Nghiên cứu sinh học cơ thể người và động vật: Phần 1
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (48.49 MB, 144 trang )
Đ
T
Ạ
R
•I
H
Ị
H
N
Ọ
T
•
C
Q
U
Õ
C
G
H
Ữ
U
H
Ằ
N
R
Ầ
N
C
Ơ
N
I
G
A
(
G
H
C
Y
A
h
Ê
ủ
N
b
i
Ộ
•I
ê
n
)
N
SINH HỌC ca THỂ
OỘNG VẬT
■
■
(In lần th ứ h a i, có sửa c h ữ a và b ổ su n g )
N
H
À
X
U
Ấ
T
B
Ả
N
Đ
Ạ
I
H
Ọ
C
Q
U
Ố
C
G
I
A
H
À
N
Ộ
I
M
Ụ
■
C
L
Ụ
•
C
Lời nói đ ầ u ........................................................................................................................ 1
Bài mở đầu. Dối tượng, nội đung và phương pháp n g h iên c ứ u ...................2
1. Đối tượng, nội d u n g .....................................................................................................2
2. Phương pháp nghiên c ứ u ........................................................................................... 3
C h ư ơ n g I. C ấ u t r ú c h i ể n vi c ủ a cơ t h ế ....................................................................4
1. N hập m ô n ............................ .......................................................................................... 4
1.1. N hững luận điểm định hướng............................................................................A
1.2. Nguồn gốc và phân loại các mô......................................................................... 6
2. Biểu m ô ..........................................................................................................................8
2.1. Nguồn gốc và p hân b ô ......................................................................................... 8
2.2. Đặc điếm cấu tạo và chức n à n g ........................................................................8
2.3. Phân loại và mô t ả ...............................................................................................9
3. Mỏ liên k ê t .................................................................................................................. 13
3.1. Nguồn gốc, phân bô" và chức n ă n g ................................................................. 13
3.2. Đặc điểm cấu t ạ o .................................................................................................14
3.3. P h â n loại và mô t ả ............................................................................................. 15
4. Mô c ơ .............................................................................................................................21
'1.1. Nguồn gốc, phân bố và đặc điểm chung........................................................ 21
4.2. P h â n loại và mô t ả .............................................................................................22
5. Mô th ầ n k i n h .............................................................................................................. ‘25
5.1. Nguồn gốc: và ph ân bô".......................................................................................25
5.2. Đặc điểm cấu tạo và chức n â n g ......................................................................26
5.3. Mô t ả ..................................................................................................................... 28
C h ư ơ n g II. Hệ t h ầ n k i n h ............................................................................................ 32
1. Sự tiến hóa của hệ th ầ n k i n h ............................................................................... 32
1.1. Cấu tạo m ạng lưới............................................................................................. 32
1.2. Cấu tạo dạng chuỗi hay hạch........................................................................... 33
1.3. Cấu tạo dạng ố n g ...............................................................................................34
1.4. Dạng cảu tạo có nao bộ hồn c h i n h ..............................................................'M
2. Cấu tạo đại cương của hệ thần k i n h ........................................... ........................'Ỉ6
2.1. Bộ p h ậ n th ầ n kinh tru n g ư ớ ng...... ............................................................... .'Ui
2.2. Bộ p h ậ n th ẩ n kinh ngoại b i ê n ....................................................................... .‘16
3. T ế b à o th ầ n kinh ......................................................................................................'M
3.1. T ế bào th ầ n kình và đơn vị cấu IIúc của hệ than k i n h ............................. 'M
3.2. Dây th ầ n k i n h .................................................................................................... 10
3.3. S y n a p ......................................................................................................................II
4. Xung th ầ n kinh và sự lan truyền xung................................................................ 12
4.1. Xung t h a n k i n h .......................................................................................................... 12
4.2. Sự lan truyển x u n g ........................................................................................... 15
5. Tính c h ất ch u n g của hệ thần k i n h ..................................................................... ..'17
6. Nguyên tắc h o ạt động của hệ thần k in h ............................................... ...... .18
6.1. Nguyên tắc phàn x ạ ......................................................................................... 18
6.2. Nguyên tắc điều khiển b ắt chéo..................................................................... 52
6.3. Nguyên tắc con đường chung cuối cùng........................................................52
6.4. Nguyên tắc điểm ưu th ế .................................................................................. 52
7. Phương ph áp nghiên cứu chức năng hệ thần k in h ............................................53
7.1. Phương pháp lâm s à n g ....................................................................................5;j
7.2. Phương phá p cắ t b ỏ ......................................................................................... 53
7.3. Phương pháp kích th íc h .................................................................................. 53
7.4. Phương pháp phản x ạ ......................................................................... ........... 53
7.5. Các phương phấp hiện d ạ i ..................................................................... ....... &ỉ
8. Hệ th ầ n k in h tru ng ương ......................................................................................53
8.1. Tủy s ô n g ...............................................................................................................5'1
8.2. H à n h tủy và cầu V arol.....................................................................................59
8.3. Tiểu n ã o ............................................................................................................... 60
8.4. Não g i ữ a ..............................................................................................................02
8.5. Não tr u n g gian ................................................................................................. (v1
8.6. Đại nào và vỏ nào ....................................................................................
67
8.7. Điện n à o .............................................................................................................. 71
9. Hệ th ần k in h ngoại biên......................................................................................... 75
9.1. P h ầ n động v ậ t tính ........................................................................................ 75
9.2. Phần t h ự c v ậ t t í n h .........................................................................................
75
C h ư ơ n g III. H ệ t h ụ c ả m ............................................................................................... 79
ỉ. Khái niệm c h u n g ......................................................................................................... 79
1.1. Ý nghĩa sinh học.................................................................................................. 79
1.2. vSự tiến hóa của hệ thụ r â m ............................................................................. 79
1.3. P h â n loại các cơ quan cảm giác....................................................................... 80
1A. Tính chất hoạt động của hệ th ụ c ả m ............................................................. 81
2. Cơ quan cảm giác da và nội t ạ n g ...........................................................................83
2.1. Cấu tạo và chức năng chung của d a ..............................................................83
2.2. Cám giác xúc giác................................................................................................86
2.3. Cảm giác n h iệt đ ộ ...............................................................................................87
2.4. Cảm giác đ a u ........................................................................................................ 87
2.5. Cảm giác nội t ạ n g .............................................................................................. 88
2.6. Cảm giác bản t h ể ............................................................................................... 89
3. Cơ quan kh ứ u g i á c ....................................................................................................90
3.1. Cấu t ạ o ..................................................................................................................90
3.2. Sự p h á t t r i ể n ........................................................................................................92
3.3. Cảm giác khứu g i á ............................................. ................................................92
3.4. Độ nh ạy c ả m ......................................................................................................... 92
4. Cơ quan vị giác ........................................ .................................................................. 93
4.1. Cấu tạo và p h á t triển của gai vị giác.............................................................93
4.2. Cảm kiác vị g iá c .................................................................................................. 94
5. Cơ quan th ín h giác và th ăn g bằng .............................................. ........................ 95
5.1. Sự p h á t triển của cơ qu ấn th ín h giác - th ăn g b ằ n g ................................... 96
5.2. Cấu tạo và chức năng của t a i ...........................................................................97
5.3. Cảm giác th ín h g iá c ...........................................................................................99
5.4. Cảm giác th ă n g bằng ..................................................................................... 103
6. Cơ quan thị g i á c ....................................................................................................... 106
6.1. Quá trìn h p h á t t r i ể n ........................................................................................106
6.2. Cấu tạo của m ắt ............................................................................................... 107
6.3. Hệ thông qu an g học của m ắ t ........................................................................ 110
6.4. Cảm giác thị giác...............................................................................................113
C h ư ơ n g IV. H ệ v ậ n d ộ n g ........................................................................................ 123
1. Ý nghĩa sinh học của sự vận đ ộ n g ....................................................................... 123
2. Câu tạo và chức năn g cơ v ã n .................................................................................124
iii
2.1. Cấu t ạ o ..................................................................................................... ......124
2.2. T hành phần hỏa học của cơ................................................................. ......127
2.3. Đặc Lính cơ bản Clin rờ v â n ............................................................................ 128
2.4. Sự co c ơ ................................................................................................... .......... 128
2.5. Cơ chê co c ơ ....................................................................................................... 131
2.6. Sự sinh n h iệ t tro ng co cơ................................................................................133
3. Cấu tạo và chức n ă n g cơ t r ơ n ............................................................................. i;J4
3.1. Cấu t ạ o ................................................................................................................134
3.2. Sự co cơ t r ơ n ......................................................................................................135
C h ư ơ n g V. H ệ n ộ i t i ế t .............................................................................................. 136
1. N hững khái niệm c h u n g ........................................................................................136
1.1. Cấu tạo ch ung • dịnh n g h ĩ a .......................................................................... 126
1.2. Các hormon và tác dụng cua c h ú n g ............................................................ I ’ì9
1.3. Cơ chế tác d ụ n g của horm on..........................................................................141
1.4. Điều hòa sự tiế t hormon của các tuyến nội t i ế t ........................................146
1.5. Các tuy ến nội tiết chính và các hormon của chúng trong rơ t h ể ........ 150
1.6. Phương ph áp nghiên c ứ u ...............................................................................15]
2. Tuyến yên ................ ..............................................................................................
2.1. Thùy trước tu y ến y ê n ..................................................................................... 152
2.2. T hùy giữa tuyến y ê n ...................................................................................... 156
2.3. T hùy sa u tuyên yên.........................................................................................156
3. Tuyến g i á p .............................................................................................. ............. ....107
4. Tuyến cận giáp .........................................................................................................1GO
5. Tuyến tụy nội t i ế t ......................................................................................... ........H>0
5.1. Tác dụng c ủ a ìinsulin....................................................................................... Hil
5.2. Tác dụng eủa G lucagon..................................................................................HỈ2
5.3. Các hormon kihác............................................................................................. 162
6. Tuyến trên thậrĩi.......................................................................................................HỈ3
6.1. P h ầ n vỏ tuy ếm trên th ạ ri............................................................................... 103
6.2. P h ần tủy tu y ên tròn t h ậ n ............................................................................. 1R6
7. Tuyên sinh d ụ c ....................................................................................................... 1<>7
7.1. T uyến sinh dục đự c........................................................................................ lf>7
7.2. Tuyến sinh 'dụic c á i......................................................................................... 1tì9
Chương VI. Hộ m á u ................................................................................................ 174
1. Y nghĩa sinh học và chứcnang chung của máu........................................... 174
1.1. Chức năng vận chun..........................................................................174
1.2. Chức năng cán bằnií 1HÍỚC và mi khống..........................................175
1.3. Chức năng diều hòa nhiệt..................................................................... 175
1.4. Chức năng bảo vệ..................................................................................175
2. Khối lượng, thành phần và các tính chất lý hóa học của máu................... 175
2.1. Khối lượng máu.....................................................................................175
2.2. Thành phần m á u ...................................................................................176
2.3. Các tính chất lý. hóa học của máu....................................................... 176
3. Huyết tư ơng..............................................................................................181
3.1. Protein huyết tương.............................................................................. 181
3.2. Các hợp chất hừu cơ không phải protein............................................. 182
3.3. Các thành phần vô cơ........................................................................... 182
4. Hồng cầu .....................................................................................................183
4.1. Cấu tạo và thành phần.........................................................................183
4.2. Số lượng hồng cầu.................................................................................184
4.3. Độ bền thâm thấu của màng hồng cầu và tốc độ lắng hồng cầu ...... 184
4.4. Hemoglobin .........................................................................................184
4.5. Đời sông của hồng cầu.......................................................................... 186
5. Bạch cầu và tiểu cầ u ...................................................................................188
5.1. Cấu tạo và hình dạng của bạch cầu .................................................... 188
5.2. Sơ lượng bạch cầ u .................................................................................188
5.3. Công thức bạch cầu.............................................................................. 189
5.4. Đdi sống bạch cầ u .................................................................................191
5.5. Chức năng của bạch cầ u ...................................................................... 192
5.6. Tiểu cầu ................................................................................................192
6. Sự đông máu......................................................................................:.......193
6.1. Khái niệm chung...................................................................................193
6.2. Các vếu tố tham gia vào q trình đơng m áu..................................... 193
6.3. Các giai đoạn của q trình đơng máu................................................196
6.4. Sự chống đông máu trong cd thể.......................................................... 198
6.5. Các bệnh ưa chảy máu......................................................................... 199
7. Nhóm m áu...................................................................................................199
7.1. Hộ nhóm máu ABO...............................................................................199
7.2. H ệ t h ố n g R h ................................................................................................................... 201
7.3. Các hệ thõng nhóim mấu kh;U'............................................................202
C h ư ơ n g VII. Hệ tu ầ n h o à n ...................................................................................... 20IỈ
1. Cấu tạo của hệ tuần hoỉàn;.........................................................................20íi
1.1. Cấu tạo của Lim ..................................................................................20(1
1.2. Cấu tạo của mạch................................................................................205)
2.
C h ứ c n ă n g c ủ a t i m ................................................................................................................210
2.1. Chức năng bdrm má u ỉthieo* chu kỳ .....................................................210
2.2. Q u i l u ậ t h ư n g phỉáni cuỉai C(ơ t i m ............................................................................... 21 I
2.3. T í n h t ự đ ộ n g c ủ a ti m ....................................................................................................212
2.4. Điện tim .....................................................................................................21
3. Chức năng của hệ mạicta.... ....................................................................... 21 í)
3.1. Q u y l u ậ t m á u c h ả y liên t ụ c ...................................................................................... 21 5
3.2. Tiết diện của hệ mạcln.........................................................................215
3.3. Tốc độ chảy của rnáiu tnonig mạch.......................................................216
3.4. H u y ế t á p . . . ............................. ...........................................................................................2 1 6
4. Sự điểu hòa hoạt độn.g ttim imạclh.............................................................. 218
4.1. Sự điều hòa hoạt dộn;g ttinn................................................................. 218
4.2. Sự điểu hòa hoạt động mạch .............. ................................................222
5. T u ầ n h o à n b ạ c h h u y ế t ........
......................................................................................... 2'2ẩ.ị
C h ư ơ n g V lIL H ệ h ò
................ ....... m
1. C â u t ạ o cd q u a n h ô h ấ p v......... ...........................................................................................224
1. 1.
Đôi với đ ộ n g v ậ t ồ Mitốc.............................................................................................. 224
1.2. Câu tạo <*ơ quan íhơ>hấp ở' nguỲỉi......................................................... 226
2. C h ứ c n ă n g h ô h ấ p c ử a ph ổ ii ..............................................................................................2 2 9
2.1. S ự t h a y đối t h ổ t í c h lồmg ngựo t r o n g c á c cữ d ộ n g hò h a p ...........................229
2.2. Sự liên quan giữa lồng ngực và phoi -áplực âm.................................231
2.3. Sự thông khu phổi.............. ..... ........................................................... 233
3. S ự t r a o dố i k h í ỏ p h ổ i v à ỏ m ò .........................................................................................2'M
3.1. Sự trao đổi khi ở phổi..........................................................................2'M
3.2. Sự trao đồi kin ỏ m ô........................................................................... 2M5
3.3. Sự vận chuyến khí Ov và c o cưa máu................. ............................ -iof)
4. S ự đ i ê u h ò a hò h ấ p ................................
VI
........................................................................ 2oí)
4.1. Các* t r u n g k h u h ô h ấ p ................................................................................................. 2 3 9
1.2. S ự d i ề u h ò a t h ể d ị c h .................................................................................................... 2 4 0
Chương IX. Hộ tiê u h ó a ............................................................................. 243
1.
C ấ u t ạ o c h u n g ...........................................................................................................................2 4 3
2. T i ê u h ỏ a ỏ k h o a n g m i ệ n g v à t h ự c q u ả n ....................................................................2 4 4
2.1. Cấu tạo................................................................................................ 244
2.2. Sự tiêu hóa trong khoang m iệng........................................................ 247
3. T i ê u h ó a ở clạ d à y ................................................................................................................. 2 4 9
3.1. C ấ u t ạ o .............................................................................................................................. 2 4 9
3.2. C h ứ c n â n g t i ê u h ó a c ủ a d ạ d à y ...............................................................................2Õ0
3.3. P h ư ơ n g p h á p m ổ d ạ d à y đ ể lấ y d ị c h vị n g h i ê n c ứ u ....................................... 2 5 4
4. T i ê u h ó a ỏ r u ộ t n o n ............................................................................................................. 2 5 6
4.1. C ấ u t ạ o ................................................................................................................................2 5 6
4.2. C ử đ ộ n g cơ học c ủ a r u ộ t n o i l ....................................................................................2 5 6
4.3. D ị c h t ụ y ................................................ ..............................................................................2 5 7
4.4. D ị c h m ậ t ............................................................................................................................ 2 6 0
4.5. D ị c h r u ộ t .............................................................................................................................. 2 6 3
5. S ự h ấ p t h ụ t r o n g r u ộ t n o n ................................................................................................2 6 5
5.1. C â u t ạ o c ủ a lông r u ộ t....................................................................................................2 6 5
5.2. S ụ
h ấ p t h ụ p r o t e i n ....................................................................................................... 2 6 6
5.3. S ự
h ấ p t h ụ g l u c i d ..........................................................................................................2 6 6
5.4. S ự
h ấ p t h ụ l i p i đ .............................................................................................................2 6 7
5.5. S ự
h ấ p t h ụ cá c v i t a m i n ..............................................................................................2 6 7
5.6. S ự
h ấ p t h ụ m u ố i k h o á n g ...........................................................................................2 6 7
5.7. Sự hấpthư nước..................................................................................268
5.8. S ự đ i ề u h ò a h ấ p t h u .....................................................................................................2 6 8
6. S ự
t i ê u h ó a ở r u ộ t g i à .......................................................................................................... 2 6 8
6. 1 . C ấ u
6.2 . S ự
t ạ o ................................................................................................................................2 6 8
co bốp c ủ a r u ộ t g i à ............................................................................................... 2 6 9
6.3. H ệ vi s i n h vật c ủ a r u ộ t g i à ......................................................................................2 6 9
6.4. D ị c h r u ộ t g i à .................................................................................................................. 2 7 0
6.5. S ự h ấ p t h u ở
6.6. P h â n
u ộ t g i à .......................... .......................................................................2 7 0
và s ự tl ải p h â n .................................................................................................2 7 0
C h ư ơ n g X. H ệ b à i t i ế t ........................................................................................-..... 272
Cáu tao và chức n á n g củơ t h ậ n ............................................................................. 272
1.
C ấ u t ạ o ....................................................................................................................................... ...272
1. 1.
C ấ u t ạ o c h u n g .......................................................................................................... ...‘2 72
1.2. C ấ u t ạ o c ủ a đ ơ n
vị t h ậ n ........................................................................................... 274
2. C h ứ c n ă n g lọc m á u • t ạ o nước t i ế u c ủ a
t h ậ n ........................................................... 276
2.1. S ự lọc m á u c ủ a t h ậ n .....................................................................................................2 76
2 .2 . S ự
t á i h ấ p t h u c ủ a các ông. t h ậ n ...........................................................................278
2.3. T h à n h p h ầ n n ư ớ c t i ể u .................................................................................................. 282
2.4. Sự tích tụ nước tiểu ở bàng quang và sự thải nước tiểu ra ngoài cơ thế
28 2
3. C h ứ c n ă n g đ i ề u h ò a nội d ịc h c ủ a t h ậ n ......................................................................... 28 3
3.1. K h á i n i ệ m c h u n g ............................................................................................................ 2 8 3
3.2. S ự đ i ể u h ò a n ư ớ c .............................................................................................................2 8 4
3.3. S ự đ i ể u h ị a m u ơ i ........................................................................................................... 2 8 5
Cáu tao và chức n ă n g
1.
của d a .............................................................................. 286
C ấ u t ạ o c h u n g ........................................... ............... ............................................................... 2 8 6
1 . 1 . Ló p
b i ể u b ì ......................................................... ................................................................ 2 8 6
1.2. Lớp d a c h í n h t h ứ c .........................................................................................................2 8 6
1.3. Lớp đ ư ỏ i d a ....................................................................................................................... 2 8 7
1.4. C á c c ấ u t r ú c đ ặ c b i ệ t c ú a d a ................................................................................... 2 8 8
2. C h ứ c n ă n g c ủ a d a ..................................................................................................................2 8 9
2. 1 . S ự
b à i t i ế t m ồ hôi v à nước k h o á n g .........................................................................2 8 9
2.2. S ự b à i t i ế t c h i l l n h ờ n .................................................................................................... 2 9 0
C hương XI. Hệ s i n h d ụ c .............................................................................................291
1. Cấu
t ạ o h ệ s i n h d ụ c ................................................................................................................291
1. 1. Cấu
1 .2 . C ấ u
t ạ o h ộ sinlh d ụ c đ ự c .............................................................................................291
t ạ o h ệ snnih d ụ c cái ............................................................................................ 294
2. S i n h lý s i n h d ụ c ...................................................................................................................... 2 0 8
2.1. S i n h lý s i n h d ụ c đ ự c ..................................................................................................... 2 9 9
2.2. Sinh lý sinh dục cá
.........................................................................301
rỉ. T r á n h t h ụ t h a i v à s i n h dẻ có kê h o ạ c h ........................................................................ 3 0 9
3.1. Y n g h í a r ủ a > ự s i n : s â n ..............................................................................................3 0 9
3.2. S ự p h á t t r i ể n d á n sò CUMxà hội loài n g ư ờ i ......................................................... 3 1 0
3.3. Các biện phỉYp ('ự thò........................................................................... 310
vi li
LỜI NÓI ĐẦU
Năm 1996 - 1997, do yêu cầu cấp bách của Bộ Giáo dục và Đào tạo phục vụ cho
c ô n g cu ộ c c ả i c á c h g iá o d ụ c Đ ạ i học với c h ư ơ n g t r ì n h h ai gi a i đ o ạ n , c h ú n g tôi b i ê n
.-OH 11 c u ố n " S i n h h ọ c cớ t h ể đ ộ n g v ậ t ” n h ằ m m ụ c đíc h c u n g c ấ p tài l i ệ u c h o cá c đốĩ
tương sử dụng ở giai đoạn I - giai đoạn dại cương. Cuốn sách đã được Nhà xuất bản
Dại học Q u ố c g i a Hà Nội in và phát hành năm 1998.
Hiện nay. việc phản chia giai đoạn khơng cịn nữa song rất nhiều ngành học có
liên quan đến Sinh học như nông nghiệp, ngư nghiệp, lâm nghiệp: các trường cao
(láng su' phạm, y học, các trường thể dục thể thao, các khoa môi trường... vẫn phải
l i ế p t ụ c g i ả n g d ạ y m ô n S i n h h ọ c d ạ i c ư ơ n g t r o n g k h ô i k i ế n t h ứ c cơ b ả n c h o cá c dối
tượng không chuyên về sinh học. nhu cầu về giáo trình :ài liệu rất lớn. Do vậy, Nhà
xuất bản yêu cầu chúng tôi sửa chữa, bồ sung đế tái bản cuốn sách này.
Chúng tôi đã cố gắng sửa chữa và bổ sung song chắc chắn chưa thể thỏa mãn
(lược sự đòi hỏi của mọi người sử dụng sách. Chúng tôi xin cảm ơn và luôn chân
thành liếp thu sự góp ý khơng ngừng của tất cả các bạn dồng nghiệp, anh chị em
s i n h v i ê n c á c n g à n h có li ên q u a n c ũ n g như mọi n g ư ờ i sử cỉụng s á c h với m o n g m u ố n
c h o l ầ n t á i b ả n s a u tược h o à n t h i ệ n h ớ n n ữ a .
T rịn h Hữu Hằng
1
BÀI MỞ ĐẦU
ĐỐI TƯỢNG, NỘI DiUiNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN c ử u
■
'
•
1.ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG
M ơ n s i n h học co' t h ể nghuênt c ứ u c ấ u t ạ o v à c h ứ c n ă n g c ủ a c á c cơ q u a n t r o n g eo’
t h ể n h ư t u ầ n h o à n , h ô h ấ p , t i ê u lìóa, b à i tiêt, nội t i ế t . cơ. t h ầ n k i n h , g iá c q u a n v.v...
Một hệ thống sông dù ỏ mức độ phán tứ. tê bảo, cơ thể hay quần thể đều có
n h ữ n g q u i l u ậ t c ấ u t ạ o v à chìức n ă n g n h ấ t đ ị n h n h ằ m d u y t r ì s ự c â n b ằ n g nội môi
và cân bằng với ngoại môi.
N g h i ê n c ứ u cơ c h ế củ.a CÁC quà luậ t c ấ u t ạ o và c h ứ c n ă n g dó g i ú p c h ú n g ; t a h i ể u
rõ được khả năng tự điểu hòai và điểu chỉnh của sinh giỏi. Quan niệm hiện đại coi
h ệ t h o n g s ô n g n h ư mộtt h ệ thôrng ti n h o à n ch ỉ n h , p h ứ c t ạ p v à c h í n h xác. S ụ t h u
n h ậ n thông tin, xử lý thông tin vả đáp ứng lại các thơng tin đó giúp cho hệ thơng
lu ơ n lu ô n c â n b ằ n g , đồrog thịi tạ o n é n tí ình t h ố n g n h ấ t t o à n v ẹn c ủ a cả h ệ t h ơ n g , đó
c ũ n g c h í n h là t í n h m ề m dẻo, l i n h h o ạ t c ủ a t h ế giới s ố ng , m ộ t đ ặ c đ i ể m cơ b ấ n p h â n
b i ệ t với t h ế giới k h ô n g sôiiLg.
C h ứ c n ă n g c ủ a t ừ n g bộ p h ầ n cớ liêm q u a n chặt, c h ẽ với c h ứ c n ă n g c ủ a cá cơ
q u a n . C h ứ c n ă n g c ủ a cơ q u a n lại n ằ m t r o n g chức n â n g r h u n g c ủ a cơ t h ể : ciến lượt
mình, chức năng củỉì rơ thể gắn chặt vổi mơi trường sống Mơi quan hệ mật thiết dó
ln ln tác dộng qua lại, là Tnối quan lìệ biện chứng hai rhiổu mh ngày nay trong
sinh lý học thường ckíỢo sọi là
vẹn, thông nhất và thống nhất với mơi trường, tạo thànlì quẩn thơ. hệ sinh t hái hay
k h á i n i ệ m về t h ế giỏi vĩ m ổ e ủ ĩ a s i n h giới.
N g o à i v iệ c n g h i ê n c ứ u n h ữ n g qui l u ậ t s inh học c h u n g , người l a c ủ n g t i t ‘II h à n h
nghiên cứu và so s á n h t r o n g q u á trìn h phái triển c h ú n g loại r u a sinh giới, nghiên
cứu những qui luật sinh học trong: nhữn g trạng thái và hoàn càn lì dặc biệt mà con
n g ư ờ i v à đ ộ n g v ậ t p h a i c h ị u đ ự n g n h ư kh:. h oạt đ ộ n g t r ê n các (lộ c a o c ủ a p h ì cơ n g
lái m á y b a y . p h i c ô n g v ù t r ụ . y ậ n đ ộ n g v i ê n l(*o núi v à n g ư ợ c lại là n h ữ n g h o ạ t [.lộng
ỏ độ s â u dưới đ á y b i ể n c ủ a t h ợ lặn. h ầ m Ẩ), n g h i ê n n i u qui lu ậ t s i n h học cua các
v ậ n d ộ n g v i ê n t h ể dục .1 il ìẽ t h a o , c ủ a c ô n g nhAn m ộ t sô n g à n h sarì xuất, d ạ c biộl có
n h i ệ t độ v à á p lực c a o . S ự p h a t t n è n n h a n h r u a k h r a học kỹ t l u : ậ i h i ệ n n;IV d o n g
th ời c ủ n g đ ặ t r a v ấ n đ ể về m ố i q u a n h ệ giữíi người - m;iv - mô] t r ư ờ n g . Đ ó ( h ì n h là
cd sở cho sự ra đời của môn khoa học mỏi gợi là Ergom.nno nham chê tạo những
2
may
111ó r
t h ích hợ p vói c ấ u t ạ o c h ứ c n â n g con người và dư ợc h o ạ t d ộ n g t r o n g mộl
môi t r u r i n g lõi u’u. v ừ a d e m lại n â n g s u ấ t lao d ộ n g c a o v ừa bíio vộ sức k h ổ o vn t r á n h
ílược l)ệnh nịỊhế nghiệp cho con người.
Kõ r à n g (lơi Ợng và nội d u n g c u a m ô n s i n h học cơ t h ế là n g h i ê n c ứ u C(i c h ế
h o ạ t d ộ n g (‘Ún các q u á I r ì n h s ô n g n h a m t ạ o c h o con người m ộ t cuộc s ơ n g h ài h ị a
khóc mạnh, tránh được bệnh tật. Nam dược qui luật của cácq trình sống cịn cho
phép con người cỏ thế mỏ hình hóa chúng và chế lạo các máy móc phỏng theo qui
luật của chúng, phục vụ cho dời sống của xã hội lồi người. Đó là nội dung của
n g à n h “p h ó n g s i n h h ọ c ”.
Từ dối tượng, nội dung nói trên, món sinh họe cơ thể địi hỏi những kiến thức
c ú a c á c m ỏ n k h o a học cơ b ả n n h ư t o á n . lý. h ó a . đ i ề u k h i ể n học... v à c á c m ô n cơ sỏ'
cua sinh học như tế bào. mô phôi, giải phẫu, hóa sinh. ]ý sinh, di truyền... Sự hiểu
b i ố t đ ẩ y đù . chi t i ê t c á c t h à n h p h ầ n cơ sỏ c ấ u
rlìât. quá trình chun hóa của chúng là rất cẩn
t r ú c n ê n cơ t h ê c ù n g n h ư c á c t í n h
thiết.
Sinh học cơ thê là môn khoa học cố điển, ra dời rất sớm trong lịch sử hình
thành xả hội lồi người song nó đồng thời là một mơn khoa học hiện dại. đang phát
i riên mạnh bới vì chí có dựa trên sự tiến bộ chung của khoa học kv thuật, chứng ta
mới có thế và có điểu kiện đi sâu. tìm hiểu và giải thích cơ chế của các quá trình
sống.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN c ứ u
Đ ê n g h i ê n c ứ u đượ c cơ c h ế c ủ a các q u á t r ì n h s ơ n g v à q u i l u ậ t h o ạ t đ ộ n g c ủ a
c h ú n g , ngư ời La t h ư ờ n g t ạ o r a cắ c c.hế p h ẩ m ( p r e p a r a t i o n ) ỏ 3 m ứ c độ: in vit ro , in
situ và in vivo. Các chế phẩm ở mức độ in vitro, in situ thường được tiến hành
nghiên cứu trong thời gian ngắn, gọi là phương pháp cấp diễn. Phương pháp này
Ilham tìm hiểu các qui luật sinh học của từng cơ quan, từng l)ộ phận trong cơ the.
mang tínlì chất 'lương đối độc lập", tách rời với ho-it dộng thống nhất chung của cả
co* t h e . C ò n r á c c h ế p h ẩ m ơ m ứ c đ ộ in vivo t h ư ờ n g đ ư ợ c t i ế n h à n h n g h i ê n c ứ u t r o n g
thòi gian dài. gọi là phương pháp trường diễn, phương pháp này dặt các chức năng
rún từng cơ quan, từng bộ phận trong một thê thơng nhất, tồn vẹn và như vậy. cho
phép tìm hiểu các qui luật trong môi tương quan nhiều chiều trong cở thể.
Sử dụng các phương tiện, máy móc thích hợp với từng chế phẩm, từng đối
tượng nghiên cứu nhầm giúp chúng ta thu được các kết qua một cách khách quan,
c h i n h x á c đ ê t ì m r a đượ c c á c q u i l u ậ t v à cơ c h ế c ủ a các q u á t r ì n h s ố n g là c ô n g việc
(tòi hỏi người làm thực nghiệm phải rất sáng tạo và chủ động. Ngoài ra, những hiểu
b i ê t đ ầ y đ ủ vổ dư ợc lý là k h ô n g t h ể t h i ế u đượ c t r o n g c ô n g t á c n g h i ê n c ứ u s i n h học
cơ thể.
Mục đích cuối cùng là trả lời cho được câu hỏi cái gì, hiện tượng gì cỉã xảv ra, nó
xảy ra như thế nào và tại sao nó xây ra như vậy. Đó cũng chính là q trình tiếp
r ậ n d ầ n với cơ c h ế c ủ a s ự s ố ng .
CHƯƠNG ỉ
CẤU TRÚC HIỂN VI CỦA c ơ THE
1. NHẬP MỒN
1.1. N h ữ n g lu ậ n đ iể m đ ịn h hưỡng
S ố n g là q u á t r ì n h t ự đ i ề u c h ỉ n h đ ể t h í c h ng h i, t ồ n t ạ i v à p h á t t r i ể n o cá c m ứ c
độ k h á c n h a u - t ừ p h â n tử , t ế bào. mô đ ế n cơ q u a n , cơ t h ể v à q u ầ n thê.
M ỗ i m ứ c độ c ấ u t r ú c t h ể h i ệ n n h ữ n g đ ặ c t í n h v à k h ả n ă n g p h ả n ứ n g r i ê n g bi ệ t.
Một hệ thống cấu trúc lớn bao gồm nhiều cấu trúc nhỏ và mỗi cấu trúc nhỏ lại bao
gồm nhiều cấu trú c n h ỏ hơn ếhình
1 . 1 ).
S o n g , d ù ở m ứ c độ n à o thì cấ u t r ú c và c h ứ c
n ă n g c ũ n g là h a i m ặ t c ủ a m ộ t vâ'n để, c h ú n g có mối q u a n h ệ b i ệ n c h ứ n g với n h a u .
C ấ u t r ú c t h ự c h i ệ n c h ứ c n ă n g , c h ứ c n â n g đòi hòi c ấ u t r ú c x u ấ t h i ệ n và h o à n t h i ệ n .
C h ú n g c ù n g n h a u t ồ n tạ i , p h á t t r i ể n v à s ớ m m u ộ n c u n g n h a u m ấ t di. Khi n h ữ n g
h o ạ t đ ộ n g c h ứ c n ă n g cơ b ả n c ủ a một. h ệ t h ố n g s ố n g bị d ừ n g v ĩ n h viễn (chết) t h ì t h e o
lẽ t ự n h i ê n , cá c b ậ c c ấ u t r ú c c ủ a nó sẽ t a n r ã .
Tế bào là đơn vị cấu trúc ở mức độ hiển vi của sự sống. Nó gồm một khối chất
nguyên sinh (protoplasma) được bao bọc trong một. màng sinh chất, Các tó bào khác
n h a u v ề kíc h th ư ớ c , t ừ 7 , 5 n m ( h ồ n g c ầ u ngiíríi) đ ế n 8 5 m m ( t r ứ n g đà diêu). T h ô n g
t h ư ờ n g , mỗi t ế b à o có m ộ t n h â n , m à n g n h â n có n h i é u lỗ t h ò n g với tê b à o c h ấ t . T u y
v ậ y , h ồ n g c ầ u t r ư ở n g t h à n h c ủ a đ ộ n g v ậ t ró vú Kh ông có n h â n h a y n^ược lại. t ế b à o
g a n t h ư ờ n g có h a i n h â n , h ú y c ố t h à o ( o s t e o b l a s t ) lại có tới b ả y n h à n ho ặc n h i ề u hờn .
Tê bào còn là đơn vị chức náng của cơ thể. cluing có khả năng dồng hỏa t.hútc ăn,
hơ hấp, bài xuất, chê tiết%trả lời các kích thích, sinh trương và sinh sán. Tuy nhiên,
một vài chức năng nói trên cỏ thế khơng gặp (i những tế bào đã chuyên hóa cao. Tế
b à o t h ự c h i ệ n đ ư ợ c c á c c h ứ c n ă n g c ủ a m ì n h là n h ờ có các b à o q u a n n h u : m ạ n g lưới
nội bào, ty thế, bộ máy Golgi, trung thể, các thò ri bỏ. các thế li/o: ngồi ra. rịn có
c á c t h ế d ự t r ữ n h ư : c á c h ạ t t i n h bột. các giọt mở..
- M ỏ (tiss u e ) là m ộ t t ậ p hỢp n h i ề u t ế b à o và c á c c ấ u t r ú c g i a n bào có t í n h đ ồ n g
n h ấ l về c ấ u t ạ o , n h i ề u k h i có c h u n g n g u ồ n gốc. đ ể t h ự c h i ệ n c h ứ c n ă n g xác đ ị n h .
M ô là n g u y ê n li ệ u đ ể x â y d ự n g n ê n các cơ q u a n c ù a cơ t h ể đ a bào.
- M ỏ h ọ c (h is to lo g y ) - h a y còn gọi là g iả i p h ẫ u vi t h ể (microscopic a n a t o m y ) - là
m ộ t t h u ậ t n g ữ k h o a h ọ c cỏ n g u ồ n gốc t ừ c h ữ H y l ạ p cơ: hi í t OS - m ạ n g . vãi. mô:
logos = k h o a học, n g h ĩ a là m ộ t c h u y ê n n g à n h r ù a s i n h học. r h u y í ‘11 n g h i ê n c ứ u
n h ù n g qu i l u ậ t v ề c ấ u t ạ o h i ể n vi và s i ê u VI c ủ a cơ thể, n h ữ n g mối tiên hộ b i ệ n
c h ứ n g g iữ a c ấ u t r ú c v à c h ứ c n à n g c ù n g n h ữ n g k h ả n a n g t á c đ ộ n g !ôn c h ú n g n h a m
đ e m lại lợi íc h c h o c o n người.
4
1cm
Mấu náo dưới của người
X1
1mm
X10
L ô n g n h u n g ở ruột n o n người
X100
T rứng người
10fam
X1000
H ổ n g c ầ u (n g ư ờ i)
1cm
lỊ.ưn
C h iề u d ài b ư ớ c s ó n g á n h s á n g c ó t h ể nhìn th ấ y
được
X10000
đ ạ i ngang
để
0, 1 |am
phóng
X100000
Virus
X1000000
C á c p h ả n tử p ro tein hình c ầ u v à sợỉ
Độ
©
0 , 0 0 1 ị.im
Vịng benzen
X10 0 0 0 0 0 0
0 , 0 0 0 1 Jim (A°)
t
N guyên tử carbon
X10 0 0 0 0 0
Hình 1.1.
T ư ớ n g q u a n c ủ a c á c b ậ c c ấ u trú c tro n g
1 m ic ro m et (1um )
=
1 m iỉim ic ro m e t
=
1 a n g s t r o n (1A°)
=
1 /1 0 0 0 m m
cơ t h ể
=
1 0 ' 3m m
1 nanom et
=
1 / 1 0 0 0 . OO Om rn
1/10.000.OOOmm
=
10‘7mm
= 1 0 em m
õ
1 .2 . N g u ồ n g ô c Via Ịohiâm ỉlo.ại c ã c m ô
- T r u n g p h á t s i n h crhiúmg loiại khi x u â i Ini'll CÁC s i n h vật (In h à o d ầ u li ên . các ỉ ế
b à o ỏ bồ m ặ t cơ t h ổ v à c:áip kê bàiO
0 :>ẽn
t.n DỊ.: lien t ụ c c h ị u á n h h ư ớ n g c ủ a c á c n h â n
t ố k h á c n h a u t ừ mơi LPưoiiỊ lị)êm ngồ i v à mịi t n í ờ n g h èn t r o n g , dọ đó. ('ó s ự " p h á n
c ô n g lao d ộ n g ' g i ữ a c.hủn-ơ 'và (liền r a s ụ hi ệ t hóa cà vồ c ấ u t r ú c l ầ n c h ứ c n ă n g r u a
t ế b à o đ ê t h ự c h i ệ n n h ữ n g nhiiệm vụ cơ t h e . On c ù n g là q u á t r ì n h h ì n h t h à n h cái* mõ
l ầ n đ ầ u t i ê n t r o n g p h a i si.nlh c:hiãn.g Hoại:
- T r o n g p h á t s i n h r á thiế ỏ độ>ng v ật d a l)ào. m ộ t t ế b à o tr ứ n g đ ư ợ c th ụ tin h sẽ
phản chia thành nhiều tế bíào nihơ hơn. rất giơng nhau. Sau khi chúng thực hiện cite
c h u y ể n đ ộ n g h ì n h t h á i * 'di truvyểưi th ì t ạ o t h a n h b a ló phơi:
1A phơi
ng ồ i, lá phoi
trong và lá phơi giữa (hìn h 1.2). s.*au dỏ. các tị bào của từng lá phơi lại biệt hóa thf*o
các hướng khác nhau đế t.ạo ikià.nh các mơ và rác cơ quan của cơ thế (hình 1.3).
- Có 4 loại mơ: Biếu. mỏ. Mơ liên kết, Mỏ cơ và Mơ thần kình. Mồi quan hộ vê
n g u ồ n gốc c ủ a c á c m õ v à cáic cơ q u a n vói b a lá phơi n h ư h ì n h 1.3. S a u k h i m ộ t mỏ
d à h o à n t h à n h s ự b i ệ t h ó a t r o n g q u á t r ì n h p h á t t r i ể n phôi, c ẩ n p h á i có m ộ t s ơ d iế u
k i ệ n đổ d u y tr ì k ế t q u ả Ibiệt hứa., (tó là:
+ Môi t r ư ờ n g s ố n g v à c.hất dinh d ư ở n £ ổn đ ị n h
+ S ự liê n h ệ t h ư ờ n g ttiryen c ủ a m ô với h ệ t h ầ n k i n h
+ D u y tr ì ả n h h ư ờ n g c ủ a các h o r m o n tới mô
+ Đ ả m b ả o tỉ l ệ t ư ờ n g tqu.an g iữ a c á c mô.
- T h ô n g t h ư ờ n g , có t ừ lì ai đ ế n n h i ề u m ô phối h ợ p với n h a u d ể t ạ o t h à n h n h ữ n g
dơn vị có chức nàng rộng hơn gọ»i l à các cơ quan (ví dụ: da. thận, các mạch máu, các
tuyến...). Một so* cơ quan mà chứ.c năng của chúng cỏ liên quan với nhau thì tạo
t h à n h h ệ cơ q u a n (ví d ụ
H ệ h ồ hấỊP gồm: m ũi , hầu , k h í q u ả n v à phổ i v.v...).
- C u ố i c ù n g , c ầ n l ư u ý: rruột cơ q u a n có th ơ có r ấ t n h i ề u loại tê b à o c ủ a cá c mô
khác nhau. Ví dụ: Trong mọt m«ẩu gan, cố thế tìm thấy: các tê bào gan, các tê bào
sợi, cá c t ế b à o m á u ( h ồ n g c ầ u , b ạ c h c ầ u t r u n g tín h, b ạ c h c ầ u ư a acid, h ạ c h c ầ u Ưa
base, tê bào lympho. tế bào d«ơn nhàn, tương hào), các mạch máu (nội hiểu I11Ô. Od
trơn, các sợi đàn hồi), biểu ĨT1C) ôỉ'ng dẫn mật. <*ác sợi th ầ n kinh,
cắc
tê bào lưới nuôi
mô (tế bào Kupffer).
Trong mô học, người t a iihưòỉng phàn chia ra hai phần để giang dạy:
- Mỏ học đợi cương (G
- Mỏ học chuyên khoa (Special Histology) (li sâu nghiên cửu cấu trúc hiển vi của
t ừ n g cơ q u a n v à h ệ cơ q u a n , l à k i ế n t h ứ c c ầ n cho cá c n h à m ô học c h u y ê n n g h i ệ p và
c á c b á c sĩ c h u y ê n k h o a g i ã i p h ẫ u b ệ n h lý (Ann - pat ho lo g y) .
Dưới đâ y . t r o n g k h u ô n k h ổ h ạ n h ẹp c ủ a một c h ư ơ n g t r o n g g iả o t r ì n h s i n h học
cơ t h ể , c h ú n g t a c h ỉ m ới bướ c đ á u tìm h i ể u k h á i q u á t về 4 loại mô. S a n g gia i đ o ạ n
họ c t ậ p t h ứ II, c h ú n g t a s ẽ cò địj
học.
6
n g h i ê n r ứ u c h ú n g s â u h ơ n t r o n g g iá o tr ìn h m ô
Hinh 1.2. Sơ
đ ổ c ắt d ọ c phôi c ủ a đ ộ n g vật c ó vú
ở g i a i đ o ạ n s ớ m : h ì n h t h à n h 3 lá p h ò i
A - Đ ầ u p h ô i (A nterior); p - Đ u ô i p h ô i (P o s te rio r)
1. L ả p h ô i n g o à i ; 2 . L á p h o i g i ữ a ; 3 . L á p h ô i t r o n g ; 4 . B ả n p h ô i ;
5. T ú i ối; 6 . R u ộ t n g u y ê n t h ủ y ; 7. M à n ơ ố i; 8
L á nuôi; 9. X o a n g b a o p h ổ i
B i ể u bi d a v à c á c s ả n p h ẩ m c ủ a n ó
Hình 1.3. Sơ đố biệt hóa của 3 lá phơi
7
2. BIỂU MÔ (EPITHELIAL TISSUE)
2.1. N g u ồ n g ố c v à p h â n b ố
- B iể u m ơ có n g u ồ n gốc t ừ cả 3 lá pìhơii ( h ìn h 1.3)
+ T ừ lá p h ơ i n g o à i : cho r a nígoiại biiể mơ
Ví d ụ : b i ế u bì c ủ a d a .
+ T ừ lá p h ô i g iữ a : cb o r a t r u i n ịg b iể u mơ
Ví dụ: lá t h à n h , lá tạnig.
+ T ừ l á p h ô i t r o n g : cho r a ntoi biiểu mơ
V í dụ: b i ê u mị lót trom g ốrag ruột.
- B i ể u m ô đư ợc p h ầ n b(D t r o n g cơ thiể n h ư sau:
+ L ớ p b i ể u bì t h a m gia c ấ u ttạco niêm l<ớp ngoài c ủ a da.
+ Lót các xoang cơ thể (Ví diụ: xoang ngực, xoang bụng)
+ Lót các xoang nội quan rỗsig. ((Ví đụ: mặt trong ống tiêu hóa, ống hơ hấp).
+ T ạ o n ê n các t u y ê n nội t i ế t v ầ mgioại tiết.
2.2. Đ ặ c đ iể m c ấ u tạo và chức: nỉăEig
- C ác t ế b à o b i ể u m ô t h ư ờ n g phiâin cạ c, có cực ngọn và cực gốc.
- C ác t ế b à o t h ư ờ n g liê n k ế t c h ặ t chiẽ với n h a u , k h e gi a n bào h ẹ p .
- B ề m ặ t c ủ a t ế b à o b iể u m ô h.ấp> tihui ho ặc bài x u ấ t t h ư ờ n g b i ệ t h ó a c a o (có' cá c
l ơ n g tơ s ắ p x ế p k i ể u b à n chải).
- M ặ t d ư ớ i c ủ a b i ể u mô thường; dỉựa v ào m à n g nền là m à n g được b i ệ t h ó a t ừ m ô
li ên k ế t k ế c ậ n .
- ỏ b i ể u m ơ, k h ơ n g có m ạ c h m á u djị v ào ( t r ừ mỏ iộ m à n g (ì ta i t r o n g ) , k h ơ n g có
t h ầ n k i n h đi v à o ( t r ừ n i ê m m ạ c kh ứ tu ígiâc). C h ấ t d in h dư ỡn g dược t h ấ m q u a m à n g
n ề n để n u ô i b i ể u mô.
- B i ể u m ô có c h ứ c n ă n g b ả o vệ, cìhống các tác n h â n v ậ t lý. h ó a họ c v à c h ô n g
nhiễm kh u ẩn .
- Có khả năng tái sinh mạnh nlhờ phân bào nhanh để hàn gắn vết thương (Ví
d ụ : bi ể u bì d a , b i ể u m ô d ạ con c ủ a p h ụ nữ s a u khi h à n h kinh).
- Mọi sự vận chuyển vật chất và‘0 wà ra khỏi cơ thể đểu đi qua biểu mô (thức án
đ ã tiêu hóa,
0 2,
C 0 2, cá c c h ấ t tiết...)). 'Vi vậ y , biểu mô (cùng với vị t r í p h â n b ố c ủ a
nó) cịn đư ợc gọi l à m ô b iê n g iớ i.
- ở m ộ t s ố nơi. b i ể u mô cịn đượ c biiệt h ó a cao đê t h u n h ậ n c á c k í c h t h í c h (V i dụ:
các t ế b à o b i ể u m ô c ả m giác c ủ a c h ồ i vị giác t r ê n m ặ t lưỡi: Lê b à o t h í n h giá o c ủ a cơ
q u a n Corti ở ta i trong).
- S ự p h á t t r i ể n á c t í n h c ủ a b i ể u m ơ . n ó i c h ư ng được gọi là u n g t h ư b i ể u inô
(carcinoma).
2.3. Phản loại và mỏ tả
D ự a v à o c h ứ r n á n g . người ta li'hia l>iếu m ô t h à n h h a i loại: b i ê u m ô p h ủ v à biế u
lĩV) t u v ê n .
2.3.1. lỉiêu mớ phu
T h e o s ự p h â n lớp và h ìn h d ạ n g tỏ hào, b i ế u mô p h ủ đ ư ợ c c h i a t h à n h
SỉU
8 loại
như
( h ì n h 1.4):
Ĩ E E E 2 H 2 H
2
Hinh 1.4.
P h à n lo ại B iể u m ò p h ủ
1- B i ể u m ỏ p h ủ đ ơ n d ẹ t ( n a n g B o w m a n c ủ a t h ậ n ) ; 2 - B i ể u m ò p h ủ đ ơ n k h ố i ; 3 - B i ể u m ỏ p h ủ đ ơ n trụ ;
4 - B i ể u m ô p h ủ K é p d e t ; 5 - B i ể n m ỏ p h ủ k é p k h ố i ; 6 - B i ể u m ô p h ủ k é p tr ụ ;
7- B i ể u m ô p h ủ g i ả k é p t r ụ ; 8 - B i ể u m ò k é p b i ế n d ạ n g
a . B ó n g đ á i k h ò n g n ư ớ c tiểu ; b. B ó n g đ á i đ ấ y n ư ớ c tiể u
Biểu mô phủ , đơn, dẹt: Chỉ gồm một lớp tê bào dẹt (như gạch men hoa lát
m à ) . Ví d ụ: b i ể u hì p h ủ t r ê n d a ếch: b i ể u mô t ạ o t h à n h n a n g B o w m a n c ủ a t h ậ n .
- Biếu mô phu, đ ơ n , khối: M ộ t lớp t ế b à o h ì n h khối, c á c c ạ n h có k í c h t h ư ớ c đ ồ n g
Sù. Ví (lụ:biểu mơ tạo thành các ống góp của thận.
- Biếumơphủ , đơn, trụ: Một lớp tế bào hình trụ xếp sít nhau. Ví dụ: biểu mô
]»t t ú i m ạ t .
- Biểu mô phủ , kép, dẹt: Có n h i ề u lớp t ế b à o c h ổ n g l ê n n h a u ( h ì n h 1.5), p h ầ n
l«n là t ế b à o d ẹ t . Có t h ể k h ơ n g hó a s ừ n g ở b ề m ặ t n h ư b i ể u m ơ ló t t h ự c ' q u ả n h o ặ c
B a s ừ n g n h ư ở b i ể u bì da, bi ể u bi lót â m đ ạ o p h ụ n ữ lớn tu ổ i.
•
B i ế u m ỏ p h ủ , kép , k h ô i: H ai h a y n h i ề u lớp tê b à o h ì n h k h ô i x ế p c h ồ n g lên
m a u . Ví dụ: b i ể u mô ờ t h à n h ô n g d ầ n c ủ a t u y ế n m ồ hôi.
9
- B iế u m ồ p h ủ , kép., tr ụ : 1 ỈMli Ihặc bĩỉì hóp uế h à o h ì n h Irụ xếp c h ồ n g lên n h a u . Ví
dụ: biểu mơ ỏ t h à n h ố n g d ẫn cilia ttinyếm Snữía.
- B í é u m ó p/?.ỉẠ £Ì(dỉ kép. tĩn/:: Nlìùn t!bo>áng q-ua. lifting n h ư cỏ h a i lớp t ế bào
n h ư n g t h ự c r a . m ọ i t ế bào dồu CC0 rmặit đáỉV ÌYÁm v à o mộl m a n g n ề n c h u n g . Ví dụ:
b i ể u m ơ lót m ặ t t r o n g khi q u â n .
- B iể u m ỏ p h ủ , kép., b iê n dạng*: Nlhiều lổip tế bào cỏ kích t h ư ớ c k h á c n h a u , s o n g
h ì n h d ạ n g c á c t ế b à o C'.ó thổ thíay/ đtổi tủy l.hno c á c ph ỉ hoạt, d ộ n g ch ứ c n ă n g k h á c
n h a u . V í dụ: b i ể u m ơ ỉó i m ặ t t r o n g bàmg (ỊìUiỉ 11£.
G á c lòing nhiurog
C á c lò n g n h u n g
Ô n g d ẫ n dịch d ư ỡ n g
C á c sợ i c ơ trơn
B iể u m ô đ ơ n trụ
M àng nháy
T é b à o hin h đài
G ó c lỏ n g n h u n g
T u y ến L ieb erk uh n
T ế b ào P a n e th
O n y d ẫ n dịch d ư ỡ n g
L ớp dưới m ả n g n h ẩ y
M ao m ạc h
ỏ n g d ắ n dịch d ư ỡ n g
Lớp
CC1
M ô liên k ế t
H ạ c h th á n k inh g ia o c ả m
M àng bóng
■*3;-rxrrrxr^íTT---- rvT9n
Hinh 1.5.
Lớp C.Ơdọc
Lat c ắ t n g a n g q u a ru ộ t n on
C h ủ ý lớ p b i ể u m ỏ p=hủ đ ơ n ítru I r ừ m l ê n c á c l ô n g n h u n g
( c h ỉ v é m ộ t p h ía c ủ a t h à n h ruòt)
2.3.2. B iểu m ò iu yen
Có h a i loại t u y ế n là ngoại ti ẻl v ả nội t i(v . T u y ị n ngoại t.iơt có ỏ n g d a n v à đỏ
c h ấ t t i ế t vào m ộ t x o a n g n à o đỏ eú:ì co’ t h ố r ò n tu vẽ 31 nội tiốt tin đ ổ chái, tiôt t r ự c tiếp
v à o m á u , k h ô n g có ơ n g d ẫ n
10
Cl) Các tu yến ngoại tiết
D ự a v à o h ì n h d ạ n g c ủ a ổ n g (lần Ví ỉ h ì n h d ạ n g c u a p h ầ n c h ỏ tiỏ l. n g ư ờ i t a c h i a
tu y ê n ngoại tiết th à n h
8 loại
nhu' s a u ( H ì n h 1.6):
+ Tuyến óng, đơn: Các tê báo biểu mỏ tạo thành một ống đơn giản như ống
nghiệm, thành ông là một lớp tê bào. Ví dụ: tuyến Licberkuhn () kê lơng nhung ruột
non.
+ Tuyến ống, đơn, xoắn: Phẩn chế tiết là ông xoắn lại, phồn ống dẫn thì
ihang. Ví dụ: tuyến mồ hơi.
+ Tuyến ông, phân nhánh đơn giản: Phần chế tiết phân chia ra một sơ
nhánh dạng ống. Ví dụ: tuyến đáy cua dạ dày (Fundir gland) tiết ra pepsinogen và
a c i d HC1.
+ Tuyến nang đớn giản: Phần chẻ tiết phình ra như một giọt nước. Ví dụ:
tun độc trên da của cóc, tuyến nhầy trẽn da êch.
+ Tuyến nhánh nang đơn gián: Phần chê tiết gồm nhiều nang phình ra các
hướng khác nhau. Ví dụ: tuyến Meibomius o sụn mí mắt tiết chất nhầy giúp hai mí
mắt khép kín khi ngú.
4* Tuyến ổng, phân nhánh phức tạp : Phần chế tiết gồm các ơng phân nhánh
phức tạp. Ví dụ: tuyến Brunner ở niêm mạc tá tràng.
+ Tuyến nang phức tạp: Phần chế tiết có các nang như chùm nho. Ví dụ:
t uyến sữa.
4Tuyến ống - nang phức tạp : Phần chê tiết vừa có ơng, vừa có nang. Ví d:
tuyn nc bt di hm.
? f
sJC
Cl
cp
c
C
O
C)
o
C
H
JZ
Q.
)
c
c
2
-C
Q.
r:
C
-C
c
cn
C
o
Hinh 1.6.
p
*o
-C
C
ã<5
ir
c
g>
C
Z
Đ
)
C
03
C
5
ÊC
c
cn
C
o
C
X
C
65
C)
o
oc
en
C
o
C ỏ c d ạ n g t u y ê n n g o ạ i tiế t
Các kiểu ngoại tiết: Các tuyến ngoại tiết có 4 kiểu tiết là:
+ 77ểí khùng hùy\ chất tiết dược thải ra mà tế bào tiết vẫn ngun vẹn. Ví
dụ: tuyến mồ hơi trong da. luyến hình (lài ờ ruột non.
11
+ T iế t b a n h ủ y S a n phấrm lie 1 vập t r u n g
0 cực
n g ọ n c u a tê bào. k h i c h ấ t tiết
đư ợc bài x u ấ t t h ì l à m rn.il ch Píhốin n g ọ31 ( lia t.ẽ b ào licit. V) dụ: t u y ế n s ữ a .
+ T iế t to à n h ủ \ \ T u à n ibộ t ế b à o hot bị t a n rã t h à n h c h ấ t tiết. Ví d ụ
tuyến
n h ờ n c ủ a d a t i ế t c h ấ t n h ờ n ổ gíổc lịng.
+ T iế t ra tê b à o : T i n h hioồm s a n s inh ra t i n h t r ù n g , b u ồ n g t r ứ n g s ả n s i n h r a
c á c t ê b à o t r ứ n g . ( C h ú ý: T ù y :xU'ơng tạ o m á u c ù n g s ả n s i n h r a c á c t ế b à o m á u
n h ư n g t h u ộ c k i ể u nội ũ ế t )
b) C ác tu y ế n n ộ i tiế t
T r o n g cơ t h ê đ ộ n g v ậ t có x ư ơ n g sống, ró các l u y ế n t h u ầ n t ú y là n ộ i tiết nh ữ :
m ấ u n ã o dưới, m ấ u n ã o đ u ôi
0 cá,
t u y ế n giáp v à c ậ n gi áp , t u y ế n t r ê n t h ậ n . M ộ t s ổ
t u y ế n k é p v ừ a nộ i t i ế t v ừ a n go ại tiết n h u : tụy nội ti ết (đ ảo L a n g e r h a n s t r o n g l u y ế n
t ụ y - h ì n h 1.7), t ụ y n g o ạ i ti ê t ( t i ế t các e n z v m ti êu h ó a v à o tá t r à n g ) ; t i n h h o à n ti ế t
r a t e s t o s t e r o n (nội t i ế t ) v à ti ết r a l i n h t r ù n g (ngoại tiết).
0
t u y ê n nội t i ế t có m ộ t s ố đ ặ c đ i ế m c ấ u t r ú c t h í c h n g h i với c h ứ c n ă n g n h ư s a u :
+ Cá c t ế b à o t i ế t c u a tuvếin t h ư ờ n g xôp t h à n h t ừ n g c ộ t ( n h ư ở t ú y t u y ế n t r ê n
t h ậ n ) h o ặ c t h à n h t ừ n g m á n g ( n h ư ở d ả o L a n g e r h a n s c ủ a tụy), x e n k ẽ cáo c ột h o ặ c
m ả n g t ế h ào đó là c á c m a o m ạ c h t i ế p n h ậ n h o r m o n t ừ t u y ế n t i ế t ra. K i ể u c ấ u t r ú c
nói t r ê n d ặ c t r ư n g c h o cáo t u y ế n nội ti ết m à h o r m o n c ủ a c h ú n g được đ ư a n g a y v à o
m á u đ ế tói cơ q u a n đíc h.
+ ơ c á c t u y ế n nội tiêt. c ấ n d ự t r ữ h o r m o n để cơ t h ể d ù n g d ầ n t h ì C.Ĩ d ạ n g c ấ u
t ạ o các n a n g , t r o n g đó t h à n h nani g là m ộ t lớp t ế bào tiết, h o r m o n được d ự t r ữ t r o n g
n a n g (Ví dụ: t u y ế n g i á p t r ạ n g ) .
1
2
3
4
5
Hinh 1.7.
L át c ắ t q u a T ụ y n ộ i tiế t (đ à o L a n g e r h a n s ) c ủ a k h ỉ
1 C á c n a n g c ù a p h á n t ụ y n Q o a i liẻt; 2
Đ à o L a n g e r h a n s , n ộ i tiết; 3 C á c d à i t é b a o tiế t i n s u l i n v a o m ạ c h
m á u ; 4. M ạ c h m ả u ; 5. H a i l o ạ i t ế b ả o
12
li
v á ị' c o t h ể p h ả n b iẻ l b ằ n q t h u ố c n h u ộ m a l d e h y d e í u e s i n
3. MỎ LIÊN KẾT (CONNECTIVE TISSUE)
íỉ.l. N g u ồ n gốc, ph ân b ố và c h ứ c n ă n g
-
() gia i đ o ạ n p h á t t r i ể n sớ m e ú a p hôi , cá c tê b à o t r u n g m ô (rỏ d ạ n g h ì n h sao)
r á c h ra k h ỏ i lá p h ô i g iữ a v à p h â n bỏ r ộ n g r ã i g i ữ a h a i lá p hô i (n go ài v à t r o n g ) , s a u
đó. c h ú n g b i ệ t h ó a t h à n h cá c d ạ n g m ơ liên k ế t ( h ì n h
1 . 8).
Mô lien k ế t p h â n b ố h ầ u k h ắ p cơ t h ể v à l u ô n n ằ m ở p h í a t r o n g c ủ a b iế u m ô .
^/M ensechym e^
H ình 1.8. Sơ đồ m in h họa nhữ ng kiêu tê bào chính
của m ơ liên kết bắt n guốn từ tế bào tru n g m ô của phôi
1.
Tế
b ã o t r u n g m ô ( m e s e n c h y m e ) ; 2. Đ ạ i t h ự c b à o ; 3. B iệ t h ó a c ủ a N g u y ê n b à o sợ i; 4 . N g u y ê n b á o sợi
h o ạ t đ ộ n g ( s i n h s ả n c á c s ợ i) ; 5 . T ế b à o s ợ i b ấ l h o ạ i ; 6 . S ợ i t ạ o k e o ; 7 . S ợ i đ à n h ồ i ; 8 . S ợ i lưới; 9 . T ế b à o
m ờ n o n ; 1 0 . T ế b à o m ờ ; 1 1 . T ế b à o p h ì n o n ; 1 2 . T ế b ã o p h i ( t iế t h e p a r i n ) ; 1 3 . N g u y ê n b à o x ư ơ n g ; 1 4
X ư ơ ng: a ) C h ấ t k h u ả n ; b) T ế b à o xươ ng; c) R à n h n h ỏ (c h ứ a n h ả n h tế b à o xương); d) H ố c c h ứ a tế b à o
x ư ơ n g . 1 5 . H ủ y c ố t b à o ( n g u ồ n g ố c c ủ a n ó c h ư a rõ r à n g , c ó t h ể là d o s ự k ế t h ợ p g l ừ a c á c t ế b à o c h ư a b i ệ t
h ó a ); 16. M ột s ó tế b à o c ó n g u ồ n g ố c từ t r u n g m ỏ c h ư a b iệ t h ó a ở c ơ t h ể trư ở n g t h à n h ; 17. N g u y ê n b à o
sụn; 18
S ụ n : a ) C h ấ t k h u ô n , b) T ế b à o sụ n ; c) N a n g sụ n ; 19
T ế b à o lưới n g u y ê n t h ủ y ; 2 0 . N g u y ê n b ã o
m â u . 2 1 . T i ề n n g u y ê n h ổ n g c ầ u ; 2 2 . N g u y ê n t ủ y b à o ; 2 3 . T ế b à o n h ả n k h ổ n g lồ; 2 4 . H ổ n g c ấ u ; 2 5 . B ạ c h
c ấ u ; 2 6 . C á c t ấ m m á u (tiể u c ầ u ) ; 2 7 . Lưới n ộ i b i ể u m ò
- T ạ o n ê n c á c vỏ bọc ( ba o li ên k ế t ) học các nội q u a n , mạ ch m á u . c á c bó cơ v à à
d â y t h ầ n k i n h . . . . t ạ o d i ề u k i ệ n c h o cá c cơ (]unn hoại động tưo'iifí (lỏi dộc lậ p n li a u .
- T ạ o t h à n h bộ k h u n g c ủ a cơ t h ể . đ ả m Iiliiộm chức N àng c h ô n g dỡ v à v ậ n động:í:
g â n . d â y c h ằ n g , c ầ n . s ụ n . x ư ơ ng .
•
T ạ o n ê n cơ q u a n t ạ o m á u v à b ạ c h h u y ê t : tủ y xương, n h u m ô lá c h v à c á c h ạ e h h
bạch huyết.
- T h a m gia t í c h cự c v à o q u á t r ì n h tá i s i n h và miền dịch.
- D ự t r ữ n ư ỏc , mỡ, v à c á c c h ấ t k h o á n g (Ca. p...).
- M á u v à b ạ c h h u y ế t c ũ n g được n h i ề u tác giá xêp vào mô liên k ế t ( m ô liên
kết t
lỏ n g h o ặ c m ô li ê n k ế t dơng ).
- Sự phát triển ác tính của mô liên kết ờ mọi cti quan kháo nhau trong cớ thểê
đ ề u có t ê n gọi c h u n g là u n g t h ư m ô li ên k ế t (Sarcoma). N ế u UIÌỊỊ t h ư m á u t h ì có t ê n ì
gọi riêng là Leucemia.
3.2. Đ ặ c đ iể m c â u tạ o
N h ì n c h u n g , c á c d ạ n g m ô li ên k ế t đ ể u dượt’ cấu tạo tù' ha t h à n h p h ầ n : cá c Lê ì
bào, c á c sợi, c h ấ t cd b á n vô đ ị n h h ì n h . D ự a vào t h à n h p h ầ n c ủ a cáo c h ấ t g i a n b à o )
(sợi, c h ấ t cơ b ả n vô đ ị n h h ì n h ) m à n g ư ờ i t a c h i a ra bón n h ó m mỏ liên k ế t là: m ô liên ỉ
k ế t m ề m , m ô l i ê n k ế t sợi. m ô liên k ế t c ứ n g v à mơ liên kết lóng.
- Thành phần tể bào: Tế bào của các dạng mô liên kết đều có nguồn gốc từ tế ì
bào trung mơ (mesenchyme) (hình 1.8). Ngun bào sợi có vai trị đặc biệt quan 1
trọng trong việc tổng hợp nên các loại sợi của mô liên kết và hàn gắn các vết t
t h ư ơ n g . M ặ t k h á c , n ó c ị n s ả n s i n h r a m ộ t sơ protein t h a m giít h ì n h t h à n h c h ấ t cơ i
bản vơ định hình. Mơ liên kết mềm và mơ liên kết lịng có thành phần tế bào chiếm 1
ưu thế.
- T h à n h p h ầ n sợ i c ủ a m ó liệ n k ế t • g ồ m íi loại:
+ Sợi c o lla g e n (còn gọi là sợi t ạ o keo. Kiii Iriing - vi khịiìịĩ m à u ) có m ặ t rì h ầ u I
h ế t cá c loại m ô li ên k ế t ( t r ừ m ô liên k ế t lỏng). Một sọi collagen gồm b a sợi đ ơ n x o a n
1
lại. dó là c á c đ ạ i p h â n t ử p r o t e i n p h â n đố t. k h ô n g p h á n n h á n h .
+ Sợi e la s tic (sợi đ à n hồi, sợi c h u n , sợi vàng) p h â n l)ô ớ t h à n h d ộ n g m ạ c h , .
s ụ n c h u n , d â y p h á t â m .. .. k h ô n g cố c ấ u I:rúc xoắn ba. có p h â n n h á n h đ ể t ạ o m ạ n g í
lưới t h ừ a .
+ S ợ i r e tic u la r (sợi lưới, chi n h ì n r õ khi t h ấ m A g N O , nón gợi là sợi lía bạc.
đ e n s ẫ m ) p h â n b ố ở c á c cơ q u a n t ạ o h u y ế t ( tủ v xương, lách) và các m à n g n ề n n â n g í
đỡ. K h ơ n g có c ấ u t r ú c x o ắ n 3. có p h â n d ố t và oó p h ầ n n h á n h tạ o t h à n h m ạ n g lưới I
d à y đặc.
- C h ấ t c ơ b ả n vô đ ị n h h ìn h có h a i d ạ n g : lổng (ờ mô liên kết m ề m . mô l i ê n k ê t
lỏng, m ô sợi): c ứ n g (ở s ụ n v à xương). C h ấ t (Ti h àn củ a xư ơng gồm c h ú vơu là c h ấ t
khống
(65%) là
hợp ch ất
cùa
calci v à
p h o s p ha l.
tạo t h à n h
hvtlroxvapaiue •
[Caio(PO.,)ft( O H ) al , n g o à i r a còn cỏ c a r h o n a t calci.
C h ấ t cơ b ả n c ứ n g t h ư ờ n g h ‘ia q u y ệ n vui các S(íị eoHagpn n<‘-n nít k h ô p h â n l)iộl.
14
3.3. Phân loại và mô tả
Việc phân loại mô liền kếl là rất khỏ khan và dơi khi thiêu chính xác. Tuy
ìilhiơn. dựa vào thành phẩn sợi và các (lạng chất cơ bản vơ (lịnh hình, người ta chia
ria nhu sau:
- M ô lie n k ế t m ề m : ( c h ấ t cơ b ả n ỏ d ạ n g l ỏn g h a y (lạng b ấ n lỏng) r:ó 5 loại:
+ M ô liê n k ế t t h ừ a : p h â n h ố ở (lưỏi d a. x e n kẽ c á c lìội q u a n , q u a n h m ạ c h
ì m á u v à b ạ c h h u y ế t , v á c h t h ầ n k i n h v à cờ, m à n g n g o à i s ụ n v à x ư ơ n g , lớp dưới lá
t l h à n h v à ]á t ạ n g . . . ( h ì n h 1.9). M ỏ l i ê n k ế t t h ừ a d ự t r ữ nước, có c h ứ a h i s t a m i n và
h i p p a r i n . có cá c tê b à o s á c tô c h ứ a s ắ c tỏ.
H inh 1.9. Mị liên kết thưa
+ M ơ liê n k ế t d ạ n g lư ớ i : có ờ lõi c á c cơ q u a n t ạ o m á u v à b ạ c h h u y ế t ( t ủ y đ ỏ c ủ a
yxifdng, n h u m ô c ủ a lá ch, h ạ c h b ạ c h h u y á t ) , cá c v á c h xơ c ủ a g a n , lõi lô n g n h u n g r u ộ t
m o n v à l ô n g n h u n g t ử c u n g . C á c sợi lưới ( r e t i c u l a r ) p h â n n h á n h m ị n . t ạ o t h à n h
ìmạng.
+ M ỏ m ỡ ( h ì n h 1.10): có n g u ồ n gốc c h ủ y ế u t ừ m ô liên k ế t t h ư a . C á c t ế b à o sợi
1t ố n g
h ợ p v à tí ch l ũ y đ ầ y lip id ỏ t r o n g l à m c h o t ế b à o c ă n g p h ồ n g lê n , n h â n bị ép
ỉ-sang m ộ t b ẽ n . K h i cơ t h ể bị đói ă n t h ì m ỡ bị oxy h ó a để t ạ o r a n ă n g
lượng v à
nước,
+ M ô n h ầ y ( g e n a t i n o u s c o n n e c t i v e ti s s u e ) : c h ấ t cổ b ả n d ạ n g k e o lỏng, cáo sợi
i c o lla g e n x ếp t l ì à n h t ừ n g bó l ư ợ n s ó n g , t ế b à o d ạ n g h ì n h s a o t ạ o t h à n h m ạ n g c h ứ a
n h i ề u gly co g en . P h â n bô ở d â y r ố n v à d a c ủ a phôi, m à o c ủ a gà.
15
Khối mỡ
Tẽ bào chất
N hãn
M ạch m áu
C á c sơi c o l l a g e n
Hinh 1.10.
Mò m ị
+ M ơ h ạ t: ch i x u ấ t h i ệ n khi bị n h i ễ m k h u â n ho ặc lổn t h ư ơ n g , n ó có n g u ồ n gốc
l ừ m ô liên k ế t t h ừ a (ví dụ: m ụ n n họ t ỏ dưới da). Biểu hiện lâ m s à n g : s ư n g ( t u m o r ) ,
n ó n g (callor), đỏ ( r u b o r ) , đ a u (dolor). Có nhiề u loại tỏ bào t ậ p t r u n g đ ế n c hỗ bị v i ê m
(lym phocytes,
monocytes,
granulocytes,
histiocytes,
plasm ocytes.
m astocytes,
f ib r o b l a s t e s .. .) . o đó d i ễ n r a cuộc c h i ế n đ ấ u g i ữ a đội q u â n b ả o vệ cơ t h ể c h ô n g lại
cá c vi t r ù n g . K h i l à n h b ệ n h ( h o à n t h à n h V1ỘC tái sinh h à n g ắ n vết t h ư ơ n g ) t h ì
k h ơ n g cịn m ơ h ạ t n ữ a .
- M ô liê n k ế t sợi: ( c h ấ t g i a n b à o c h ủ vêu là các loại sợi) g ồ m A d ạ n g :
+ G â n : nối c á c m ấ u x ư ơ n g với đ ầ u cơ (h ình ].
1 1 ). chịu
t á c d ụ n g c ủ a c á c lực t h e o
c h i ề u dọc n ê n c á c sỢi c o l l a g e n v à cá c t ế báo xép đ ịn h h ư ở n g s o n g s o n g với c h i ề u t á c
d ụ n g c ủ a lực. Có í t c h ấ t cơ b a n vơ đ ị n h h ì n h <( ‘l ạ n g koo lóng.
Hình 1.11, Gàn
1. C á c d à i s ợ i c o l l a g e n ( k h ô n g p h ả n n h á n h i 2 C á c l ế b á o s ơ i ( x ế p t h á n h c ỏ t ) ;
3 . N h â n c ủ a c á c Tè D a o
16
SƠI ( k h ô n q
co h a c h )
