sinh kế bền vững cho các khu bảo tồn biển việt nam

SINH KẾ BỀN VỮNG CHO

CÁC KHU BẢO TỒN BIỂN
VIỆT NAM
Tháng 7/2007

Angus McEwin
Nguyễn Tố Uyên
Thẩm Ngọc Diệp
Hà Minh Trí
Keith Symington


Mục lục
Tóm
tắt��������������������������������������������������������������������������������������������������������
����������������������������������2
Chương 1: Giới thiệu
�����������������������������������������������������������������������������������������������������������
�������5
1.1. Hợp phần Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB
���������������������������������������������5
1.2. Sinh kế và các KBTB
���������������������������������������������������������������������������������������������������������5
1.3. Mục
tiêu������������������������������������������������������������������������������������������������������
��������������������������6
1.4. Phương pháp nghiên cứu
������������������������������������������������������������������������������������������������7
Chương 2: Những bài học kinh nghiệm quốc tế về hỗ trợ sinh kế khu vực ven biển ���������9
2.1. Lý thuyết và các khái niệm về hỗ trợ sinh kế

��������������������������������������������������������������������9
2.2. Sinh kế bền vững vùng ven biển
������������������������������������������������������������������������������������12
2.3. Khái quát bài học kinh nghiệm quốc tế
���������������������������������������������������������������������������13
2.4. Các loại hình hỗ trợ sinh kế
����������������������������������������������������������������������������������������������13
2.5. Các loại hình hoạt động được chú trọng
���������������������������������������������������������������������������15
2.6. Hỗ trợ cấp cộng đồng và cấp hộ gia đình
�����������������������������������������������������������������������16
2.7. Các hoạt động tạo thu nhập thay thế
��������������������������������������������������������������������������������16
2.8. Quá trình hỗ trợ sinh kế bền vững vùng ven biển
�������������������������������������������������������������18
2.9. Quản lý chương trình và dự án
�����������������������������������������������������������������������������������������21
2.10. Tóm tắt các bài học chính
��������������������������������������������������������������������������������������������������24
Chương 3: Hỗ trợ sinh kế tìm kiếmnguồn thu nhập thay thế - Bài học từ Việt Nam����������29
3.1. Tổng quan về sinh kế tại vùng đảo và ven biển
�������������������������������������������������������������27
3.2 Nhóm kinh tế xã hội
�����������������������������������������������������������������������������������������������������������
28
3.3 Những vấn đề cần lưu ý về đảo nhỏ
��������������������������������������������������������������������������������29


3.4. Nhóm mục tiêu

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������
�����30
3.5. Các loại hình hỗ trợ sinh kế - Tạo môi trường thuận lợi
������������������������������������������������32
3.6. Cải thiện sinh kế hiện tại
��������������������������������������������������������������������������������������������������36
3.7 Giới thiệu các sinh kế mới
����������������������������������������������������������������������������������������������37
3.8. Quá trình xây dựng và phê chuẩn SKTT
�����������������������������������������������������������������������������3
3.9. Tiếp cận bảo tồn biển dựa vào cộng đồng
�����������������������������������������������������������������������45
3.10 Bài học kinh nghiệm về hoạt động nâng cao nhận thức
������������������������������������������������49
3.11 Tóm tắt điểm chính và bài học kinh
nghiệm�����������������������������������������������������������������������51
3.12 Khuyến nghị trong hỗ trợ sinh kế
������������������������������������������������������������������������������������52
Chuơng 4: Đề xuất phương án quản lý quỹ giảm nghèo trong hợp phần LMPA
���������������61
4.1. Mục tiêu hỗ trợ sinh kế trong hợp phần LMPA
������������������������������������������������������������������59
4.2. Quỹ Xóa đói giảm nghèo LMPA
�����������������������������������������������������������������������������������������59
4.3. Loại hình hoạt động được Quỹ PRF cấp vốn
������������������������������������������������������������������60
4.4. Xác định và đề xuất hoạt động hỗ trợ sinh kế
������������������������������������������������������������������69
4.5. Nộp đơn xin vay vốn từ quỹ PRF
������������������������������������������������������������������������������������71

4.6. Quản lý Quỹ Giảm nghèo PRF
�����������������������������������������������������������������������������������������73
4.7. Giải ngân và sử dụng vốn ��������������������������������������������������������������������
4.8. Vận hành Hợp phần LMPA ��������������������������75
��������������������������������������������������������������������
��������������������������76
4.9. Các bước tiếp theo
�����������������������������������������������������������������������������������������������������������
86


Chương: Đánh giá và chiến lược tín dụng
��������������������������������������������������������������������������90
5.1. Những kinh nghiệm chung và bài học tại Việt Nam
���������������������������������������������������������88
5.2. Tiếp cận tín dụng và kinh nghiệm tại các điểm KBTB
����������������������������������������������������91
5.3. Khuyến nghị cơ chế tín dụng nhỏ cho Hợp phần LMPA
������������������������������������������������94
Chương 6: Giám sát và Đánh giá
�����������������������������������������������������������������������������������������100
6.1. Giới thiệu
�����������������������������������������������������������������������������������������������������������
��������������98
6.2. Giám sát và đánh giá Qũy giảm nghèo PRF
������������������������������������������������������������������99
6.3. Giám sát và đánh giá ở cấp độ cộng đồng
�����������������������������������������������������������������������99
6.4. Sử dụng các kết quả của công tác Giám sát & Đánh giá
����������������������������������������������100

Phụ lục 1: Báo cáo thực địa
������������������������������������������������������������������������������������������������107
1. Thực địa tại KBTB Vịnh Nha Trang
������������������������������������������������������������������������������107
2� Thực địa tại KBTB Cù Lao Chàm
����������������������������������������������������������������������������������113
3. KBTB đang thành lập Côn Đảo
���������������������������������������������������������������������������������������121
4� KBTB Phú Quốc
�����������������������������������������������������������������������������������������������������������
���128
5� KBTB đề xuất Bạch Long Vỹ
��������������������������������������������������������������������������������������������137
Tài liệu tham khảo
�����������������������������������������������������������������������������������������������������������
�������149


Viết tắt
SKTT
CLC
VNT
Danida
LMPA
KBTB
NGO
WWF
CDF
PIN

Sinh kế thay thế (Additional/Alternative Income Generation – AIG)
Cù Lao Chàm
Vịnh Nha Trang
Danish International Development Aid / Quỹ hỗ trợ phát triển Đan Mạch
Hợp phần Sinh kế trong và xung quanh các Khu bảo tồn biển
Khu bảo tồn biển
Tổ chức Phi chính phủ
Quỹ quốc tế về bảo vệ thiên nhiên
Quỹ phát triển cộng đồng
Bản trích lục thơng tin dự án


Nghiên cứu WWF về Sinh kế bền vững cho các KBTB

Lời cảm ơn
Nhóm nghiên cứu chân thành gửi lời cảm ơn tới nhóm cán bộ Hợp phần LMPA, Ban quản lý và
cán bộ tại các Khu bảo tồn biển Vịnh Nha Trang, Cù Lao Chàm, Phú Quốc, và Dự án Cơn Đảo
đã tận tình giúp đỡ và hỗ trợ nhóm trong thời gian công tác. Chúng tôi cũng muốn gửi lời cảm
ơn tới các đồng nghiệp tại WWF cũng như các đồng nghiệp làm việc tại các tổ chức Phi chính
phủ khác
tại Việt Nam (CARE, Oxfam…) đã cung cấp những thơng tin q báu cho nghiên cứu này.
Tuy cịn nhiều hạn chế và khó khăn trong q trình làm việc, nhóm nghiên cứu đã cố gắng tổng
hợp từ các tài liệu hiện có và nghiên cứu thực địa những bài học và kinh nghiệm trong công tác
hỗ trợ sinh kế và hoạt động sinh kế thay thế tại Việt Nam. Trên cơ sở đó đưa ra các khuyến nghị
và hướng dẫn cho những hoạt động tiếp theo trong khuôn khổ Hợp phần “Sinh kế bền vững
cho cộng đồng sống trong và xung quanh các Khu bảo tồn biển”, cụ thể là việc quản lý Quỹ
Giảm nghèo. Nhóm nghiên cứu mong nhận được ý kiến góp ý quý báu cho báo cáo này để có
thể thực hiện tốt hơn các nhiệm vụ trong tương lai.

Nghiên cứu WWF về Sinh kế bền vững cho các KBTB

Tóm tắt
Chính Phủ Việt Nam đang xúc tiến một kế hoạch quan trọng nhằm thiết lập mạng lưới các Khu
bảo tồn biển (KBTB) nhằm bảo tồn đa dạng sinh học biển và đảm bảo tốt hơn việc sử dụng bền
vững tài nguyên biển trong tương lai. Phải nói rằng, để đạt được thành cơng tối ưu cho một
KBTB, chính quyền cần phải phối hợp với cộng đồng tại các KBTB nhằm đưa ra phương pháp
bảo tồn giúp giảm thiểu sự phụ thuộc của cộng đồng vào nguồn tài nguyên thiên nhiên đang
ngày càng cạn kiệt đồng thời vẫn có thể phát triển sinh kế một cách bền vững.
Vào tháng 1/2007, WWF Việt Nam tiến hành phối hợp với cán bộ Hợp phần Sinh kế bền vững
cho các Khu bảo tồn biển (LMPA) thuộc Bộ Thủy Sản (trước kia), nay là Bộ Nông nghiệp và
Phát triển Nông thôn, nhằm xây dựng một Kế hoạch Sinh kế Bền vững mà: 1) mang tính hệ
thống, đưa ra một hệ thống hướng dẫn sinh kế chung cho các KBTB trong mạng lưới ; và 2)
có khả năng thích nghi, thiết thực, và có thể áp dụng tại các KBTB – tất cả những gì thể hiện
đặc điểm
tự nhiên, kinh tế xã hội, và quản lý của từng địa phương.
Thông qua việc tổng hợp các “bài học kinh nghiệm” quốc tế và tại Việt Nam về nhiều loại hình
dự án liên kết bảo tồn với phát triển sinh kế, và đánh giá cụ thể tại các địa điểm KBTB Việt Nam,
nhóm tác giả đã đưa ra các nhận xét về kết quả thu thập được, kết luận và khuyến nghị.
Quan trọng nhất, nhóm nghiên cứu nhận thấy sinh kế và các kế hoạch KBTB cần phải nắm bắt
rõ hơn sự năng động và biến đổi của môi trường kinh tế xã hội tại các nước đang phát triển, nơi
mà người nghèo thường thiếu kỹ năng, kiến thức, hiểu biết về kinh doanh, thời gian, sự tự tin,
mạng lưới mua bán v.v… để có thể tận dụng các cơ hội tăng trưởng kinh tế và đầu tư kinh
doanh. Chỉ
khi nào nhận thức được rõ nét tính chất biến đổi này cũng những hạn chế và khó khăn nó gây ra,
lúc đấy “sinh kế thay thế” mới thực sự tạo ra sự khích lệ để người dân ngừng các hoạt động sinh
kế khơng bền vững của mình và chuyển sang các hoạt động khác bền vững hơn.
Trên cơ sở này, các chiến lược sinh kế cho Hợp phần LMPA cần tập trung nhiều hơn vào kiến
tạo một môi trường kinh tế thuận lợi cho cộng đồng, chứ không nên chỉ tập trung vào các
dự án tạo thu nhập nhỏ lẻ mang tính cá nhân. Một mơi trường thuận lợi là cách tiếp cận bao

quát hơn, hướng tới cải thiện các nguồn lực sinh kế chung cho hộ gia đình và tồn thể cộng
đồng, giảm sự bấp bênh và tăng điều kiện sống cho họ với nhiều lựa chọn sinh kế mới. Hình
thức hỗ trợ sinh
kế này cần phải được ưu tiên hơn các dự án kinh doanh cá nhân nhỏ lẻ, bởi vì nó ít rủi ro
hơn và đặt trọng tâm giúp đỡ cộng đồng tự cải thiện các sinh kế của chính họ. Cách tiếp
cận này cũng cho phép kết hợp với các chương trình giảm nghèo và các hoạt động sinh kế
quan trọng khác tại Việt Nam, nó hướng tới tăng khả năng tiếp cận của người dân và cộng
đồng đến các chương trình này chứ không chỉ dựa vào và phụ thuộc chủ yếu vào ngân sách
Hợp phần LMPA.
Việc xây dựng các dự án Tạo nguồn thu nhập thay thế (AIG) cho cá nhân cần phải quả thật có
thể giúp hình thành chiến lược sinh kế thành cơng tại mỗi điểm KBTB. Nó cho phép thử nghiệm,
kiểm tra và cải tiến đối với mỗi dự án tạo thu nhập hướng đến những thành phần cụ thể trong
cộng đồng (VD: hộ ngư dân) đang có đời sống hoàn toàn phụ thuộc vào nguồn tài nguyên đang
bị cạn kệt (thiếu bền vững), và/hoặc gây tác động xấu đến đa dạng sinh học. Tuy nhiên, hầu hết


Nghiên cứu WWF về Sinh kế bền vững cho các KBTB

2


Nghiên cứu WWF về Sinh kế bền vững cho các KBTB

các dự án SKTT tại các KBTB Việt Nam đều chưa thành công. Hàng loạt các yếu tố – bao
gồm tính khơng khả thi của dự án, cơ chế và hệ thống tín dụng khơng phù hợp, thiếu quản lý
hành chính và tài chính vững chắc, thiếu đánh giá chặt chẽ đối với các đề xuất, khơng giám
sát tính hiệu quả của dự án, nhận thức của cộng đồng còn kém, tổ chức và hỗ trợ chưa hiểu
quả, cùng hàng loạt các vấn đề khác – đã tạo ra các rào cản và trở ngại cho sự thành công và
bền vững của các dự án ngoài giới hạn của LMPA. Do đó chỉ nên thực hiện các SKTT mới sau
khi đã đánh giá một cách thấu đáo và triệt để.

Hỗ trợ sinh kế trong giai đoạn LMPA sẽ đem lại nhiều lợi ích hơn nếu tiếp cận theo hướng nhất
quán và có hệ thống nhằm đánh giá, lựa chọn và triển khai các dự án, cũng như giám sát tiến
độ. Để đạt được điée này, nhóm tác giả đề xuất phương án quản lý Quỹ Giảm nghèo (PRF)
cho hợp phần LMPA. Quỹ này cho phép tài trợ theo nhu cầu khi các điểm KBTB đề xuất dự
án lên văn phòng hợp phần. Các hoạt động tiềm năng sẽ được đánh giá về tính phù hợp và khả
thi theo
bộ 8 tiêu chí đã đưa ra (xem Chương 4). Việc đánh giá được thực hiện theo 2 giai đoạn: đánh giá
bước đầu bản Trích lục thơng tin dự án (PIN), và đánh giá chi tiết Đề cương Dự án (PP).
Về mặt hoạt động, quá trình SKTT cần phải được hướng dẫn bởi cộng đồng và cộng đồng phải
đóng vai trị chủ đạo trong tất cả các bước. Về mặt này, cần thành lập một Tổ chức cộng
đồng (CBO) tại mỗi địa phương là đại diện của các nhóm đối tượng mục tiêu. Những tổ
chức cộng đồng này cần phải được tập huấn và nâng cao năng lực nhằm thúc đẩy, điều phối,
quản lý dự án
và chuẩn bị các bản đề xuất. Cần xây dựng Cẩm nang hoạt động để hướng dẫn Tổ chức cộng
đồng và các đối tác của họ khi tham gia quá trình PRF. Cần chú trọng để đảm bảo rằng Tổ
chức cộng đồng thực sự là đại diện của cộng đồng và đại diện cho quan tâm của các nhóm kinh
tế xã
hội khác nhau, đặc biệt là nhóm đối tượng mục tiêu. Cần lưu ý để nguồn tài trợ từ Quỹ PRF không
bị sử dụng vào các hoạt động khác như chi tiêu cho các dự án, kế hoạch sẵn có của nhà nước.
Cung cấp tín dụng cần được hợp phần LMPA coi là một hoạt động hỗ trợ sinh kế chủ chốt.
Nghiên cứu này cho thấy Hội Phụ nữ nên được trao vai trò làm cơ quan đối tác với LMPA để
quản lý các hoạt động cung cấp tín dụng cho các địa điểm KBTB trong hợp phần LMPA. Với
mạng lưới cơ sở rộng khắp, Hội phụ nữ có vai trị chủ động tại cộng đồng, có trách nhiệm và
quản lý hiệu quả đảm bảo nhóm đối tượng mục tiêu có thể tiếp cận và sử dụng nguồn tín dụng.
Ngân hàng và các đơn
vị tín dụng nhỏ khác hoạt động tại cấp cao hơn (huyện, tỉnh) thường không hiểu rõ tính chất của
cộng đồng, cũng như khơng có cơ chế giúp phân biệt các đối tượng hưởng lợi mục tiêu, không
trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia vào quản lý KBTB giống như Hội phụ nữ.
Nói chung, từ những kinh nghiệm rút ra tại các KBTB, cơ chế tín dụng cần chú trọng tốt hơn đến
đối tượng hưởng lợi mục tiêu (tức là nhóm có đời sống bấp bênh nhất và bị ảnh hưởng nhất bởi

các quy chế và phân vùng của KBTB). Cần thiết lập các tiêu chí cho việc vay vốn đảm bảo rằng
vốn tín dụng được sử dụng một cách phù hợp với mục tiêu của KBTB và Hợp phần LMPA. Vốn
tín dụng có thể được cung cấp đồng thời với việc tập huấn và triển khai các dịch vụ khuyến nông
– lâm – ngư cũng như những hình thức hỗ trợ khác hướng tới phát triển “mơi trường kinh tế
thuận lợi” , thí điểm các dự án SKTT có triển vọng đáp ứng các tiêu chí được xác định cho
Quỹ PRF. Cần tập huấn cho các cán bộ Hội Phụ nữ để họ có kỹ năng quản lý cần thiết đối với
chương trình
tín dụng – tiết kiệm và trợ giúp người vay vốn.
Các dự án sinh kế thường không hoặc chưa quan tâm đầy đủ đến các nhóm được hưởng lợi
mục tiêu. Các đối tượng mục tiêu trong hỗ trợ sinh kế, dù dưới hình thức tạo mơi trường kinh tế
thuận lợi hay dự án SKTT, phải là các hộ hoặc cá nhân chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi
KBTB, hoặc những người đang tiến hành các hoạt động đánh bắt làm đe dọa đa dạng sinh
học và sự bền vững lâu dài của nguồn lợi.


Nghiên cứu WWF về Sinh kế bền vững cho các KBTB

Giám sát & đánh giá cần được thực hiện ở cấp Hợp phần, cấp cộng đồng, và cho từng hoạt động
cụ thể. Cần xác định mục tiêu (kết quả dự định) một cách rõ ràng, và lựa chọn những chỉ báo
phù hợp. Việc xác định và lựa chọn các chỉ báo ở cấp cộng đồng và cho từng hoạt động cần
tiến hành theo một q trình có sự tham gia của người dân và liên kết một cách thống nhất với
các cộng cụ giám sát KBTB tiêu chuẩn (VD: các chỉ báo lý sinh, kinh tế xã hội và quản lý). Kế
hoạch Giám sát
& đánh giá, với những chỉ tiêu cụ thể, đối tượng sử dụng, thời gian và cách thức thu thập số liệu,
cần được xây dựng cho từng KBTB và đưa vào nội dung của kế hoạch quản lý KBTB.


Nghiên cứu WWF về Sinh kế bền vững cho các KBTB

Chương 1:

Giới thiệu

1.1. Hợp phần Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB
Hợp phần Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB (LMPA) trong khuôn khổ Chương
trình Mơi trường của Quỹ Hợp tác Phát triển Việt Nam – Đan Mạch đang trong giai đoạn triển khai
từ năm 2005 đến 2010.
Mục đích chính của Hợp phần LMPA nhằm hỗ trợ Việt Nam phát triển mạng lưới các Khu bảo tồn
biển (KBTB) dựa trên khung pháp lý vững chắc tại cấp quốc gia và hệ thống quản lý hiệu quả tại
địa phương ở cấp tỉnh và các điểm hiện trường. Ba mục tiêu trước mắt của hợp phần dự án Sinh
kế bền vững trong và xung quanh KBTB là:
1. Một mạng lưới các KBTB bao gồm những vùng nước ven biển ưu tiên của Việt Nam được
tăng cường và các hệ thống quản lý hiệu quả được xây dựng phù hợp.
2. Những cộng đồng dễ bị tổn thương sống trong và quanh các KBTB trình diễn được chọn
có thể được đáp ứng nhu cầu sinh sống của họ mà khơng làm suy thối tài ngun biển
hoặc huỷ hoại môi trường.
3. Việt Nam thực hiện đầy đủ cam kết đối với những nỗ lực quốc tế nhằm phát triển các
mạng lưới KBTB và đóng góp kinh nghiệm về giải quyết những nhu cầu cho các cộng
đồng dễ bị tổn thương.
Hợp phần LMPA xác định 6 Đầu ra mong muốn, trong đó, Đầu ra 5 liên quan trực tiếp tới các hoạt
động hỗ trợ sinh kế và Quỹ xóa đói giảm nghèo:
Đầu ra 5: An ninh kinh tế-xã hội cho các cư dân sống trong và xung quanh các KBTB
trình diễn được cải thiện trên cơ sở quản lý tài nguyên thiên nhiên hợp lý và tạo nguồn
thu nhập đa dạng1.
Phần đánh giá và chiến lược trình bày trong báo cáo này liên quan tới Mục tiêu 2 và Đầu ra 5 của
Hợp phần LMPA.

1.2. Sinh kế và các KBTB
Chúng ta có thể nhận thấy rằng để đảm bảo thành công đối với các KBTB và sinh kế cho các
cộng đồng địa phương cần có sự hỗ trợ nhằm cải thiện sinh kế và đảm bảo tính bền vững. Nói

tóm lại, hợp phần Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB sẽ cố gắng đảm bảo rằng:

Văn kiện Hợp phần LMPA, tháng 4/2005


Nghiên cứu WWF về Sinh kế bền vững cho các KBTB

“các cộng đồng dễ bị tổn thương sống trong và xung quanh các KBTB được lựa chọn có
thể đáp ứng những yêu cầu về sinh kế mà không làm cạn kiệt nguồn tài ngun biển hoặc
làm suy thối mơi trường”
Nhìn chung, nguồn cá tại các KBTB Việt Nam đang bị suy thoái và ngày càng cạn kiệt chủ yếu
do khai thác và đánh bắt qúa mức. Phần lớn chúng ta đều chấp nhận rằng sự phát triển bền
vững của nghề cá phải dựa trên việc bảo vệ các sinh cảnh biển và ven biển cũng như giảm
mức khai thác các loài đã bị khai thác quá mức và/hoặc đang bị đe dọa. Sinh kế bền vững cho
cộng đồng ngư dân phụ thuộc lớn vào việc bảo vệ và sử dụng bền vững các nguồn tài nguyên
biển.
Với công tác bảo vệ và quản lý nguồn tài nguyên biển, các
KBTB đóng vai trò quyết định đầu tiên nhằm đạt được sinh
kế bền vững tại các cộng đồng chịu ảnh hưởng. Vùng cấm
khai thác, hay các “khu dự trữ cá” bên trong KBTB đã
được kiểm nghiệm tại quốc tế về khả năng tăng trữ lượng
cá và hải sản khác (“hiệu ứng tràn”). Bảo vệ rạn san hô
và các sinh cảnh liên quan tại các KBTB sẽ làm tăng lợi
ích cho nghề cá, nhưng chỉ ở trung và dài hạn. Nhìn
chung, phải mất tối thiểu từ 2 đến 3 năm thì nguồn lợi
thủy sản mới có thể phục hồi trở lại mức tạo ra lợi ích rõ
ràng đối với các bên liên quan.

Đan lưới cá (Bãi Hương, Cù Lao Chàm)

Bước tiếp theo để đạt được sinh kế bền vững trong các cộng đồng chịu ảnh hưởng là hỗ trợ đa
dạng hóa nguồn thu nhập nhằm giảm sự phụ thuộc của người dân vào nguồn lợi thủy sản.
Cộng đồng địa phương cần sự hỗ trợ để cải thiện sự bền vững đối với sinh kế của họ và để
phát triển thêm các hình thức khác ngoài nghề cá.
“Người dân nghèo thường là đối tượng phụ thuộc nhiều nhất vào môi trường và cũng là
đối tượng trực tiếp và gián tiếp sử dụng các nguồn tài ngun thiên nhiên (ví dụ như
vùng dun hải). Do đó, họ là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất khi mơi trường
bị suy thối hoặc khi quyền tiếp cận của họ đối với nguồn tài nguyên thiên nhiên bị hạn
chế hoặc khơng được chấp thuận. Khơng chỉ có các hoạt động kinh tế của họ có liên
quan tới việc tiếp cận các nguồn tài nguyên, mà khả năng thực hiện các hoạt động kinh
tế của họ cũng
bị ảnh hưởng do chất lượng môi trường kém và tác động hệ quả đối với sức khỏe của họ.
(IDL và IUCN, 2004, trang 4)”.

1.3. Mục tiêu
Nghiên cứu này, được thực hiện bởi Hợp phần LMPA với sự hỗ trợ kỹ thuật của WWF Việt Nam,
nhằm mục tiêu:
•

Tiến hành đánh giá các bài học kinh nghiệm về hoạt động Sinh kế thay thế tại Việt Nam,
bao gồm các trải nghiệm tại các KBTB và tại các khu vực khác (không thuộc ven biển)
liên quan tới phát triển sinh kế hỗ trợ, thay thế, chương trình tín dụng và cơng tác giảm
nghèo.

•

Thực hiện đánh giá nhu cầu nhằm xác định nguyên nhân sâu xa gây nên tính dễ bị tổn
thương của các cộng đồng tại KBTB và xác định các ưu tiên cho việc hỗ trợ nhằm giảm
tính dễ bị tổn thương theo quan điểm cộng đồng và chính quyền địa phương.

•

Đưa ra các khuyến nghị nhằm xây dựng phương pháp chuẩn cho việc đánh giá và giám
định các đề xuất dự án nghề nghiệp và Sinh kế thay thế từ phía các KBTB, trong đó bao
gồm các khuyến nghị về loại hình hoạt động SKTT nào là phù hợp/khả thi nhất, lời khun
về xây dựng chương trình tín dụng, phạm vi đề xuất dự án, mẫu đề xuất dự án, quy trình,
tiêu chí và các chỉ thị (indicator) nhằm lựa chọn và đánh giá các đề xuất dự án.

•

Thiết kế một hệ thống giám sát và đánh giá (M&E) đơn giản nhằm đánh giá các tác
động của việc phát triển cộng đồng và sinh kế bền vững và cho phép việc điều chỉnh
các hành động đó một cách kịp thời trong quá trình thực hiện.

Các báo cáo tổng quan tại năm (05) KBTB chứa đựng thơng tin tóm tắt về các vấn đề chủ yếu
và đặc điểm cụ thể của từng địa điểm. Mục đích là nhằm cung cấp khái quát về:
•

Giai đoạn thực hiện hiện nay của các KBTB

•

Các dữ liệu hiện có và phân tích về nền kinh tế cũng như sinh kế địa phương

•

Hiện trạng và tiến độ hiện thời của các hoạt động hỗ trợ sinh kế

Ngồi ra, phân tích ngắn đã được thực hiện nhằm:

• Xác định và miêu tả các nhóm mục tiêu nhận hỗ trợ từ Hợp phần LMPA
• Xác định các vấn đề chính liên quan tới hỗ trợ nghề nghiệp và hoạt động SKTT
• Đề xuất các hỗ trợ nghề nghiệp và hoạt động SKTT tiềm năng
Khơng nên nhìn nhận các báo cáo thực địa như một phân tích sâu sắc về nghề nghiệp hay điều
tra kinh tế xã hội cơ bản. Chúng cũng không phải là đánh giá chi tiết về các hoạt động hỗ trợ sinh
kế. Những vấn đề đó địi hỏi phải có khối lượng lớn nghiên cứu và phân tích. Tại một số điểm,
chẳng hạn Vịnh Nha Trang và Cù Lao Chàm, phần lớn những nghiên cứu và phân tích đã được
thực hiện, nhưng tại các điểm khác mới chỉ là bắt đầu. Báo cáo tổng quan thực địa trong nghiên
cứu này không nhằm lặp lại hay thay thế các đánh giá chi tiết và sâu sắc đó.
Có thể nhận thấy rằng một số các bên liên quan trông chờ nghiên cứu này xác định và đưa ra
những hỗ trợ nghề và hoạt động SKTT cho từng địa điểm (KBTB). Nhóm tác giả hy vọng rằng
nghiên cứu này đã cho thấy việc xác định, đánh giá và lựa chọn các hỗ trợ sinh kế bền vững và
hoạt động SKTT không phải là nhiệm vụ đơn giản. Để thành công, hỗ trợ sinh kế cần phải dựa
trên sự hiểu biết thấu đáo về nghề nghiệp địa phương và tình trạng kinh tế xã hội tại mỗi nơi.
Các
dự án tiềm năng cần phải được đánh giá cẩn trọng. Do đó, nghiên cứu này khơng nhằm lựa chọn
một dự án cụ thể nào, nhưng nó đưa ra các khuyến nghị chung về các ngành nghề và loại hình
có tính khả thi, đồng thời đề xuất các ý tưởng cho các bước nghiên cứu và điều tra tiếp theo.

1.4. Phương pháp nghiên cứu
Thông tin được thu thập từ nhiều nguồn thứ cấp và thông qua điều tra thực tế. Các báo cáo và
kinh nghiệm hỗ trợ nghề nghiệp, phát triển sinh kế bền vững trong nước và quốc tế, do chính phủ
và các tổ chức phi chính phủ tiến hành v.v… đã được chọn lọc và học hỏi nhằm có được cái nhìn
tổng quát và khách quan nhất về thực trạng, kết quả, cũng như bài học kinh nghiệm rút ra trong
công tác hỗ trợ sinh kế, giảm nghèo, tại các vùng duyên hải và đảo, cũng như các khu vực khác
(không thuộc duyên hải) tại Việt Nam.

7

Các chuyến thực địa ngắn đã được tiến hành vào giữa năm 2007. Tại mỗi địa điểm, các cuộc
họp được tổ chức với các bên liên quan chủ chốt, ví dụ Ban quản lý KBTB, các phịng ban
chính quyền địa phương. Họp nhóm cũng được tổ chức với cộng đồng địa phương. Nhóm
nghiên cứu cố gắng tìm hiểu về nhận thức và ý tưởng của người dân về KBTB và các hoạt động
hỗ trợ sinh kế.
Trọng tâm là nhằm tìm hiểu về quá trình (ai và như thế nào) trong đó:
•

Cộng đồng và các nhóm mục tiêu được tham gia,

•

Các cơ hội và nhu cầu được xác định,

•

Các hoạt động tiềm năng được đánh giá và lựa chọn, và

•

Các hoạt động này được thực hiện và giám sát như thế nào.

Nhóm đánh giá cũng đi đến cộng đồng và thảo luận nhóm với người dân địa phương đã tham
gia vào các hoạt động hỗ trợ nghề nghiệp, kể cả thành công và không thành công. Các câu hỏi
được đưa ra nhằm xác định phương thức các hộ gia đình đã được lựa chọn và tham gia vào
các chương trình này, đồng thời xác định xem họ có thực sự thuộc “nhóm mục tiêu” hay khơng.
Các
hộ khơng thuộc đối tượng được hỗ trợ cũng được tìm hiểu nhận thức của họ về KBTB và các
hoạt động hỗ trợ sinh kế. Cuối cùng, các cuộc phỏng vấn được tiến hành với các bên liên quan
chủ chốt tham gia và cung cấp tín dụng như Hội phụ nữ, hội nông dân.

Báo cáo này gồm 7 phần:
1. Giới thiệu
2. Đánh giá về những bài học kinh nghiệm quốc tế về hoạt động hỗ trợ sinh kế, đặc biệt đối
với các cộng đồng dân cư tại vùng duyên hải;
3. Đánh giá về những bài học kinh nghiệm trong nước về hoạt động hỗ trợ sinh kế, đặc biệt
đối với các cộng đồng dân cư tại vùng duyên hải;
4. Đề xuất chiến lược cho quản lý Quỹ Xóa đói giảm nghèo;
5. Phân tích tình hình cho vay tín dụng tại Việt Nam và đề xuất cơ chế tín dụng cho các
KBTB;
6. Các đề xuất về giám sát và đánh giá Quỹ XĐGN cùng các hoạt động hỗ trợ sinh kế;
Các khuyến nghị đối với hợp phần dự án Sinh kế bền vững trong và xung quanh các KBTB.


Chương 2:

Những bài học kinh nghiệm quốc tế
về hỗ trợ sinh kế khu vực ven biển
Hợp phần LMPA chủ trương thực hiện các chương trình can thiệp hỗ trợ sinh kế bền vững và
thành công nhằm đáp ứng những mục tiêu đặt ra cho hợp phần. Tuy nhiên, làm sao chúng ta
có thể bảo đảm rằng những chương trình đó là phù hợp và thành công? Tài liệu này tổng kết
các
bài học quốc tế cũng như ở Việt Nam, nhằm tăng cường sự hiểu biết của chúng ta đối với việc
hỗ trợ sinh kế và cung cấp định hướng cho hợp phần LMPA.

2.1. Lý thuyết và các khái niệm về hỗ trợ sinh kế
2. . . Sinh kế là gì?
Sinh kế bao gồm khả năng, nguồn lực (gồm các nguồn lực vật chất và xã hội) cùng các hoạt
động cần thiết làm phương tiện sống của con người. Sinh kế trở nên bền vững khi nó giải quyết
được những căng thẳng và đột biến, hoặc có khả năng phục hồi, duy trì và tăng cường khả
năng và nguồn lực hiện tại và tương lại mà không làm tổn hại đến cơ sở tài nguyên thiên nhiên

(DFID).
2. .2. Khung sinh kế bền vững
Khung sinh kế bền vững (SLF) do DFID và một số tổ chức xây dựng, là một phương tiện hữu ích
để phân tích và tư duy về sinh kế (xem Hình 2.1). Nó cũng giúp tổ chức nghiên cứu và xác định,
thiết kế các hoạt động hỗ trợ. Theo Khung này, các hộ gia đình đều có phương thức kiếm sống
dựa vào những nguồn lực sinh kế sẵn có trong một bối cảnh chính sách và thể chế nhất định ở
địa phương. Những nhân tố này cũng chịu ảnh hưởng của rủi ro như bão lụt, các khuynh hướng
và tác động theo thời vụ.
Chiến lược sinh kế là cách mà hộ gia đình, nhằm sử dụng các tài sản sẵn có để đáp ứng những
nhu cầu của cuộc sống (VD: một hộ ngư dân kiếm sống bằng nghề đánh cá). Để làm điều này,
hộ gia đình cần sử dụng một số nguồn lực sinh kế như:
 Nguồn lực vật chất – thuyền đánh cá, ngư cụ, bến tàu
 Nhân lực – tri thức và kinh nghiệm về khai thác cá, sức khỏe, nguồn lao động
 Nguồn lực xã hội – bán cá cho những đầu mối thị trường
 Tài nguyên thiên nhiên – bắt cá từ tự nhiên
 Nguồn lực tài chính – tiền vay từ ngân hàng, bà con thân thích, thương lái


Hình 2.1: Khung Sinh kế bền vững (do DFID xây dựng)
Một hộ gia đình có thể có nhiều nguồn cung cấp thực phẩm hoặc thu nhập, do một số thành
viên nào đó đảm nhiệm. Các hoạt động có thể thay đổi theo mùa, theo thời gian hoặc bị tác
động bởi những sự kiện như bão lũ hoặc những thời kỳ thiếu đói (giáp hạt). Tất cả các hoạt
động này cấu thành nên phương thức kiếm sống. Cần hiểu rằng các nhóm dân cư khác nhau
trong cộng đồng cũng có những đặc trưng riêng biệt về mặt kinh tế - xã hội và quyền tài sản.
Do vậy, họ cũng có những vấn đề, sự lựa chọn và chiến lược sinh kế khác nhau.
Hộp 2.1: Chiến lược sinh kế của hộ gia đình
Hộp 2.1: Chiến lược sinh kế của hộ gia đìnhvà nghề nghiệp được hộ gia đình sử dụng để
Chiến lược sinh kế là tổng thể các hoạt động
Chiến lược sinh nhulà tổng thể các hoạtquản lý rủi ro. Chẳng hạn, ông N sống trongdụng gia
đáp ứng những kế cầu về sinh kế và động và nghề nghiệp được hộ gia đình sử một để

đáp ứng những nhu cầu về sinh Giavà quản lý có một Chẳng hạn, ơng N sống trong một gia
đình ở vùng ven biển Trung Bộ. kế đình ơng rủi ro. phương thức kiếm sống đa dạng. Là
đình ngư dân, ơng dành phầnBộ. Gia đình ơng cónăm đi đánh cá, nhưng công việc dạng. Là
một ở vùng ven biển Trung lớn thời gian trong một phương thức kiếm sống đa khai thác
một ngư dân, ông dành phần lớn thời gian trong năm đi đánh cá, nhưng công việc khai thác
cũng thay
cũng thay
đổi theo mùa. Vào mùa đông, ông dùng lưới cá mòi và lưới 3 lớp đi đánh cá ở các ngư
đổi theo mùa. Vào mùa đông, đảo. dùng hè, ông dùng và lưới vàlớp đi đánhtrườngcác ngư
trường gần bờ ở phía nam hịn ơng Mùa lưới cá mịi lưới vó 3 đèn ở ngư cá ở khác và
trường gần bờ ở phía nam hịn đến tháng hè,ơng khơng lưới vó và đèn ở ngư trường cho anh
đánh bắt loài khác. Từ tháng 1 đảo. Mùa 2, ông dùng đi đánh cá mà làm phụ việc khác và
đánh bắt loài khác. Từ tháng 1 đến tháng 2, ông không đi đánh cá mà làm phụ việc cho anh
trai mình.
trai ơng N có một cửa hàng nhỏ, cịn con gái ông đang dạy học. Mẹ ông N cùng sống trong
Vợ mình.
Vợ ơng Nvà dù đãcửa hàng nhưng bàcon gái hái rau trong rừng và mỗi năm cùngnuôi thêm 2
nhà ơng, có một nghỉ hưu nhỏ, cịn vẫn đi ông đang dạy học. Mẹ ông N còn sống trong
nhà lợn. Anhdù đã nghỉ hưu nhưng sĩ làm việchái Đà Nẵng và giúp con trai ông học tậpthêm 2
con ông, và trai ông N là một bác bà vẫn đi ở rau trong rừng và mỗi năm cịn ni tại đó.
con lợn. Anh trai ơng N là một bácmộtlàm việctiền đểNẵng chữa thuyềntrai ơng học tậpdù anh
Ơng này thỉnh thoảng cho ông N sĩ khoản ở Đà sửa và giúp con đánh cá. Mặc tại đó.
Ơng này thỉnh thoảng cho ông N một khoản tiền để sửa chữa thuyền đánh cá. Mặc dù anh
trai ông
trai ông phải là nhân khẩu trong gia đình, nhưng tất cả các hoạt động trên đều là một phần
N không
trong chiến lược sinh kế của gia đình ơng.
IMM đã sửa đổi lại Khung Sinh kế Bền vững nói trên để sử dụng với các cộng đồng ven biển, gọi
là “Khung Sinh kế Bền vững vùng Ven biển” (Hình 2.2). Vịng trịn bao quanh cộng đồng ven
biển thể hiện các nguồn lực (con người, tự nhiên, xã hội, tài chính, vật chất) mà họ có thể sử

dụng. Một số các yếu tố ảnh hưởng có thể liên quan đến đặc điểm cá nhân, ví dụ tuổi tác, giới
tính, tơn giáo. Các yếu tố khác có thể liên quan tới khía cạnh của xã hội mà họ đang sống, cơ
câu chính trị, chính quyền, khu vực kinh tế tư nhân mà họ có tương tác trực tiếp, do đó có thể
kiểm sốt. Các


0


yếu tố này thuộc vòng tròn thứ 2 bao quanh cộng đồng ven biển, là Các yếu tố ảnh hưởng trực
tiếp. Trong vòng tròn thứ 3. là các yếu tố ảnh hưởng gián tiếp – mùa vụ, biến đổi cảnh quan
theo chu kỳ và trong dài hạn, tương ác trực tiếp và tác động đến Các yếu tố ảnh hưởng trực
tiếp cũng như sự tiếp cận nguồn lực, do đó quyết định tính dễ bị tổn thương và những rủi ro mà
cộng đồng phải đối mặt. Các lựa chọn chiến lược sinh kế của cộng đồng ven biển, dựa trên
cơ sở những nguồn lực họ có, là kết quả tương tác giữa các yếu tố ảnh hưởng phức tạp và
biến thiên này.

Hình 2.2: Khung sinh kế bền vững vùng ven biển (IMM, 2004)
Những chiến lược sinh kế cuối cùng theo quyết định là tốt nhất do chính cộng đồng dân cư ven
biển lựa chọn. Việc áp dụng Khung phân tích này giúp khám phá các đặc trưng của các tình
huống cụ thể mà cộng đồng ven biển phải đối mặt, cũng như những biện pháp khác nhau mà
mỗi
hộ gia đình sử dụng để đối phó với những thách thức này.


2.2. Sinh kế bền vững vùng ven biển
Việc xây dựng cơ sở sinh kế bền vững cho các cộng đồng
ven biển ở nhiều nơi trên thế giới, trong đó có Việt Nam,
đang trở thành một nhu cầu cấp thiết. Trong khi dân số liên
tục tăng, thì nguồn lợi biển lại đang trên đà suy kiệt, vì có

q nhiều cùng tham gia đánh một lượng cá hạn chế.
Nguồn lợi ven bờ cũng đang phải chịu những áp lực ngày
một tăng, và những mơ hình khai thác hiện tại lại thiếu
bền vững, và nếu không giải quyết được, sẽ gây ra hậu
quả nghiêm trọng cho đa dạng sinh học và sinh kế địa
phương. Cải tiến công tác quản lý nguồn lợi thủy sản và
sinh kế thay thế có vai trị quan trọng cho sự phát triển Tàu đánh cá trên biển Phú Quốc
của các cộng đồng ven biển, đồng thời giúp bảo tồn đa
dạng sinh học và các hệ sinh thái
ở biển cũng như ven bờ.
Hộp 2.2: Thay đổi sinh kế vùng ven biển và cuộc sống dân nghèo
Trên toàn thế giới, những cơ hội sinh kế cho người dân vùng ven biển đang thay đổi nhanh
chóng. Ở nhiều vùng ven biển, sự thay đổi đó đồng nghĩa với việc tăng lên đáng kể những cơ
hội đổi đời, nhưng năng lực của các nhóm dân cư lại rất khác biệt nhau trong việc tận dụng các
cơ hội đó. Trong khi những hộ khá giả hơn có thể dễ dàng hưởng lợi, thì dân nghèo ven biển lại
có ít điều kiện để tiếp cận với các cơng nghệ mới, vì họ thiếu kỹ năng, tri thức, sự tự tin hoặc
trình độ văn hóa để sử dụng, cũng như khơng có tiền mua. Họ khơng có nhiều thời gian để đầu
tư phát triển sản xuất, và có q ít nguồn dự trữ để đương đầu với những rủi ro thường đi kèm
với sự lựa chọn của họ. Hiện trạng phổ biến là họ thiếu những mạng lưới giúp họ tiếp cận với
tri thức, kinh nghiệm, kỹ thuật mới; với các nguồn tài chính và các thị trường có thể tận dụng
để làm thay đổi cuộc sống. Tiếp cận tài chính được coi là chìa khóa nhằm nắm bắt các cơ hội
đổi đời. Sinh kế vùng ven biển sẽ tiếp tục thay đổi do tác động của một mơi trường năng
động. Các chương trình hỗ trợ sinh kế cần phải chú ý đến cục diện này cũng như yêu cầu về
tính linh hoạt khi lựa chọn và thiết kế các hoạt động hỗ trợ. (Nguồn: IMM, SCL CLIP 9)
Các hoạt động tạo thu nhập bổ sung hoặc thay thế thường được định nghĩa là các hoạt động có
thể thay thế, hoặc bổ sung cho những hoạt động tạo thu nhập truyền thống được coi là không
bền vững ở các mức độ hiện tại:
“Ý tưởng về sinh kế thay thế là các hoạt động này có thể tạo ra động lực cho người dân để
họ chấm dứt những họat động sinh kế thiếu bền vững đang được áp dụng, và theo đuổi
những loại hình khác có tính bền vững hơn. Để đạt kết quả, phương án thay thế cần phải

đem lại lợi ích kinh tế. Tuy nhiên… khả năng sinh lợi không phải là một nhân tố duy nhất.
Thái độ đối với việc giải quyết rủi ro, việc tiếp cận quyền tài sản, bối cảnh gây thương tổn
và những ảnh hưởng về thể chế sẽ tạo ra những tác động tới quá trình ra quyết định của
người dân. Do vậy, khái niệm về các phương án thay thế trở nên phức tạp hơn nhiều.
Mục đích của sinh kê thay thế khơng chỉ là tìm ra hoạt động thay thế mà trên lý thuyết
có thể đưa ra một sự lựa chọn nào đó và dự kiến sẽ thúc đẩy tính bền vững… Trên thực
tế, mục
đích đó là tìm ra các giải pháp phù hợp với các chiến lược sinh kế hiện tại của người dân,
và nhờ đó sẽ tạo ra tác động tích cực đến sinh kế của họ cũng như đến việc khai thác - sử
dụng tài nguyên thiên nhiên” (IDL và IUCN, 2004, tr. 7).


2


2.3. Khái quát bài học kinh nghiệm quốc tế
Những đánh giá tổng kết về kinh nghiệm hỗ trợ sinh kế cho các cộng đồng ven biển đề cập trong
tài liệu này được dựa vào nguồn tư liệu sẵn có. Quá trình tổng kết đi sâu vào phân tích nội dung
các chương trình hỗ tợ sinh kế, cũng như các loại hình hoạt động đã được triển khai ở nhiều
quốc gia. Tuy nhiên, các tư liệu sẵn có đều liên tục nhấn mạnh rằng sinh kế là vấn đề mang đặc
trưng bối cảnh, và phụ thuộc vào những thông số riêng biệt ở từng địa điểm. Do vậy, thành
công của các hoạt động sinh kế nhất định ở những nơi khác chưa hẳn đã phù hợp hoặc có khả
năng thành cơng với một cộng đồng nào đó tại Việt Nam. Như vậy, chỉ có thể học hỏi được một
phần
từ kinh nghiệm hỗ trợ sinh kế cụ thể cũng như các hoạt động tạo thu nhập thay thế ở các quốc
gia, vùng lãnh thổ khác.
Điều có giá trị hơn là cần rà sốt lại q trình cung cấp những dịch vụ hỗ trợ sinh kế, bao hàm
cách thức xác định, đánh giá và triển khai các hoạt động nhằm tăng khả năng thành cơng. Những
bài học thu dedược về q trình này sẽ có tính khả thi cao hơn đối với chương trình LMPA cũng
như các địa điểm KBTB ở Việt Nam, và đưa ra những định hướng quý báu.

2.4. Các loại hình hỗ trợ sinh kế
Hỗ trợ sinh kế có thể được cung cấp tới các cộng đồng nhằm giúp họ giảm bớt sự phụ thuộc
cũng như tác động tiêu cực đối với nguồn lợi biển. Hỗ trợ sinh kế có thể được thực hiện theo
các hình thức như sau:
1.
Tạo dựng một môi trường thuận lợi - cải thiện các nguồn lực sinh kế
2.
Tăng cường các hoạt động tạo thu nhập và sinh kế hiện tại
3.
Phát triển các hoạt động sinh kế thay thế hoặc bổ trợ (AIG)
4.
Tạo môi trường thuận lợi về thể chế, chính sách
Phương pháp thứ 4 - là thành phần không thể tách rời của dự án mạng lưới KBTB - được coi
là giải pháp vượt quá phạm vi thực hiện của Hợp phần LMPA, do đó sẽ không được tổng kết ở
đây.
A: Tạo dựng một môi trường kinh tế thuận lợi
Những người dân sống phụ thuộc vào các tài sản sẵn có để phục vụ cho sinh kế của họ (Hộp
2.1). Một cộng đồng nào đó có thể thiếu một vài loại nguồn lực sinh kế và như vậy họ bị hạn chế
về các giải pháp lựa chọn để sinh sống. Bằng việc tạo ra một mơi trường kinh tế thuận lợi, chúng
ta có thể làm gia tăng nguồn lực sinh kế của hộ gia đình và cộng đồng. Cải thiện nguồn lực sinh
kế, và tạo điều kiện tiếp cận chúng, có thể giúp đạt được 2 mục tiêu cùng lúc: cải thiện điều kiện
sống, và mở ra những giải pháp sinh kế tích cực hơn.
(i) Cái thiện điều kiện sống
Mức sống người dân có thể được cải thiện nhờ môi trường tự nhiên tốt hơn, và có điều kiện tiếp
cận dễ dàng hơn tới các nguồn lực sinh kế. Những cải thiện như vậy có thể giúp tăng mức sống
và sự thịnh vượng trong cộng đồng, giảm thiểu những khó khăn. Một cách gián tiếp, những cải
thiện đó cũng có thể giúp tăng thu nhập hoặc thực phẩm phục vụ sức khỏe người dân, mặt khác
lại đỡ tốn thời gian (cải thiện nguồn nhân lực).

Ví dụ:
 Một hệ thống quản lý chất thải tốt có thể giảm ơ nhiễm, bảo đảm vệ sinh và ngăn ngừa
bệnh tật
 Cải thiện chất lượng và cung ứng nước sạch giúp nâng cao sức khỏe, giảm công lao động
phải dành cho việc lấy nước.
(ii) Mở ra những giải pháp sinh kế tích cực hơn
Nhờ gia tăng nguồn lực sinh kế của cộng đồng và giúp người dân dễ dàng tiếp cận với chúng,
mà cộng đồng có năng lực tốt hơn để tự cải thiện cuộc sống. Không chỉ dừng lại ở việc phát
triển những hình thức doanh nghiệp tư nhân hoặc các hoạt động sinh kế bổ trợ, mà những
nguồn sinh
kế được gia tăng cũng tạo ra môi trường kinh tế thuận lợi cho các thành viên cộng đồng phát triển
những hoạt động sinh kế bổ trợ cho chính bản than họ.
Ví dụ:


Một KBTB giúp cải thiện nguồn lực tự nhiên cho cộng đồng nhờ việc bảo vệ và quản lý
nguồn lợi cá. Các hoạt động khác cũng có thể giúp tăng nguồn lợi tự nhiên, chẳng hạn
như việc phục hồi rừng ngập mặn, chống ô nhiễm, tái tạo các quần đàn thủy sản tự
nhiên.



Cải thiện cơ sở hạ tầng giao thông như đường sá, bến tàu v.v... có thể giúp tiếp cận dễ
dàng hơn với thị trường, mở ra các cơ hội trao đổi thương mại với các cộng đồng khác.
Việc giảm chi phí vận chuyển cũng có nghĩa là một số doanh nghiệp rất nhỏ cũng có thể
thu lợi.



Tăng khả năng tiếp cận tới các nguồn thơng tin có thể tạo ra nhiều cơ hội việc làm hơn.
Cải thiện nguồn lực xã hội, chẳng hạn như hỗ trợ trên đất liền, cũng giúp cho các thành
viên cộng đồng có thể tận dụng tốt hơn các cơ hội này.



Tiếp cận tốt hơn đến các nguồn vốn tín dụng có thể tạo cơ hội cho các thành viên cộng
đồng vay tiền để phát triển kinh doanh. Vốn tín dụng sẽ có thể giúp họ bớt phụ thuộc vào
những cơ chế cho vay tư nhân đang phổ biến, đồng thời có nhiều giải pháp tiêu thụ sản
phẩm hơn (bán sản phẩm cho người khác mà không phải là chủ nợ).



Cải thiện giáo dục đào tạo giúp người dân có được cơng việc ổn định hơn (điều mà họ
khó đạt được trước đây), chẳng hạn như một công việc trên đất liền, mặt khác giúp họ
phát triển các ngành nghề mới nhờ trang bị các kỹ năng và tri thức cần thiết, chẳng hạn
như làm đồ thủ công mỹ nghệ hoặc dịch vụ lưu trú.



Cải thiện việc cung cấp điện và các nhu yếu phẩm khác cũng sẽ tạo thuận lợi cho nhiều
lĩnh vực hoạt động kinh tế - xã hội.

B: Tăng cường các hoạt động tạo thu nhập và sinh kế hiện tại
Nguồn lực sinh kế được tăng cường cũng giúp nâng cao khả năng sinh lợi và tính bền ững của
các hoạt động sinh kế hiện tại. Bên cạnh việc làm gia tăng nguồn lực sinh kế, các chương trình
hỗ trợ có thể tập trung vào việc cải thiện sinh kế hiện tại và giải quyết những khó khăn trong cơng
tác phát triển.
Ví dụ:
 Giảm thiểu rủi ro – xây dựng kế hoạch đối phó với những nguy cơ gây hại cho sức khỏe









con người, cũng như những hiểm họa kinh tế
o Radio trên các tàu cá giúp dự báo phòng chống bão lụt và liên lạc về cộng đồng
o Nâng cấp các bến cảng
Gia tăng giá trị – tạo thêm giá trị gia tăng cho các sản phẩm và dịch vụ hiện có, chẳng hạn
như:
o Chế biến sản phẩm từ cá
o Nâng cao số lượng và chất lượng dịch vụ du lịch
Giới thiệu các công nghệ tiên tiến để thu lợi nhuận cao hơn và bền vững hơn, chẳng hạn
như:
o Các kỹ thuật ưu việt hơn về nuôi trồng thủy sản
o Các phương thức khai thác ít mang tính hủy diệt hơn
o Các mơ hình cải tiến trong nơng nghiệp
Quản lý nguồn lợi tốt hơn – các nguồn lợi tự nhiên nếu được quản lý và bảo vệ tốt hơn sẽ
làm tăng tính bền vững của sinh kế, và duy trì được lâu dài các hoạt động tạo thu nhập:
o Thành lập các KBTB
o Tái tạo nguồn lợi biển tự nhiên
o Nâng cao nhận thức và thi hành nghiêm chỉnh các quy định cấm khai thác hủy
diệt
o Kiểm soát việc khai thác nguồn lợi chung (VD: cua đá)
Tạo thuận lợi cho việc tiếp cận các thị trường và tiêu thụ sản phẩm – giúp cho người sản

xuất thu lãi nhiều hơn thông qua các cơ chế trao đổi thương mại tốt hơn:
o Làm hợp đồng với người mua
o Mơ hình hợp tác xã.v.v…

C: Phát triển các hoạt động tạo thu nhập thay thế hoặc bổ trợ
Ngoài việc làm gia tăng nguồn lực sinh kế nói chung để tạo ra những giải pháp lựa chọn sinh kế
tốt hơn, các chương trình hành động có thể tập trung vào việc xác định và trợ giúp cho các hoạt
động tạo nguồn thu nhập thay thế hoặc bổ sung cho các hoạt động hiện thời. Đối với các cộng
đồng KBTB, hoạt động sinh kế bổ trợ nhìn chung nhằm thay thế cho nghề khai cá hoặc các
hoạt động khác phụ thuộc vào nguồn lợi tự nhiên đang suy giảm.
Có thể sẽ có nhiều cơ hội sinh kế bổ trợ hơn, nếu các nguồn lực sinh kế được tăng cường, và
một môi trường kinh tế thuận lợi được hình thành. Tuy nhiên, trong trường hợp này, cần có
thêm việc hỗ trợ sinh kế theo mục tiêu nhằm phát triển các sinh kế bổ trợ đã được xác định và
đánh
giá là có tiềm năng lớn để thành cơng. Cần hướng sự hỗ trợ vào việc cải thiện những nguồn lực
sinh kế cụ thể, và các nhân tố cần thiết khác trong quá trình phát triển này, chẳng hạn như cơ sở
hạ tầng, tiếp cận thị trường, áp dụng công nghệ mới, và đào tạo dạy nghề.

2.5. Các loại hình hoạt động được chú trọng
Trong 3 loại hình hoạt động, nhóm A được chú trọng hơn nhóm B, và nhóm B được chú trọng
hơn nhóm C. Đó là do việc tạo lập một môi trường kinh tế thuận lợi, chẳng hạn như làm gia
tăng các nguồn lực sinh kế, có thể trực tiếp nâng cao mức sống và cho phép cộng đồng cũng
như các
hộ gia đình tự cải thiện sinh kế của chính họ. Loại hình hoạt động này cũng thường rộng hơn và
có tiềm năng để trợ giúp trực tiếp hoặc gián tiếp đối với nhiều hộ gia đình hơn. Những hoạt động
như vậy đều có các tác động về lâu dài, ít rủi ro và ít thất bại hơn.


Để có thể mở rộng phạm vi tác động, việc phân tích sinh kế ln chỉ ra rằng phải khắc phục kịp
thời những thất bại trong môi trường hoạt động:

“…trừ khi những khó khăn chồng chất mà các cộng đồng nghèo ven biển đang phải đối
mặt, chẳng hạn như bị bỏ rơi trong q trình xây dựng chính sách, thiếu vắng các tổ chức
địa phương, khơng có đủ các dịch vụ xã hội và cơ sở hạ tầng, cũng như khả năng bị tổn
hại do những biến động theo mùa được hiểu rõ và giải quyết triệt để, người dân sẽ không
thể tận dụng những cơ hội hoặc lợi thế được tạo ra bởi các dự án bảo tồn [và sử dụng bền
vững] tài nguyên thiên nhiên ”. Nguồn: Andrew Hurd & Melita Samoilys (IUCN) : 2004)

2.6. Hỗ trợ cấp cộng đồng và cấp hộ gia đình
Hỗ trợ cấp cộng đồng có thể được thực thi nhằm giúp cho nền kinh tế phát triển, và xây dựng
một môi trường thuận lợi cho sự phát triển của những ngành nghề nhất định. Hỗ trợ cấp cộng
đồng phải hướng tới đa số người dân trong cộng đồng và đặt trọng tâm về phát triển kinh tế,
chẳng hạn như các dự án về cơ sở hạ tầng.
Ví dụ, một cộng đồng hoặc một địa điểm nào đó có thể có những tiềm năng du lịch lớn chưa
được khai thác, mà chính quyền địa phương đã coi phát triển du lịch là lĩnh vực then chốt cho
phát triển kinh tế địa phương. Các hoạt động hỗ trợ sinh kế có thể giúp phát triển du lịch và
bảo đảm cho nhóm mục tiêu và những đối tượng khác đều được tham gia và hưởng lợi từ du
lịch.
Để bổ sung hoặc thay thế cho hình thức hỗ trợ ở cấp cộng đồng, hỗ trợ cấp hộ gia đình cũng có
thể được áp dụng. Hình thức này có lẽ ít tốn kém hơn nhưng cũng bị giới hạn ở quy mô nhỏ
hơn, trong phạm vi của một số chương trình hỗ trợ sinh kế nhất định. Các chiến lược hỗ trợ
sinh kế thành cơng đều phải có những hoạt động hướng tới các cá nhân nói riêng và cả cộng
đồng nói chung.
Tuy nhiên, việc tập trung vào một số hộ gia đình hoặc cá nhân nhất định có thể có một số vấn đề.
Những ý kiến đề xuất cho rằng, hỗ trợ cấp hộ gia đình cần có:

• Tiêu chí rõ ràng, có căn cứ và quy trình minh bạch để lựa chọn các nhóm mục tiêu cho
hoạt động hỗ trợ; và có sự chấp thuận của cộng đồng đối với những tiêu chí đó;

• Tài liệu hướng dẫn hoạt động, trong đó nêu ra những tiêu chí thẩm định cụ thể cho các đề
án xin cấp vốn tài trợ hoặc tín dụng. Các tiêu chí thẩm định phải gồm những tiêu chuẩn

về xã hội, thể chế, kinh tế, kỹ thuật, tài chính và mơi trường (ILO và Ngân hàng Thế giới,
2005)

2.7. Các hoạt động tạo thu nhập thay thế
“Việc tạo ra một môi trường thuận lợi cho phép người dân mưu cầu một cuộc sống ổn
định sẽ thành công nhờ sử dụng bền vững các nguồn lực hơn là các dự án sinh kế thay
thế đơn lẻ (Nhóm IDL và IUCN 2004, tr. 8)”.
Có những ý kiến trái ngược về việc phát triển sinh kế bổ trợ. Những ý kiến ủng hộ cho rằng đây
là một phương thức tiềm năng để cải thiện sinh kế, có lẽ bởi vì chúng khơng khó hiểu, và những
lợi ích mà chúng có thể đem lại đều rõ ràng và trực tiếp phục vụ người dân. Tuy vậy, các tài liệu


quốc tế cũng chỉ ra một nguy cơ tiểm ẩn, đó là nhìn chung các hoạt động này ít có khả năng cải
thiện được sinh kế ven biển. Các tiềm năng cải thiện sinh kế hiện thời nên được khai thác trước
khi tạo sinh kế bổ trợ. Phát triển sinh kế bổ trợ khá rủi ro vì các lý do sau:
 Địi hỏi kỹ năng và tri thức mới (đơi lúc là cả cơng nghệ mới)
 Địi hỏi phải có một mơ hình kinh doanh mới chưa hề được chứng minh về hiệu quả với
cộng đồng và không quen thuộc
 Địi hỏi phải sự tích cực tham gia cộng đồng địa phương
 Có thể cần lượng vốn đầu tư lớn
 Địi hỏi hình thức sử dụng mới hoặc khác biệt đối với nguồn lực sinh kế của hộ gia đình
và cộng đồng
 Những người nghèo thường ngần ngại trước nguy cơ gặp rủi ro, và do đó khơng mấy
quan tâm tới các hoạt động sinh kế bổ trợ.
 Phạm vi và tính bền vững của các lợi ích đạt được thường không minh chứng cho số
lượng nguồn lực cần huy động.
Trong nhiều dự án, các ý tưởng về hoạt động tạo thu nhập bổ trợ thường được lựa chọn ‘trên
giá sách’, từ một danh sách dài các ý tưởng trên tịan cầu mà khơng phải lúc nào cũng tương
ứng với nhu cầu, nguyện vọng và năng lực của những người dân ở địa phương, hoặc với đặc
trưng của loại thị trường mà họ được tiếp cận. Các hoạt động sinh kế bổ trợ được xác định và

lựa chọn bởi những “người bên ngồi” cho cộng đồng có nguy cơ thất bại rất cao.
Như giải thích ở trên, các loại hình sinh kế đều có tính đặc trưng riêng cho bối cảnh của những
thuộc tính khác nhau ở từng cộng đồng. Như vậy, các hoạt động tạo thu nhập bổ trợ có thể
thành cơng ở cộng đồng này nhưng chưa chắc đã khả thi hoặc được ủng hộ ở cộng đồng
khác. Tính khả thi của các hoạt động sinh kế bổ trợ sẽ dao động rất lớn tùy thuộc vào địa địa
điểm, do đó khơng thể có một giải pháp hoặc một hoạt động nào phù hợp cho tất cả các địa
điểm. Thay vào đó, phải lựa chọn ra một nhóm hoạt động riêng phù hợp với điều kiện cụ thể
và nguồn lực sinh
kế của từng cộng đồng.
Vì thế, các dự án tạo môi trường kinh tế thuận lợi thường được chú ý hơn so với các dự án về
các hoạt động tạo thu nhập bổ trợ cụ thể. Tuy nhiên, việc giải quyết các vấn đề trong một môi
trường rộng lớn như vậy thường vượt quá phạm vi và quy mô hoạt động của các tổ chức bảo
tồn hoặc
cơ quan quản lý tài nguyên. Trong trường hợp này, các dự án nhỏ có thể được triển khai theo
một số hướng tích cực nhất định.
Các hoạt động sinh kế thay thế và bổ trợ có thể vẫn được xem là phù hợp, nhưng phải được đánh
giá cẩn trọng nhằm xác định tính phù hợp với sinh kế địa phương và khả bền vững. Những hoạt
động bổ trợ cho sinh kế truyền thống (đang diễn ra) thường ít rủi ro hơn và do đó được ưu tiên
hơn so với các phương án thay thế hoàn toàn những hoạt động hiện tại.