Giáo Trình Kỹ thuật nuôi thủy đặc sản

TRNG I HC CN TH
KHOA THY SN
B MÔN K THUT NUÔI THY SN
Nguyn Vn Kim-Bùi Minh Tâm
GIÁO TRÌNH
K THUT NUÔI THY C SN
(MSMH TS 521)
Cn Th -2004
TRNG I HC CN TH CNG HOÀ XÃ HI CH NGHA VIT NAM
KHOA THU SN c Lp - T Do - Hnh Phúc
********** *************
BN NHN XÉT PHN BIN GIÁO TRÌNH – NM 2004
Tên Giáo trình : K THUT NUÔI THY C SN
Mã s môn hc: TS 521
Ngi biên son: TS. Nguyn Vn Kim
I. HÌNH THC
Giáo trình gm 5 chng
+ Chng 1: Sinh hc và k thut nuôi ln đng
+ Chng 2: Sinh hc và k thut nuôi Ba Ba
+ Chng 3: Sinh hc và k thut nuôi ch
+ Chng 4: Sinh hc v
à k thut nuôi Cá Su
+ Chng 5: Sinh hc và k thut nuôi Vích, i mi
Nhìn chung, v mt hình thc giáo trình trình bày rõ ràng, đc d hiu, đáp ng yêu
cu ca 1 giáo trình có 2 tín ch. Tt nhiên giáo trình cn chnh sa thêm li do đánh
máy nhm còn khá nhiu. Nu có điu kin nên đa thêm hình minh ha đi tng
và h thng nuôi thc t trong dân gian vào s làm tng tính thuyt phc.
II. NI DUNG
Nhìn chung ni dung trình bày trong giáo trình hòan tòan đáp ng cho khi kin thc
mà môn hc chuyên ngành đt ra v các đi tng thy đc sn vi khi lng 2 tín
ch. Tt nhiên theo quan đim ca chúng tôi đ giáo trình hòan chnh hn, tác gi

nên lu ý mt s đim sau:
+ Tách hn ni dung nuôi thng phm các đi tng thành 1 phn riêng l, không
nên ghép chung vi ni dung đ cp đi vi phn sn xut ging, vì đây là 2 ni
dung cn bn và rt quan trng ca giáo trình.
+ Bên cnh tính hàn lâm v mt kin thc chuyên ngành, c gng đa thêm khi
kin thc thc t v k thut sn xut ging và nuôi thng phm các đi tng thy
đc sn mà ngi dân vùng BSCL đã khai thác.
+ Theo tôi, nên b ni dung v k thut sn xut ging và nuôi Vích, nu đc thì
bên cnh Ba Ba, cn đ cp thêm k thut sn xut ging và nuôi rùa, hin nuôi khá
ph bin  vùng BSCL.
III. ÁNH GIÁ CHUNG VÀ  NGH
1 - ánh giá chung: Tt, đt yêu cu v kin thc ca 1 giáo trình 2 tín ch.
2 -  ngh: Nghim thu
Ngi đc góp ý
Dng Nht Long
i
T VN 
Nuôi thu đc sn là môn hc ly nhng ging loài thu sn có giá tr kinh t cao làm
đi tng nghiên cu đ đa ra quy trình sn xut ging và nuôi thng phm.
Nhim v ca nó là cung cp cho sinh viên nhng kin thc c bn v đc đim sinh
hc, k thut sn xut ging và nuôi thng phm nhng đi tng trên.
Hin nay, mt s ging loài thu đc sn  BSCL đang đc mi ngi quan tâm
ti nh ba ba, rn, ruà, ch, ln…Nhng ging loài thu sn này không nhng là
ngun thc phm giàu cht dinh dng mà còn có gía tr xut khu rt cao. Sn phm
ph ca mt s loài còn có giá tr làm hàng th công m ngh.  góc đ y hc, tht
hoc sm phm ph ca mt s ging loài thu sn khi kt hp vi mt s dc tho
s có tác dng cha tr mt s loi bnh.
Trên th gii, ngh nuôi thu đc sn phát trin và thng đc chú ý  nhng quc
gia có bin và cng ch tp trung  mt s ít loài thc s có giá tr kinh t cao. ài
Loan nghiên cu k thut sn xut ging cá mú, hi sâm, Nht Bn li chú trng vic

nuôi thu đc sn phc v cho vic ch tác đ m ngh nh trai ngc. Pháp chú ý
vic nuôi mt s ging loài nhuyn th làm vt ch th v mc đ ô nhim môi trng
nc nh vm xanh, có quc gia gn vic nuôi thu đc sn vi vic phc v du lch
nh Thái Lan…
 nc ta vì nhiu nguyên nhân khác nhau mà vic nghiên cu bin pháp nuôi thu
đc sn cha đc chú ý đúng mc. Do đó nhng ngi nuôi gp rt nhiu khó khn
v k thut. Có th nói rng nhng ging loài thu đc sn  nc ta rt phong phú
nhng chúng ta cha có nghiên cu đy đ v nhng đi tng này.
Giáo trình k thut nuôi thu đc sn đc tng kt, tham kho t nhiu ngun tài
liu phác nhau (trong đó có bài ging k thut nuôi thy đc sn ca Bùi Minh Tâm,
Dng Nht Long, Phm Thanh Liêm) k c mt s kinh nghim nuôi thu đc sn
ca ngi dân BSCL cng đc đ cp ti trong giáo trình này. Hy vng tài liu
này s đáp ng đc phn nào nhu cu ca ngi nuôi. Tuy nhiên, do nhiu nguyên
nhân khác nhau nên giáo trình còn nhiu hn ch, rt cn có s đóng góp ý kin ca
các đng nghip, sinh viên và ca ngi nuôi đ giáo trình hoàn chnh hn.

ii
Ni dung trang
t vn đ i
Mc lc ii-iii
Chng 1 SINH HC VÀ K THUT NUÔI LN ÐNG
I. GII THIU 1
II. ÐC ÐIM SINH HC CA LN 1
1. c đim hình thái 1
2. Phân b 2
3.Tính n 2
4. Ðc đim hô hp 2
5. Ðc đim sinh trng 2
6. Ðc đim sinh sn 2
III. K THUT NUÔI LN 3

1. Hình thc nuôi ln 3
2. Ging ln nuôi. 4
3. Chm sóc và qun lý. 4
4. Thu hoch. 5
IV. MT S KHÓ KHN KHI NUÔI LN 5
Chng 2 SINH HC VÀ K THUT NUÔI BA BA
I.GII THIU 7
II. ÐC ÐIM SINH HC CA BA BA. 7
1.Ðc đim phân loi, hình thái cu to: 7
2. Tp tính sng ca ba ba: 8
3. Ðc đim dinh dng và sinh trng: 8
4. Ðc đim sinh sn: 8
III. SN XUT GING BA BA: 10
1. Nuôi ba ba b m và cho đ: 10
2. p trng 10
3. ng ba ba con: 11
III. NUÔI BA BA THT 12
1.Ao và b nuôi ba ba 12
2. Th ging và chm sóc: 12
3. Bnh  ba ba 14
Chng 3 SINH HC VÀ K THUT NUÔI CH
I. VAI TRÒ CA CH. 15
II. ÐC ÐIM SINH HC CA CH. 16
1- Phân loi - Hình thái - Cu to. 16
2- Tp tính sng ca ch. 18
3- Tính n. 18
4- Sinh sn và phát trin ca éch. 19
III. K THUT SN XUT CH GING, NUÔI CH THT. 20
1. Sn xut ch ging. 20
iii

2- Nuôi ch tht. 23
3- Thu hoch - Vn chuyn. 23
4- Mt s bnh thng gp  ch và bin pháp phòng tr. 24
Chng 4 SINH HC VÀ K THUT NUÔI CÁ SU
I. GII THIU CHUNG 27
II. C IM SINH HC CÁ SU 28
1. Phân lai cá su và tình trng ca chúng: 28
2. Mt s đc đim sinh hc đáng chú ý  cá su 29
3.Tính n và sinh trng: 30
4.Ðc đim sinh sn 31
II. SN XUT GING CÁ SU 31
1. Chung tri, nuôi và cho cá su đ: 31
2. Thu trng và p trng: 32
3. Chm sóc nuôi su con: 34
III NUÔI CÁ SU THNG PHM 35
1. V trí nuôi 35
2. Xây dng chung nuôi 35
3. Chm sóc, qun lý 36
4. Qun lý sc khe và bnh tt ca cá su 37
Chng 5 SINH HC VÀ K THUT NUÔI VÍCH, ÐI MI
I. GII THIU CHUNG 40
II. ÐC ÐIM SINH HC CA VÍCH, ÐI MI 41
1.V Trí Phân Loi. 41
2. Ðc đim sinh hc ca vích. 41
3. Ðc đim sinh hc ca đi mi. 43
III. ÐÁNH BT VÍCH, ÐI MI. 45
1.Thu trng và con mi n: 45
2.Ðánh bt vích, đi mi ln 45
III. SN XUT GING VÀ NUÔI VÍCH, ÐI MI. 45
1.Thu trng, p trng và ng con non: 46

2.Nuôi Vích, i mi 46
3.Bnh vích, đi mi 47
1
Chng 1
C IM SINH HC VÀ
K THUT NUÔI LN ÐNG
I. GII THIU
Ln đng là mt loài thy sn rt quen thuc vi ngi dân ng Bng Sông Cu
Long (BSCL). Giá tr tr ca ln không ch là mt ngun thc phm giàu cht
dinh dng (đm: 18,6%; cht béo: 9,1%), chúng còn là đi tng có giá tr kinh t
khá cao trên th trng so vi mt s ging loài thu sn nc ngt khác.
Ngoài giá tr dinh dng cao, khi kt hp vi mt s thành phn tho mc khác,
ln s tr thành thuc b có tác dng nâng cao sc kho, có kh nng cha tr mt
s bnh nh viêm gan mn tính, đi tin ra máu (Nguyn Hu ng, 2004)
Hin nay  BSCL, ln loi 1 (4-5con/kg) có giá khá cao (khong 45000đ/kg). Do
đó phong trào nuôi ln  BSCL đã xut hin  mt s ni (Huyn Châu Thành A,
tnh Hu Giang) và đã đem li hiu qu kinh t nht đnh. Tuy nhiên, nhng ngi
nuôi ln cha nm đc b k thut nuôi thêm vào đó ngun ln ging vn còn
ph thuc vào t nhiên nên nhìn chung, hiu qu nuôi ln cha cao.
Khó kh
n v ngun ging ln không ch gp riêng  Vit Nam mà k c mt s
quc gia có ngh nuôi cá nc ngt phát trin, tiên tin. Các vn đ trình bày di
đây s giúp ngi nuôi gii quyt mt s khó khn va nêu  trên.
II. ÐC ÐIM SINH HC CA LN
1. c đim hình thái
Ln đng có tên khoa hc là Monopterus albus. Ln có thân dài, phn trc tròn,
phn sau dp bên và mng. Toàn thân không có vy. Ðng bên hoàn toàn, chy
dc theo trc gia thân t sau đu đn gc vây đuôi.
L
n có đu hi dp bên, ming có th m rt rng, xng hàm cng và chc. Vây

ngc và vây bng thoái hóa hoàn toàn. Vây lng, vây hu môn, vây đuôi ni lin vi
nhau và tia vây không rõ ràng .
Màu s
c ca ln có th thay đi theo môi trng sng. Nhìn chung, ln có mt s
đc đim chung nh sau: Lng có màu nâu sm, vàng nâu, bng có màu vàng nht.
2
2. Phân b
Ln là loài phân b rng, nhng tp trung nhiu nht vn là khu vc nhit đi.
Ln sng ph bin trong trong các ao, h, sông rch, rung lúa ni có nhiu mùn
bã hu c và sinh vt nh làm thc n. Ln có kh nng chu đng khô hn bng
cách chui rúc vào trong đt m.
3. Tính n
Kt qu kho sát cho thy ln có rut ngn, không cun khúc. T l chiu dài rut
so vi chiu dài thân trung bình 0,67%. iu đó chng t ln là loài cá n đng vt
Khi còn nh thc n ca ln là đng vt phù du, khi trng thành thc n là đng
vt đáy nh tôm cá con, u trùng côn trùng thu sinh. Nhìn chung, thc n ca ln
trng thành là đng vt và đc bit thc n có mùi tanh vì vy khi tôm, cá trong
nc b thng, b bnh, c th tit nhiu nht s tr thành mi ca ln. Tuy nhiên
tính n còn thay đi và tùy thuc vào giai đon phát trin ca c th, c s thc n
trong môi trng nc
Ln có tp tính hot đng kim n v đêm, ban ngày n np trong hang hoc ch
rình mi  ca hang. Khi kích c không đng đu và khi thiu thc n, ln có th
n ln nhau.
4. Ðc đim hô hp
 ln, ngoài mang còn có c quan hô hp ph là da và khoang hu. Da ln thuc
da trn, có nhiu nht và di da có rt nhiu mch máu nh nên rt thun li cho
vic trao đi khí qua da. Thành khoang hu ca ln mng có nhiu mch máu giúp
cho vic trao đi khí xy ra  đây khi ln đp khí.
Thí nghim cho thy khi đ ln trên cn, da khô, chúng s cht sau 12 - 20 gi;
nhng nu gi đ đ m cho da ln s cht sau 27- 70 gi; Nu không đc tip

xúc trc tip vi không khí ln s cht sau 4 - 6 gi mc dù oxy trong nc đy đ.
5. Ðc đim sinh trng
Sinh trng ca ln ph thuc nhiu vào nhiu yu t. Nhng nhìn chung tc đ
sinh trng ca ln chm so vi mt s ging loài thu sn khác.  môi trng t
nhiên sau mt nm, ln có th đt trng lng 200-300g/con.
Nhi
t đ thích hp nht cho ln sinh trng t 25 - 28
o
C. Khi nhit đ thp hn
18
o
C ln b n và di 10
o
C ln s chui xung bùn trú đông.
6. Ðc đim sinh sn
3
Ln thành thc khá sm (1 tui), điu đc bit là ln có s chuyn gii tính. Theo
Mai Ðình Yên (1978), ln có kích c nh (di 25 cm) hoàn toàn là ln cái, c
25 - 54 cm có c con đc, con cái và con lng tính, c ln hn (trên 54 cm) thì
hoàn toàn là ln đc. Tuy nhiên đc đim này ln  ng Bng Sông Cu Long
không rõ ràng.
M
t s nghiên cu cho thy, ln  ÐBSCL có kích c t 18 - 38 cm là ln đc và
trên 38 cm có c ln cái, ln đc và lng tính. Tùy vào kích c ca ln, sc
sinh sn có th t 100- 1500 trng/con. ng kính trng có th đn 4 mm.
Khi sinh sn, ln làm t bng cách đào hang  cnh b và nh bt lên ming hang
đ bao bc trng. Bt do ln nh ra va có tác dng bo v trng va có tác dng
gi trng tp trung trong t .
Vào mùa sinh sn, sau nhng trn ma và lúc tri gn sáng là thi đim ln đ tp
trung. Trc khi đ, ln đc phun bt vào trong t, sau đó ln cái đ trng và con

đc cp trng vào t.
III. K THUT NUÔI LN
1. Hình thc nuôi ln
Tu theo điu kin c th có th chn hình thc nuôi ln cho thích hp. Nhng dù
nuôi theo hình thc nào thì vn đ cn quan tâm là to đc điu kin tt nht cho
ln làm t và sinh sng.
a.Nuôi ln trong ao
Din tích ao nuôi ln ph thuc vào điu kin thc t ca tng ni. B ao đm nén
k và đ đ rng (1,5-2,0 m) va có tác dng gi nc va có tác dng chng li
vic ln đào hang qua b. Không nên nuôi ln trong các ao có din tích quá ln.
 BSCL, các ao nuôi ln có din tích t 100-200m
2
. Xung quanh b và đáy ao
có th dùng ni-lon đ lót hoc b ao có th xây cao có g đ tránh ln vt b đi
mt khi có điu kin thun li. Ni nuôi ln phi có điu kin thay nc thun li
và cng cn to đc ni cho ln đào hang trú n gn ging nh trong t nhiên
áy ao có th ph đáy ao mt lp bùn non có trn phân chung mc dày khong 20-
30 cm. Bùn không ln si đá vì s làm xây xát ln. Trên lp bùn, tri mt lp rm,
c mc hay thân cây chui đã mc. Mc nc trong ao nuôi sâu t 0,5-1,2 m
Ð to điu kin cho ln sinh sn trong ao, xung quanh b ao (hoc làm cù lao/gò
đt gia ao nuôi) bng đt sét đ ln làm t. Trong ao nên th thêm lc bình, bèo,
rau mung và trên b trng cây đ to bóng mát cho ln.
4
b. Nuôi ln trong b xi mng
Có th tn dng b cha nc, chung heo sau khi đã sa cha li đ nuôi ln.
N
u xây b nuôi mi thì nên xây na ni, na chìm vi chiu cao khong 1m vi
din tích t 6-20 m
2
. B có dng hình ch nht chiu rng 1m đ d dàng chm sóc.

Tt nht nên chia b thành 3 ngn: ngn cho ln sinh sng (A) ln nht, ngn th
hai (B) nh hn cho ln đ và cho n và ngn th ba (C) dùng đ thu hoch.
Ngn A có ph mt lp bùn non và thân chui nh đi vi ao nuôi và cách đáy b
30 cm có l thoát nc. Xp gch  đáy trong ngn này thành nhiu ngách. Ngn B
xây vách bng gch hình mt cáo cho ln chui ra vào và quanh bên có đp đt sét
và đt tht thành b rng 0.5 m đ ln làm t đ. Ngn C kín và thông vi ngn B
bng mt ng có đng kính 20 cm và có l thoát nc ra ngoài có li chn dng
chy tràn phòng khi ma to nc đy, ln s thoát ra ngoài.
Trong b nuôi th bèo, lc bình làm bóng mát khong 1/2 din tích. B đt cng
trng các loi nh c, rau, khoai, môn đ che mát cho ln. Mc nc 0,4-0,5m.
2. Ging ln nuôi.
Hin nay, do nhiu nguyên nhân khác nhau nên ln ging nhân to cha cung cp
đ cho ngi nuôi, cho nên ngi nuôi ln vn phi da vào ngun ging t nhiên
là chính. Tuy nhiên mun nuôi ln có kt qu thì ln ging phi bo đm:
Kích c tng đi đng đu. Thng chn ln ging có kích c 40-50 con/kg.
Khe mnh, không thng tích hay b bnh.
Chú ý không mua ln ging trôi ni trên th trng nu cha bit rõ thi gian thu
gom ln, phng thc khai thác ln ging. Nu thi gian thu gom ln ging quá
dài ln b mt sc, xây sát thì khi nuôi t l hao ht s cao.
Nu nuôi ln đ sinh sn thì mt đ th khong 6-8 con/m
2
và sau khi nuôi v
khong 1-2 tháng chúng s t đ. Sau đ khong mt tun thì trng n  điu kin
nhit đ t 28-30
o
C. Nu nuôi ln tht, th vi mt đ trung bình 50 con/m
2
.
3. Chm sóc và qun lý.
Thc n ch yu dùng cho ln n bao gm: xác đng vt cht nh gà, vt bm nh,

cá, tôm, đng vt sng nh giun đt, b, c, dòi. Khi trng thành có th tp cho
ln n thc n ch bin có hàm lng đm 20-25%.
Mt s h nuôi ln  Hu giang đã tn dng da chut, c bu vàng làm thc n
nuôi ln cng cho kt qu tt.
5
Khu phn n là 5-8% trng lng thân. Nên cho ln n vào chiu ti (16-17 gi).
Cho ln n trên sàn và đt c đnh  mt ni. Thng xuyên theo dõi lng thc
n đ điu chnh kp thi.
Trong quá trình nuôi, cn phi bo đm ngun nc không b ô nhim. Mc nc
trong b phi hn 20cm. Oxy hoà tan khong 2mg/l. Khi thy ln nhô đu thng
đng trong nc thì phi kp thi thay nc.
Thng xuyên kim tra b ao, các l rò r, ca cng đ đ phòng ln tht thoát.
Khi tri ma to liên tc, phi kim tra và điu chnh mc nc kp thi. Bui ti
ln thng ngoi lên mt nc hoc bò lên cn nên cn đ phòng đch hi ca ln.
Trong qúa trình nuôi, ln có th b mt s bnh nh nm thy mi, tiêm mao trùng,
đm đen và giun sán. Khi ln b bnh thng b n, do đó cn coi trng bin pháp
phòng bnh cho ln.
4. Thu hoch.
Sau khong 8-10 tháng nuôi có th thu hoch, khi đó ln đt kích c khong 200g.
Ngng cho ln n 2-3 ngày sau đó dùng cám, go rang trn vi cua, tép và giun
làm mi và d ln vào ngn thu hoch. Khi thy ln tp trung nhiu trong ngn
thu hoch thì đóng nút thông vi ngn B và dùng vt bt ln.
IV. MT S KHÓ KHN KHI NUÔI LN
Khó khn ln nht trong ngh nuôi ln hin nay là ngun ging. Do ln có sc
sinh sn thp, thi gian phát trin phôi dài (khong 200 gi) nên vic sn xut ln
ging nhân to vi s lng ln gp rt nhiu khó khn (trên th gii cha có quc
gia nào có quy trình sn xut ln ging hoàn chnh).
Hin nay  BSCL ngi nuôi ln vn phi thu gom ln ging ngoài t nhiên.
ây là khó khn ln nht cho ngi nuôi vì cht lng ging nuôi không bo đm
nht là khi nuôi vi din tích ln, s lng lng ging cn nuôi nhiu. Ngun

ging nuôi không bo đm có th do mt s nguyên nhân sau:
Ln thu gom t nhiu ngun khác nhau, thi gian lu gi ln dài.
Phng tin đánh bt (có th bt bng dòng din) làm nh hng sc kho ln.
Kích c ln không đu.
Ngi nuôi cha đc trang b đy đ v k thut nuôi và chm sóc ln.
Thc n không đ trong quá trình nuôi nên t l hao ht cao.
Cha có thuc đc tr mt s bnh ca ln.
6
B
A
C
vách ngn bng gch ng
n
c v
ào
n
c ra
cù lao
cù lao bng đt
nc cp
nc thoát
cù lao đ ln sinh
sng và đ
tr
ng
cp nc
cp thoát
Hình 1
. b
 xi mng nuôi ba ba chia 3 ngn

Hình 2
. b
 xi mng nuôi l
n có cù lao b
ng đt
Hình 2
. ao nuôi ln lót cao su và có cù lao b
ng đt
7
Chng 2

C IM SINH HC VÀ
K
 THUT NUÔI BA BA
( có th ng dng nuôi rùa)
I. GII THIU
ba ba thuc lp bò sát và phân b khá rng trên th gii. Chúng ta có th gp ba ba
sng  ao, đm, h và cng có th gp chúng sng  trên cn. Ba ba không nhng là
ngun thc phm có giá tr kinh t cao ( trong nc khong 150 000-180 000đ/kg)
mà tht hoc xng ba ba khi kt hp vi mt s loi tho dc còn có tác dng
cha tr mt s bnh ca ngi nh thuc cha đau lng, hen suyn, suy nhc c
th (Nguyn Hu ng, 2004).
Hin nay,  nc ta đã có phong trào nuôi ba ba khá rng và cng đã có mt s c
s sn xut ba ba ging. c bit hn na là nhng c s này đu đc “Công c
buôn bán Quc T các loài b đe do-CITES) công nhn. ây là điu kin thun li
cho vic nuôi ba ba vi quy mô ln đ xut khu.
II. ÐC ÐIM SINH HC CA BA BA.
1. Ðc đim phân loi, hình thái cu to
Ba ba là loài đng vt thuc lp bò sát (Reptilia); B Rùa (Chelonia); Phân b ba ba
(Trionychoidei); H: Trionycidae

 nc ta có 4 loài: Gii ( Pelochelys bironi), Ba ba trn (Trionyx sinensis), Ba ba
gai (Trionyx stein dachneri)  Min Bc và  Min Nam còn gi rùa đinh hay là cua
đinh (Trionyx catilagineus) .
“Ba ba tr
n” trên mai không có nhng nt sn, bng có màu vàng và nhng chm
nâu đen nh đm hoa. Loài này phân b  các thy vc nh sông, ao, h  đng
bng min Bc và đây cng là loài đang đc nuôi ph bin.
“Ba ba gai” trên mai có nhng nt sn, càng v cui mai nt sn càng to dn. Chúng
phân b  min núi phía Bc.
“Cua đinh” c có vòng gai sn. Trên đu và mai có nhng vch trng. Loài này phân
b  các đm ly  min Nam.
8
Da ca ba ba khô, tng bì hoá sng đ gim s thoát nc. Da không có vai trò hô
hp nh lng thê.
2. Tp tính sng ca ba ba
Ba ba có đi sng va  nc va  trên cn. Trong t nhiên, chúng thng phân b
 nhng ni có sông, sui, đm ly, hay ao h. Ba ba sng  đáy và thích chui rúc
trong các hang hc. Nhng ni tip giáp các dòng chy là ni chúng tp trung nhiu.
Ba ba vn thng lên cn nht là vào ban đêm. Ban ngày, thnh thong chúng bi
lên khi mt nc đ th. Ba ba có kh nng vt b và bò đi xa.
Do ba ba là loài
đng vt bin nhit, nên hot đng ca chúng cng gn lin vi s
thay đi nhit đ trong ngày và theo mùa. Khi nhit đ quá cao hoc quá thp,
chúng s rúc vào hc cây, chui vào hang hay chúi xung đáy bùn đ trú n và ít n,
khi nhit đ cao (26-30
o
C) thì bò ra tìm ni si m và bt mi.
Ba ba hô hp bng phi. C đng hô hp đc điu hòa bng s co giãn nhp nhàng
ca c bám vào mt trong ca da ni vi đu, chi, và đuôi vi mai.
H thn kinh: th giác và khu giác phát trin tt nhng thính giác kém phát trin.

3. Ðc đim dinh dng và sinh trng
Trong điu kin t nhiên, ba ba thng thích n các loi đng vt nh cá, tép, cua,
côn trùng. Tuy nhiên, khi nuôi, ngoài thc n chính là đng vt, chúng cng có kh
nng n nhiu loi thc n khác nhau. Tuy ba ba và rùa nói chung có kh nng n
liên tc, nhng chúng cng có kh nng nhn đói rt lâu ngày.
Ba ba là loài ch
m ln. Tc đ tng trng ca chúng liên quan cht ch vi điu
kin môi trng nh thi tit, nhit đ và thc n. Ba ba con nuôi mt nm có th
đt 500-600g/con, 2 nm đt 800 1,200g/con. Ba ba ging 0,5 kg sau mt nm nuôi
có th đt 0,9 – 1,2 kg/con. Ba ba ln nhanh khi nhit đ trên 25
o
C, nu nhit đ
thp hn khong 15
o
C, ba ba ít n và vì th cng rt chm ln.
Tui th ca ba ba có th đn 25 nm. Tuy nhiên có loài có th 200 nm. Không nh
các loài bò sát khác, ba ba và rùa ln lên liên tc trong sut đi sng. iu đc bit
ba ba không lt xác khi ln lên nh các loài bò sát khác.
4. Ðc đim sinh sn
H sinh dc: C quan sinh dc đc gm 2 tinh hoàn và c quan giao phi là ngc
hành. C quan sinh dc cái gm mt đôi bung trng. ng dn trng phân hóa
thành nhiu phn nh: phu đón trng, phn tit ra lòng trng trng, t cung tit v
đá vôi, và âm đo.
9
 ba ba đã th tinh theo phng thc th tinh trong. Trng ba ba và rùa có cu to
thích nghi vi điu kin sng trên cn nh: Có v dai và v đá vôi, trên b mt v có
nhiu l nh đm bo cho s trao đi khí và nc ca phôi. Lng noãn hoàng
chim khong 2/3 th tích trng. Khoang i cha dch đm bo điu kin sng và
gim nh hng ca tác đng c hc. Túi niu cha cht bài tit ca phôi.
Ba ba và lp bò sát nói chung có đc tính th tinh trong. Thông thng ba ba 2 nm

tui vi kích c nh nht 400 – 500g s tham gia sinh sn.
Vào mùa sinh sn, trong nhng đêm trng sáng t tháng 4-9, ba ba thng bt đu
đng hn và đ vào nhng ngày ma to, sm chp. Khi sinh sn có th nhiu con
đc đui theo mt con cái.
Sau khi giao phi 5 - 10 ngày  nhit đ không khí 20
o
C, con cái bt đu đ trng.
Khi đ trng, con cái bò lên b tìm ni đt xp đ đào h đ trng, h có đ sâu 5–
10cm. Sau khi đ trng xong chúng dùng chân lp đt li đ bo v trng (lp đt
dày 2 - 3cm).
Bng 1. Phân bit ba ba đc và ba ba cái
Ba ba dc Ba ba cái
Kích c nh, mình mng hn Kích c ln hn con đc,
Mai tròn hn Mai hình bu dc
C, đuôi dài, nh và nhô ra khi mai C và đuôi ngn, mp không li ra
Ym lõm Ym ít lõm
Vut chân dài Vut chân ngn hn
Kho
ng cách gia hai chân sau nh Khong cách gia hai chân sau ln hn
Hot đng mnh Hin, nhút nhát
Trng mi đ ra v còn mm, đàn hi, sau đó cng dn. Mi trng đ cách nhau
khong 5-10 phút. Kích c trng ph thuc vào kích c ca ba ba cái. Trng c nh
đng kính khong 10–12 mm, nng 2–3 g; c ln khong 18- 200mm, nng 6g.
Tùy vào kích c con cái mà s lng trng mi ln đ khác nhau. Ba ba mi đ ln
đu (0,4–0,5kg) có th đ 4-6 trng. C 2kg đ 10-15 trng. Con ln hn có th đ
20- 30 trng. Mt nm ba ba có th đ 4 - 5 la. Sau khi đ 5-7 ngày chúng li tip
tc giao phi đ chun b cho ln đ tip theo.
10
Trong t nhiên, vi nhit đ khong 30
o

C, trng s n sau khong 45 - 60 ngày. Ba
ba con mi n có kích c dài khong 3cm (tính theo chiu dài t đu ti cui ca
mai), nng 3 - 4g và đã có bn nng tìm xung nc đ sinh sng và phát trin.
III. SN XUT GING BA BA
1. Nuôi ba ba b m và cho đ
Trong mt tri nuôi ba ba, cn thit nên có ao nuôi ba ba b m, ao ng ba ba con
và ao nuôi tht riêng.
Ba ba b
 m có kích c t 0,8 - 3 kg/con (2- 5 tui), tt nht nên chn ba ba có trng
lng t 1,5 – 2,0 kg/con. Mt đ th t 3 - 5 con/m
2
vi t l đc : cái là 1 : 1.
Thc n cho ba ba b m là các loi cá, tép, c, hay ph phm lò sát sinh. Lng
thc n hàng ngày chim 5 - 10 % trng lng thân.
Ao nuôi nên có bóng mát, yên tnh. Có th làm nhà hay trng cây che mát  trên b
ao cho ba ba đ trng. B ao cn có rào chn cao 50 cm-70 cm, hoc có g tránh ba
ba tu thoát. Ngoài ra trong ao cng cn làm cu (bng g hoc tre) sát mt nc
cho ba ba lên phi nng khi cn thit. Ao có ngun nc di dào.
Tùy theo điu kin c th mà ao nuôi ba ba b m có din tích khác nhau (trung bình
t 50- 100m
2
). Mc nc sâu t 1–1,2 m đ n đnh nhit đ. Ðáy ao có mt lp
bùn dày 20-25 cm đ ba ba vùi mình khi cn thit.
Trên b ao nên thit k ni cho ba ba lên đ trng khi thành thc (ni này có đ lp
cát và dc v phía ao vi đ dc khong 30
o
). Ni này cn có li đi cho ba ba vào
đ trng. Ngay trc li này có bc mt tm g xung ao nuôi làm cu cho chúng
lên xung. Trong trng hp p trng t nhiên,  ni đ có rãnh nc rng 30cm,
sâu 5 - 10cm đ thu ba ba mi n và đ gi đ m ni ba ba đ.

Ngn chung cho ba ba đ cha cát dày khong 40-50cm đ ba ba đào t đ trng.
Sau khi ba ba đ xong khong 7-10 ngày thu trng đem p hoc đ ti ch đ trng
t n. Trong ngn cho đ nên đt nhng thau nc nh đ đm bo đ m 80-85%.
2. p trng
a. p trng t nhiên
Có th
 đ nguyên trng trong t đ ca ba ba và phôi n t nhiên. T trng ba ba
cn đm bo đ đ m cho trng phát trin bng cách ti nc (dng phun sng)
hoc trng nhiu cây bóng mát đ luôn gi m.  nhit đ 28 - 30
o
C, sau khi p 45 -
11
60 ngày s n. Trng thng n v đêm. Ba ba mi n s bò xung rãnh nc gn
t trng và đc vt vào sáng hôm sau.
b.
p trng nhân to
Nu p trng nhân to, cn phi theo dõi k hot đng sinh đ ca ba ba. Sau khi
chúng đ 7 -10 ngày, v trng cng thì bi  và mang trng vào p trong khay.
Không nên thu trng sm vì s làm h trng khi cha đ cng. Nhng trng đc
th tinh, v có màu ngà vàng và nhìn rõ túi hi trong trng. Trng không đc th
tinh thì không rõ túi hi và trên v có nhng chm trng loang l.
Khay p trng ln hay nh tùy điu kin, nhng phi có mt lp cát dày 15 - 20 cm.
Xp trng vào khay các trng qu cách nhau 2-5 cm. Ðiu quan trng cn chú ý là
phi đ túi hi hng lên trên nh trng đc đ trong t nhiên, nu không trng s
không phát trin đc. Trên lp trng ph lp cát dày khong 5 cm. Trong khay p,
đt mt vài chu nc nh đ ba ba con n ra tìm đn sinh sng. Nu không chúng
s b cht do thiu nc.
Trong quá trình p trng cn phi gi m bng cách phun nc cho khay và điu
quan trng là không nên đo ln trng. Thông thng,  nhit đ t nhiên 28 - 30
o

C,
trng s n trong vòng 45 - 60 ngày. Tuy nhiên, nu gi nhit đ n đnh khong 30
- 34
o
C trong sut thi gian p trng bng cách dùng bóng đèn và p trong phòng kín
thì thi gian p s đc rút ngn đáng k (35 - 40 ngày) và t l n ca trng có th
đt 80 - 90%. Nhit đ thp hn 20
o
C hoc cao hn 37
o
C trng s b hng.
Hình 4. Mô hình nuôi ba ba
3. ng ba ba con
Ba ba con mi n có đng kính ln ca mai khong 3cm và có th bt đu n đc
sau 15 phút. Do còn nh, chúng cn đc nuôi dng trong nhng b ng trc
khi chuyn vào nuôi tht trong ao.
cu đ ba ba lên b hoc đi đ
bè đ ba ba phi nng
choì cho ba ba đ
H: 0,8-1,2m
12
B ng ba ba mi n có kích thc khong 1-4m
2
, mc nc 15-25cm, đáy b có
mt lp cát dày 20 cm là ni cho ba ba vùi mình. Trên mt nc th nhng tm ván
cho ba ba con lên xung.
Mt đ ng khong 30 – 50 con/m
2
. Thc n ca chúng ch yu trong mt tun
đu là các loi trùng ch vi t l khong 10% trng lng thân. Sau đó b sung cá

xay, lòng đ trng. Do ba ba không n khi có ting đng, vì th nên cho ba ba n
trên sàn và tránh xa ni n ào. Hàng ngày cho ba ba n 2 - 3 ln: sáng, chiu và ti.
Sau 20 ngày ng, có th chuyn ba ba sang b ng có din tích ln hn hoc dâng
nc cao đn 25 – 35cm. Thc n ch yu là cá tép, tht đng vt, và có th tp cho
ba ba n thc n tng hp.
Trong quá trình ng, vic thay nc hàng ngày là rt cn thit đ đm bo môi
trng sch s. Sau khi ng 3 tháng thì có th thu hoch đ làm ging nuôi tht.
IV. NUÔI BA BA THT
1. Ao, b nuôi
Ao nuôi nên có din tích t 100 - 600 m
2
vi mc nc sâu 1 – 1,2m. áy ao có mt
lp bùn sch hoc cát mn 20 - 30 cm đ chúng trú n. B ao nên có đ dc thp (i:
40-45%) hoc có th bc vài tm ván g làm cu cho ba ba lên xung. Trong ao nên
th lc bình đ va to bóng mát cho ba ba và lc sch nc.
Ði vi nuôi trong b xi mng, có th thit k b nuôi tu theo điu kin c th (dao
đng t vài chc mét vuông đn vài trm mét vuông). Hin nay din tích b nuôi ba
ba có din tích ph bin t 10- 20m
2
, mc nc sâu 0,6-1,0m. Xung quanh thành b
nên thit k ni cho ba ba bò lên ngh ngi hoc trong b có th đt nhng tm ván
ni cho chúng lên xung. B nuôi cng cn che mát.
Ao và b cn có cng cp và thoát nc. Ming cng đc bt k bng li st đ
tránh tht thoát.
2. Th ging và chm sóc
Hin nay ba ba có 2 ngun ging có th chn nuôi: ging t nhiên và ging nhân
to. Tuy nhiên, đi vi ging t nhiên, cn chn cn thn. Không nên mua ba ba b
câu, git đin, xây sát hay thng tích, d tt. Ba ba yu thng có biu hin bò
chm, c rt không ht, mt đc, không chúi đc xung bùn khi th xung ao.
Nhng con khe khi b lt nga s t lt sp li.

13
Ba ba làm ging nuôi nên có kích c đng đu vi trng lng trung bình 100-200g
Trng hp khác bit ln v kích c thì nên tách nuôi riêng đ tránh cnh tranh thc
n hoc có th n ln nhau.
Mùa v th ging t tháng 2 - 3. Tùy vào kích c ging mà mt đ th nh sau:
C ging (gam) Mt đ (con/m
2
)
50-100
100-150
150-200
400-600
10-15
7-10
3-5
1-3
Thc n cho ba ba bao gm các loi tht đng vt cá, tép, cua, c, giun đt hay c
các loi ph phm lò sát sinh. Cng có th cho n b sung thc n ch bin vi
thành phn bao gm: bt bp 30%, cám 30%, đu nành 20%, bt cá 20%.
Cho ba ba n mi ngày 2 - 3 ln vào sáng và chiu vi khu phn n 5 - 8% trng
lng ba ba nuôi. Có th cho ba ba n trên sàn đt trên b hoc đt sàn n ngp sâu
trong nc 20 - 25 cm. Hàng ngày trc khi cho n cn v sinh k sàn n, và thông
qua kim tra thc n mà điu chnh lng thc n thích hp, tránh quá d tha làm
bn nc mà d dàng gây bnh cho ba ba nuôi.  d kim tra mc s dng thc n
ca ba ba cn tp cho ba ba n c đnh  mt v trí và  mt thi gian n đnh.

Hình 5. Mô hình nuôi ba ba th
t
Ngoài ra, cng có th th nuôi thêm các loài c, cá rô phi đ chúng sinh sn làm mi
trc tip cho ba ba hoc nuôi giun đt trên b đ ch đng ngun thc n cho chúng.

Nhi
t đ thích hp cho ba ba bt mi t 22 - 32
o
C. Ba ba s ngng n khi nhit đ
quá cao (t
o
C> 35
o
C) hay quá thp (t
o
C< 12
o
C).
cu đ ba ba lên b hoc đi đ
bè đ ba ba phi nng
H: 0,8-1,2m
c
rào chn trên b (h:0,5-0,6m
14
Trong quá trình nuôi, cn đnh kì thay nc đ gi môi trng trong sch và cng
cn gi môi trng yên tnh, tránh gây ting đng.
Khi đt kích c thng phm thì có th thu hoch. Cn cn thn khi bt, vì có th b
ba ba cn.
Nên thu hoch ba ba vào thi gian có nhit đ tng đi thp (20-25
o
C) tránh hao
ht. Có th vn chuyn ba ba bng bao b (vn chuyn gn) hoc bng nhng dng
c khác nhau có lót rong, c mm đ gi đ đ m khi vn chuyn xa.
2. Bnh  ba ba
Mc dù ba ba ít khi b mc bnh., tuy nhiên, do thi gian nuôi tng đi dài, mt d

nuôi cao nên ba ba vn có th mc mt s bnh sau:
a. Bnh sng c:
- Nguyên nhân: ngi ta cha xác đnh đc do nhiu chng vi khun gây ra.
- Du hiu: C sng to, bng có các đt mn đ, mt đc, có th chy máu mi, mt
sng đ và b mù khi b bnh nng.
- Phòng tr: Gi môi trng sch s. Dùng các loi kháng sinh trn vào thc n vi
lng 0,2g/10kg thc n, cho n trong 3 ngày liên tip. Các loi kháng sinh thng
dùng hin nay là Streptomicin, Penicilin, Cloramphenicol.
b. B
nh đm trng:
- Nguyên nhân: do nm gây ra
- Du hiu: Các chân và vin mép mai có đm, lúc đu xut hin  vin mai, sau lan
rng thành đm trng làm da b thi ra. Bnh thng xy t 5-7 tháng tui và
thng gp  giai đon ba ba ging (2-3 tháng tui). Khi mc bnh nng ba ba n ít,
suy yu dn ri cht.
- Cách phòng tr: Gi nc sch s, tránh gây thng tích cho chúng. Khi bnh nên
cách ly con bnh và dùng Methylen 1% bôi vào ni b nm.
c. Bnh nm thy mi:
- Nguyên nhân: do nm thy mi gây ra
- Du hiu: Thng xy ra  ba ba ging vào đu mùa. Trên vùng da b thng có
các các si nm dng bông trng. Nhng b phn trên c th ba ba d b mc bnh
này là c, nách. Khi ba ba bnh bi li chm chp, n ít
- Cách phòng tr: Gi môi trng sch s. Khi ba ba b bnh dùng Malachite green
4mg/l ngâm trong 8 gi, hoc tm cho ba ba liên tc 2-3 ngày
15
Chng 3

C IM SINH HC VÀ
K
 THUT NUÔI CH

I. GII THIU
T lâu ch đã đc xem là đi tng hu ích đi vi đi sng con ngi trong sn
xut nông nghip. ch giúp tiêu dit côn trùng, sâu b phá hoi mùa màng. Nhiu
nghiên cu  Trung Quc cho thy khi nuôi ch trong rung lúa đã làm tng nng
sut luá rõ rt.
ch đng phân b ch yu trong nc ngt, đc bit nhng ni m t và yên tnh.
ch có rt nhiu k thù nh rn, mèo, chut, cáo…cho nên ban ngày ch thng
chui rúc trong hang, bi c.
ch không nhng là thc phm có giá tr dinh dng cao mà ch còn là đi tng
dùng trong các thí nghim và góp phn quan trng trong vic nghiên cu v lnh vc
thn kinh và sinh lý hc. Ngoài ra tht ch cng đc dùng cha tr mt s bnh nh
cha tc kinh  ph n, bnh đái dm  tr em (Nguyn Hu ng, 2004).
Nhu cu tht ch ngày càng cao (trong khi đó do nhiu nguyên nhân khác nhau
ngun li ch ngoài t nhiên ngày càng cn kit). Trc tình hình đó mt s quc
gia nh M, Trung Quc đã có chng trình nuôi ch cách nay khong 15 nm.
 Ðài loan loài ch bò đc nhp t Nht bn vào nm 1924 và là đi tng nuôi
chính  đây. n đ tuy không phi là quc gia yêu chung tht ch và xem vic
buôn bán là vô đo đc, song sn lng đùi ch xut khu hàng nm khong 300
tn. Ngoài ra Singapore cng có d án nuôi ch rt qui mô.  Ðc, Ba lan và Anh
đu có tri nuôi ch. Ti Vit nam, loài ch bò đc di nhp t Cu ba vào min Bc
t nhng nm 1960, tuy nhiên, vic nuôi loài ch này cho thy hiu qu không cao.
Trong nhng nm gn đây, các tnh phía nam cng có mt s h nuôi ch nh Cn
th, An giang. Tuy hiên hiu qa kinh t ca mô hình nuôi ch này cha cao vì cha
ch đng đc ngun ging, hn na ch  Vit Nam cha đc thun dng nên
khi nuôi t l sng không cao. ó là nguyên nhân chính dn đn vic nuôi ch cha
phát trin thành phong trào.
Nm 2001-2002, đã có mt s h  thành ph H Chí Minh, An Giang, ng Tháp
nhp ch Thái Lan (Rana rugulosa) v nuôi. ây là đi tng mi di nhp nên cn
16
có thi gian theo dõi. Nhng nhng kt qu ban đu cho thy ch Thái Lan có th

phát trin nuôi rng rãi và có th nuôi vi quy mô công nghip.
II. ÐC ÐIM SINH HC CA CH
1. Phân loi, hình thái, cu to.
a. Phân loi
ch hay lp lng th
ê nói chung là nhóm đng vt có xng sng đu tiên sng trên
cn mc dù chúng còn gi nhiu đc đim sng  nc.
Hin nay có khong 2500 loài ch nhái thuc lp lng thê và đc phân thành 3
b: b lng thê có đuôi (280 loài), b lng thê không chân (60 loài) và b lng
thê không đuôi (2100 loài). ch là loài lng thê không đuôi, sng đc trên cn và
trong môi trng nc.
b. Hình thái
ch có mình ngn và không phân cách vi đu. Chiu dài thân trung bình 7-13cm và
nng 100-300g. Chân trc có 4 ngón ri, chân sau dài và khe, có 5 ngón dính lin
nhau bng mt màng mng.
Ming ch rt rng, mt li, mi trên không c đng, mi di có th che đy c mt.
Hai l mi gn mõm. Phn lng có màu đt xám nâu nht, phn da bng có màu
trng bc, hai đùi có các hoa vn sc t màu xanh pha trng bc.
c. Cu to
* Da ch mm, m t và đc cu to bi nhiu lp, lp thng bì có nhiu lp t
bào và có nhiu tuyn nhn. Lp h bì b tiêu gim và ch dính vi c bên di làm
thành nhng vách ngn gia các tuí bch huyt, vì th da ch ch dính vi c th
theo mt s đng nht đnh.
*H hô hp
Phi ch vn cha đm nhn hoàn toàn chc nng hô hp. Vì th da ch có vai trò
rt ln trong hô hp. Có khong 51% oxy đc ly t không khí và 86% cacbonic
đc thi qua da. Còn li là chc nng ca phi.
Phi có dng túi đn gin vi nhng ph nang hình thành khp trong phi. Do thiu
lng ngc nên tác đng hô php đc thc hin bng c đng nut khí ca ming.
Ngoài vic trao đi khí ch yu thc hin qua da, phi, ch còn có b máy hô hp

riêng là thanh qun .
17
Vic trao đi nc gia c th và môi trng cng đc thc hin ch yu qua da.
Ði vi ch mt khong 15-30% nc s gây cht.
Ð có th thc hin đc nhng chc nng trên, da ch phi luôn gi đc m t,
vì th tuy ch sng trên cn nhng vn phi gn lin vi nc hay không khí m.
* H xng
Tuy
ch sng trên cn nhng s thích nghi cha tht hoàn chnh. Chi đã có kiu 5
ngón nh đng vt có xng sng  cn, song còn yu cha đ sc nâng c th khi
mt đt. S có hai khp ni vi đt sng c đu tiên, song c đng ca đu vn còn
hn ch.
* H c
H c ca ch có nhng bin đi quan trng, thích nghi vi đi sng vn chuyn
trên cn. Ðã hình thành nhng bó c riêng bit và kho. Nhiu c nm trc tip trên
chi giúp cho quá trình bi li và nhy ca ch. Ngoài ra tính phân đt ca c th
cng gim đi rõ rt, ch còn vài c ngc và c lng.
* H
 tiêu hóa
Khe ming cu ch rt rng và khoang ming ln, vì th chúng có th đp và nut
đc mi có lích c ln. Li có h c riêng làm chúng có th c đng. Phn trc
ca li dính vào thm ming và phn sau hng v phía trong hng. Do đó, chúng
d dàng phóng li đ bt mi. Các tuyn nhn trong xoang ming có tác dng làm
trn thc n. Rng ch nh, hình nón, đính trên xng hàm trc, xng hàm trên,
xng lá mía và có tác dng gi mi.
Thc qun ngn, không phân bit vi d dày. Thành thc qun có nhiu tuyn nhn
và tuyn v tit acid và men pepsin. D dày ch có h c khe, và có các tuyn tiêu
hoá.
Ru
t cun li thành nhiu vòng, không phân bit rõ rut trc và gia, nhng rut

sau (trc tràng) phân bit rõ hn và là ni cha phân.
* H tun hoàn
H tun hoàn ca ch gm hai vòng tun hoàn và tim 3 ngn: 2 tâm nh, 1 tâm tht
do đó cha phân bit máu đng mch và tnh mch, máu nuôi c th là máu pha.
* H
 bài tit
ch có hai thn nm sát xng sng  v phía lng trong có nhiu ng thn (2000
ng). Thn thiu kh nng tái hp thu nc t nc tiu.
* H thn kinh
18
Bán cu não ch đã có nhng t bào thn kinh, có tác dng phân tích, tng hp
thông tin đi qua th giác, thính giác và khu giác. Tiu não nh, vì th c đng ca
ch đn gin, hot đng chm chp.
* Th giác
Mt ch kém phát trin, ch phân bit đc đc các vt di đng. Chúng không cm
nhn đc các vt bt đng hay di đng chm chp. Mt ch ch có th phân bit
đc 2 màu đ và màu xanh da tri hoc s phi hp gia hai màu này.
* Thính giác, khu giác
ch đ
ã có tai gia. ng dn âm thanh có màng nh tip xúc vi không khí và nm
hai bên thái dng. Nhit đ càng thp, kh nng nghe ca ch càng gim.
Khu giác ca ch là hai l mi, trong có nhiu tuyn nhn, mi giúp ch đánh hi
tìm mi, phát hin nhng mùi quen thuc ca ao h ni sinh sng.  nòng nc có c
quan đng bên giúp nhn bit s thay đi v nhit đ trong phm vi 2-3
o
C.
* H sinh dc
 ch đc có mt đô
i tinh hoàn và hai ng Volf. Tinh dch đc đ vào ng Volf ri
đ vào xoang huyt. ch không có c quan giao cu. Bung trng ch cái có hai

nhánh và phn cui ca hai ng dn trng gp nhau và đ chung vào xoang huyt.
Trng rng theo ng dn trng đ vào xoang huyt sau đó mi đ ra ngoài qua l
huyt.
2. Tp tính sng ca ch.
Vòng đi ca ch chia làm 4 giai đon: trng- nòng nc- ch con-ch trng thành.
Ðn mùa sinh sn, ch đc, cái thành thc và bt cp đ trng trong môi trng
nc. Trng dính vi nhau thành tng mng nh màng nhày ca trng. Sau khi n,
nòng nc sng hoàn toàn trong nc và th bng mang. Khi nòng nc bin thái
thành ch con thì th bng da, phi và va sng trên cn va sng di nc.
ch có th bi nhanh, nhy liên tc và nhy cao khong 1m. ch thng đào hang
đ n np tránh đch hi nh chut, rn đng thi cng đ gi m cho da.
3. Tính n.
Sau khi n 3 ngày đu nòng nc sng bng noãn hoàng, sau đó bt đu s dng thc
n ngoài.  giai đon nòng nc, thc n ch yu là đng vt phù du, cá bt các loi.
Giai đon ch con n mi là đng vt có kích thc ln hn nh giun, tép, c, cua ,
cá con và các côn trùng. ch ít hot đng vào ban ngày. Chúng thng ngi rình
mi và khi con mi di chuyn đn tm hot đng ca li thì phóng li cun con
19
mi vào ming. Hin tng n nhau ca nòng nc hay ch con ch có th xy ra khi
thiu thc n.
4. Sinh sn và phát trin ca ch.
ch 1 nm tui thì tham gia sinh sn. ch 2-3 nm tui có sc sinh sn cao nht.
Mùa sinh sn ca ch thng bt đu t tháng 3-8. Khi vào mùa sinh sn, ch đc
phát ra ting kêu báo hiu và ch đc nào kêu to, khe s đc ch cái tìm đn đ
ghép đôi. Thi đim bt cp, đ trng tp trung nht là lúc sau nhng trn ma rào,
vào lúc na đêm đn gn sáng.
Nhng ni có mc nc 5-15cm, có nhiu thc vt thy sinh là ni ch ti đ trng.
Chúng bt cp tng đôi mt và thi gian bt cp, đ trng có th kéo dài 2-3 gi.
Bng 2. Phân bit ch đc và ch cái theo các tiêu chun sau
ch đc ch cái

Màng nh ln hn mt Màng nh nh hn mt
Có chai sinh dc  gc ngón chi trc Không có chai sinh dc
Di cm có 2 túi phát âm Không có túi phát âm
Kh
i lng thân nh nhn Khi lng thân ln hn
ch đ trng trong nc và th tinh ngoài. Tùy theo kích c mà s lng trng ch
đ ra khác nhau (t 3000-6000 trng/ mt ln) và có th đ 2-3 ln trong nm.
Trng đ ra đc bao bc trong khi màng nhày ni trên mt nc. Khi nhày có
tác dng bo v trng tránh va chm, tránh b vt khác n và làm tng đ hi t ánh
sáng vì th làm tng nhit đ, giúp trng n nhanh.
Trng ch phân ct kiu hoàn toàn và không đu. Trng có cc đng vt có màu đen
 na trên và cc thc vt có màu trng  na di. Trong điu kin nhit đ 25-
30
o
C, thi gian phát trin phôi là 18-24 gi. S bin thái ca nòng nc thành ch con
có th đc chia thành 2 thi k:
Thi k 1: Nòng nc mi ch có đu, thân và đuôi.
Khi mi n nòng nc cha có mt, đuôi đn gin nm trong khi cht nhày. Sau 3-4
ngày nòng nc xut hin mang ngoài. Có đng bên, cha có ming mà ch có giác
bám hình ch V. Chúng bám vào cây c thy sinh.
Sau khi n 4-6 ngày thì mang ngoài tiêu bin và mang trong hình thành. C quan
bám tiêu bin và xut hin ming hình phu có rng môi, l th xut hin. Ðuôi kéo