsinhnam.Tơitá
túc ở một chỗ có tên là Sảnh Cơ học. Tất cả chúng tôi bị nhồi
chặtởđóvớinhữngcáigiườngáptường,thậtbấttiện,vìBob
Christy và vợ cậu ta phải đi qua chỗ ngủ của chúng tơi để vào
phịngtắm.Thậtchẳngthoảimáichútnào.
Cuốicùngthìnhàtậpthểcũngđượcxâyxong.Tơixuốngnơi
phân bố phịng và họ bảo là bạn có thể chọn phịng ngay bây
giờ.Bạnbiếttơiđãlàmgìkhơng?Tơinhìnxemđâulànhàtập
thểnữ,rồichọnmộtphịngnhìnthẳngsangđó–dùsaunàytơi
pháthiệnralàcómộtcâytoxtánchắnngaytrướccửasổcăn
phịngđó.
Họbảotơirằng,haingườiởchungmộtphịng,nhưngđóchỉ
làtạmthời.Haiphịngchungnhaumộtnhàtắmvàmỗiphịng
có một giường hai tầng. Nhưng tơi thì lại khơng muốn hai
ngườiởtrongmộtphịng.
Vàocáiđêm,khitơiđến,ởđóchưacóaicả,vàtơiquyếtđịnh
sẽgắngchiếmcănphịngchoriêngmình.Vợtơibịbệnhlaovà
đangởAlbuquerque.Tơicómấyhộpđồdùngcủacơấy.Thếlà
tơi lấy ra mấy cái áo ngủ nữ, mở cái giường trên, và ném mấy
thứấylungtunglênđó.Tơicũnglấymấyđơidéplêvàrắcmột
ítbộtphấnrasànnhàtắm.Tơilàmmọithứcứnhưthểcóaiđó
nữa đang ở đấy. Vậy là, điều gì đã xảy ra? Đây là nhà tập thể


nam,đúngkhơng?Tốiđó,tơivềphịngvàthấybộđồngủcủa

mìnhđượcgấpgọngàngđểởdướigối,cịnđơidépcủatơithì
đượcđặtngayngắndướigầmgiường.Mấycáiáongủnữcũng
đượcgấpgọngàngởdướigối,giườngđượcxếplại,vàđơidép
nằm nghiêm ở phía dưới. Bột phấn trong phịng tắm được lau
sạchvàchẳngcóaingủởgiườngtrêncả.
Tối hơm sau, vẫn như vậy. Khi thức dậy, tơi quấy đảo cái
giường trên, ném lung tung lên đó mấy cái áo ngủ nữ, rắc bột
phấntrongnhàtắmv.v…Tôilàmnhưvậytrongbốnđêm,cho
đến khi mọi người đã ổn định chỗ ở và khơng cịn nguy cơ bị
xếp thêm người nữa vào phòng. Hàng đêm, mọi việc được sắp
xếprấtcẩnthận,chodùđólànhàtậpthểnam.
Lúcấytơikhơngbiết,chínhcáimẹovặtnàyđãlàmtơidính
dángđếnchínhtrị.Tấtnhiênlàởđócũngcóđủkiểubèphái–
phái các bà nội trợ, phái cơ khí, phái kỹ thuật, v.v… Cả cánh
đànơngchưavợvàphụnữchưachồngsốngtrongkhutậpthể
cũngthấylàhọphảicómộtphái,bởivìmộtquiđịnhvừamới
đượcbanhành:Khơngphụnữtrongnhàtậpthểnam.Điềunày
thật q lố bịch! Dù sao, chúng tôi là những người đã trưởng
thành. Phi lý hết chỗ nói! Chúng tơi phải có hành động chính
trị.Thếlà,chúngtơitranhluậnvềviệcnày,vàtơiđãđượcbầu
làmđạidiệnchonhữngngườisốngtrongkhutậpthểthamgia
hộiđồngthịtrấn.
Khiđãởtronghộiđồngấyđượckhoảngmộtnămrưỡi,nhân
nóivớiHansBethemộtviệcgìđó,tơiđãkểvớiơngvềcáimánh
dùngáongủvàdéplêcủavợ.Ơngcườilớn:“Vậythì,đólàcái
cáchcậunhảyvàohộiđồngthịtrấn.”Bethelncóchântrong
hộiđồngđiềuhànhchủchốt.
Hóaracâuchuyệnlànhưthếnày.Ngườiphụnữdọnphịng
ởkhutậpthểmởcửaphịngtơivàsửngsốtpháthiệnrắcrối:ai

đóđãngủvớimộttrongcácchàngtrai!Cơtabáocáovớibàtổ
trưởngtổlauchùi,bànàylạibáocáolênviêntrungúy,rồiviên
trungúylạibáocáolênviênthiếutá.Cứthếbáocáođitiếplên,
quamấyviêntướng,đếntậnủybancủachínhphủ.
Họsẽlàmgì?Họphảinghĩxemchuyệnnàylànhưthếnào.
Nhưngtrướcmắt,mộtchỉđạođượcchuyểnxuốngdướiquacác
đạitá,xuốngcácthiếuta,rồicáctrung,bàtổtrưởng,vàcơ
launhà:“Hãyđểmọiviệcnhưcũ,laudọnsạchvàxemđiềugì
sẽxảyra.”Hơmsau,vẫnbáocáonhưvậy.Trongbốnngày,họ
lúng túng khơng biết phải làm gì. Cuối cùng, bọn họ đã ban
hànhquiđịnh:Khôngphụnữtrongnhàtậpthểnam!Vàđiều
nàyđãgâyracăngthẳngđếnmứccưdânởđâyđãphảibầumột
ngườiđạidiệncho…
Tôimuốnkểvớicácbạnvềchuyệnkiểmduyệtởchỗchúng
tôi. Người ta quyết định làm một việc hồn tồn phi pháp kiểmduyệtthưtíncủamọingườibêntrongnướcMỹ–điềumà
họkhơngcóquyềnlàm.Thếlà,mọiviệcđượcbốtríthậttinhvi
cứ như thể việc này là tự nguyện. Tất cả chúng tôi phải tự
nguyện không dán kín phong bì các bức thư gửi ra bên ngồi,
vàcũngkhơngthanphiềngìkhihọmởnhữngbứcthưtừngồi
gửi cho chúng tôi; chúng tôi tự nguyện chấp nhận điều đó.
Chúngtơicứđểmởcácbìthưcủamìnhvàhọsẽdánchúnglại
nếu thấy khơng có vấn đề gì. Nếu theo họ, bức thư có vấn đề,
thìhọsẽtrảnólạichochúngtơi,kèmtheoghichúrằng,cóvi
phạmđiềunàyđiềunọtrong“Thoảthuận”củachúngta.
Thế là, phải rất tinh tế với cái cộng đồng khoa học đầu óc
phóngkhống,cuốicùngcũngđãthiếtlậpđượcmộthệthống
kiểm duyệt với rất nhiều qui định. Nếu muốn, chúng tơi được
phépgópývềtháiđộcủabanquanlý,chúngtơicóthểviếtcho
thượngnghịsĩcủamình,nóivớiơngấyrằng,chúngtơikhơng

thíchđiềunàyhaycáchđiềuhànhkia.Họbảosẽthơngbáocho
chúngtơinếucóbấtkỳrắcrốinào.
Vậy là mọi thứ đã được sắp xếp, và ngày đầu tiên với hệ
thống kiểm duyệt bắt đầu: Điện thoại reeng! reeeng! Tơi hỏi:
“Gìthế?”
“Anhlàmơnxuốngđây.”
Tơiđixuống.
“Cáigìđây?”
“Đólàthưcủabốtơi.”
“Thếđâylàcáigì?”mộttranggiấycódịngkẻvàởvàidịng
cónhữngdấuchấm–bốnchấmởdưới,mộtởtrên,haiởdưới,
mộtởtrên,rồimộtchấmnằmdướimộtchấm…
“Đólàgìvậy?”
Tơiđáp:“Đólàmậtmã.”
Họnói:“Đúng,đólàmậtmã,nhưngnộidungcủanólàgì?”
Tơiđáp:“Tơikhơngbiết.”
Họhỏi:“Được,thếchìakhóagiảimãlàgì,làmthếnàoanh
giảiđượcnó?”
Tơitrảlời:“Tơikhơngbiết.”
Họlạihỏi:“Thếcáigìnữađây?”
Tơiđáp:“Đólàthưcủavợtơi–thưviếtTJXYWZTW1X3.”
“Đólàgì?”
Tơitrảlời:“Mộtmậtmãkhác”
“Chìakhóacủanólàgì?”
“Tơikhơngbiết.”
Họnói:“Anhnhậnđượccácmậtmãmàlạikhơngbiếtchìa
khóagiảimãư?”

“Đúngthế,”tơitrảlời.“Tơicómộttrịchơi.Tơitháchhọgửi
cho tơi một mật mã, mà tơi khơng thể giải được, anh thấy
khơng? Vì thế họ nghĩ ra các mật mã ở ngồi đó và gửi chúng
vàođâychotơi,màkhơngchobiếtchìakhóagiảimãlàgì.”
Một trong các qui tắc kiểm duyệt là họ sẽ không động đến,
nếu không có gì bất thường trong thư tín. Thế nên họ nói:
“Thơiđược,anhnóivớihọhãygửicảchìakhóamãnữanhé.”
Tơinói:“Nhưngtơikhơngmuốnnhìnthấykhóamã!”
Thếlàhọbảo:“À,khơngsao,chúngtơisẽxóakhóamãđi.”
Vậylà,chúngtơiđãthỏathuậnnhưthế.Tốtthơi.Khơngcó
vấnđềgì!Hơmsau,tơinhậnđượcmộtbứcthưcủavợ,thưviết
rằng: “Thật khó viết, vì em cảm thấy –– đang nhìn trộm.” Có
mộtvếtxóabằngthuốctẩymựcởchỗcủachữđó.
Vì thế tơi đã xuống phịng kiểm duyệt và nói: “Dù khơng
thích,cácanhcũngkhơngđượcphépđộngvàocácthưgửiđến.
Cácanhcóthểđọc,nhưngkhơngđượcxóabấtkỳchỗnào.”Họ
nói:“Đừngcóngớngẩnthế.Anhnghĩlàkiểmduyệtdùngchất
tẩymựcư?Họlấykéocắtphăngđiấychứ.”
Tơi nói “Thơi được.” Rồi tơi viết lại cho vợ và hỏi “Em có
dùng thuốc tẩy mực trong thư gửi anh khơng?” Cơ ấy đáp lại:
“Khơng,emkhơnghềdùngthuốctẩymựctrongthưcủamình;
hẳnđólà…”vàcómộtlỗcắtởđó.
Thếlàtơiquaylạithanphiềnvớiviênthiếutá,ngườiđược
cholàchịutráchnhiệmvềtấtcảnhữngviệcnhưthếnày.Bạn
thấy đấy, việc hơi mất thời gian một chút, nhưng tơi có cảm
giácmìnhgiốngnhưmộtngườiđạidiệnchuntháogỡnhững
rắc rối. Viên thiếu tá cố gắng giải thích với tôi rằng, những
nhân viên kiểm duyệt đã được dạy phải làm như thế nào,
nhưnghọkhơnghiểucáchlàmmớiđịihỏiphảirấttinhtế.

Thế rồi, ít ra anh ấy đã nói: “Chuyện là gì đây? Anh khơng
nghĩlàtơicóthiệnchíà?”
Tơi đáp: “Có, anh rất có thiện chí, nhưng tơi khơng nghĩ là
anhcóquyềnlực.”Tơinóivậybởivìnhưcácbạnthấyđấy,anh
tađãgiảiquyếtviệcnàybahaybốnngày.
Anh ấy nói: “Chúng ta sẽ thấy điều đó!” Anh ta nhấc điện
thoạilênvàtấtcảxongln.Khơngcịnchuyệnthưbịcắtnữa.
Tuy nhiên, vẫn cịn một số vấn đề khác. Chẳng hạn, một
hơm tơi nhận được thư của vợ, kèm với tờ ghi chú của nhân
viên kiểm duyệt, viết rằng: “Trong thư có một mật mã mà
khơngcóchìakhóa,nênchúngtơiđãloạibỏnó.”
Thếnên,khitơiđếngặpvợởAlbuquerquengàyhơmđó,cơ
ấyđãhỏi:“Thếnhữngthứcủaemđâu?”
Tơihỏilại:“Nhữngthứnào?”
Vợtơinói:“Litharge[30],gli-xê-rin,xúcxích,quầnáođểgiặt.”
Tơingờngợ:“Chờmộtchút–đólàmộtdanhsáchà?”Cơấy
đáp:“Vâng.”
“Đó là một mật mã,” tơi nói. “Họ nghĩ đó là mật mã –
Litharge, gli-xê-rin, v.v.” (Cơ ấy cần litharge và gli-xê-rin để
làmbột,hàncáihộpbằngmãnão).
Tất cả những chuyện này đã diễn ra trong vài tuần đầu,
trướckhichúngtơigiảiquyếtổnthỏavớinhau.Mộthơm,khi
đangnghịchcáimáytínhthìtơipháthiệnramộtđiềuđặcbiệt.
Nếubạnlấy1chiacho243thìbạnnhậnđược0,004115226337…
Kết quả khá đẹp: nó hơi bị lệch một chút sau cụm số 559 nếu
bạn tính tiếp, nhưng nó nhanh chóng tự điều chỉnh và lặp lại
rấtđẹp.Tơithấyđiềunàycũnghayhay.
Nhưng, khi tơi viết điều đó trong thư, thì thư bị trả lại với

một lưu ý nhỏ “Hãy xem mục 17B”. Mục 17B ghi: “Thư từ chỉ