Giáo trình bảo vệ môi trường trong xây dựng cơ bản

5S. TS.
PGS. TS.
PGS. TS.
PGS. TS.

TRAN DLfC HA (Chu bien)
L/NG QLJOC DONG - PGS. TS. NGUYEN DUY DONG
VU CONG HOE - PGS. TS. LE VAN NAI
N G UYiN TH| KIM THAI - PGS. TS. DAM THU TRANG

;■ < *

v'.\

/

GIAO TRINH

BAO WE MOI TRUONG
TRONG XAY DUNG CU BAN
■

h

NHA XU A T BAN XAY DL/NG
V


PGS. TS. TRAN OQC HA (ChQ bien)
PGS. TS. CTNG QUOC DUNG - PGS. TS. NGUYEN DUY DONG
PGS. TS. VO CONG HOE - PGS. TS. LE VAN NAl

PGS. TS. NGUYEN THI KIM THAI - PGS. TS. DAM THU TRANG

G IA O TRINH

BflO VE MOI TRlfffNG
TRONG XAY DUNG COf BAN
GIAO TRINH DUNG CHO CA C TRUC5NG DAI HOC VA CAO DANG NGANH XAY DUNG

IRUNG

DUNG KY THUAT
vACdNGNGHEMOiTRlkmG
ZKmfi fang,

NHA XUAT BAN XAY DL/NG

HA NOI -2010


l o in o id a u
Trong nhitng nam gan day, cac nhu cau ve khai thac tai nguyen thien nhien, sit
dung nang luting ngay cang tang. S it phat trien kinh te xa hoi vdi sit xuat hien hang
loat nha may xi nghiep, cac cong trinh xay ditng... da tac dong manh me den he sink
thai, moi trUdng xung quanh cung nhit dieu kien song cua con ngUdi. Tai nguyen co
xu the can kiet dan, 6 nhiem moi tritdng tang len. Sit bien doi theo chieu hudng xau
cua moi tritdng anh hitdng ngUtic trd lai doi vdi sit phat trien kinh te xa hoi cua moi
mot Quoc gia. Cung vdi qua trinh cong nghiep hod, toe do do thi hod ngay cang gia
tang. N hu cau tai nguyen va nang lilting phuc vu dan do thi ngay cang Idn. Cac hoat
dong kinh te xa hoi tao nen rat nhieu chat thai gay 6 nhiem moi tritdng. Vi vay van
de bao ve moi tritdng va phat trien ben vvtng da trd thanh moi quan tarn hang dau

cua nhan loai.
Xay dung cti ban bao gom xay dung cac cong trinh cong nghiep va dan dung, cac
cong trinh giao thong, thuy Itii, he thong ha tang cti sd, san xuat vat lieu xay ditng...
la mot trong nhitng hoat dong kinh te xa hoi tac dong manh me nhat doi vdi moi
trtidng va nguon tai nguyen. Viec xay ditng cac cong trinh nhu cang Cai Lan, khu
cong nghiep che bien dau Dung Quat, cac do thi trong vimg trong diem phat trien
kinh te, cac nha may xi mang Nghi Son, Ha Tien... va dac biet la cong trinh thuy dien
San La da va se gay nen sit suy thoai moi trUdng d mot phqm vi Idn neu nhu khong
co sit hieu biet va bien phap ngan ngita, giam thieu cac tac dong tieu cite nay.
Xay dUng cti ban la mot linh vyte co cac hoat dong tac dong manh me den moi
trUdng va sit dung nhieu nguon tai nguyen thien nhien; mat khac mot trong nhitng
nhiem vu cua xay ditng cti ban la xay ditng cac cong trinh ha tang, bao ve moi trUdng
va sit dung htip ly tai nguyen. Vi vay, cac ky sU xay dUng va ky thuat cao dang xay
ditng can nam vitng cac kien thitc ve quan ly moi trUdng, cong nghe moi trUdng de
itng dung no vao trong cong viec hang ngay.
Hien nay ca nude ta co hang chuc trUdng dai hoc, cao dang va trung hoc chuyen
nghiep dao tao ky sU va can bo ky thuat ve xay dUng cti ban. Tit nam 1996, Bo Giao
due va Dao tao da co yeu cau dUa mon hoc Con ngUdi va moi trUdng vao gidng day
trong cac trUdng dai hoc. Tuy nhien, noi dung mon hoc nay chUa dUtic thong nhat d
cac trUdng dai hoc. Mat khac nhitng khai niem va kien thitc cti ban ve bao ve moi
trUdng va phat trien ben vitng dac thii trong linh vUc xay dUng cti ban chUa dUtic de
cap hoac de cap chUa day dii trong qua trinh gidng day mon hoc nay. Trong de an
"Dita noi dung bao ve moi trUdng vao he thong giao due Quoc dan" Bo Giao due va

3


Dao tao yeu cau xem xet, ra soat va bien soan lai chitting trinh va tai lieu giang day
man hoc ve moi tritdng thong nhat cho tat ca cac tritdng dai hoc va cao dang, tat ca
cac khoi nganh, trong do co xdy ditng cti ban. Viec bien soan lai chitting trinh giang

day mdn hoc nay cung phii htip vtii chu fritting xdy ditng lai khung chitting trinh dao
tao dai hoc cac khoi nganh do Bo yeu cau.
M at khac, trong nhieu tritdng dai hoc va cao dang hien nay, dpi ngu CBGD ve bao
ve moi tritdng con han che. Be co tai lieu giang day ve bao ve moi tritdng cung nhit
tham khao de long ghep cac npi dung bao ve moi tritdng trong cac mdn hoc diitic
giang day tai cac tritdng khoi nganh xay dung cti ban, can thiet phai nghien citu bien
soan tai lieu giang day ve moi tritdng va xit ly 6 nhiem moi tritdng cho cac tritdng
nay. N h it vtiy, tai lieu nay se dung:
- Giang day mdn hoc "Bao ve moi tritdng" cho cac tritdng dai hoc va cao dang khoi
xay ditng cti ban.
- Tham khao de long ghep cac noi dung giang day bao ve moi tritdng trong cac
mdn hoc khac cua cac tritdng.
Tai lieu giang day nay la san pham cua nhiem vu khoa hoc cong nghe "Nghien
citu xdy ditng chitting trinh va bien soan tai lieu phuc vu giang day ve linh vitc moi
tritdng cho cac tritdng dai hoc va. cao dang chuyen nganh xdy dying" (ma so: B200204-05) do PGS. TS tfng Quoc Dung chu tri. Phan cong bien soan tai lieu giang day
nhit sau: PG S.TS Tran Bite Ha, chu bien va bien soan cac chitting 2, chitting 4 va
muc 1.5 cua chitting 1; PG S.TS N guyin Thi Kim Thai bien soan chitting 6 va cac muc
1.1, 1.2, 1.3 va 1.4 cua chitting 1; PG S.TS Nguyin B uy Dong bien soan chitting 3;
PG S.TS Le Van Nai bien soan cac muc 5.1, 5.2 cua chitting 5 va 7.1, 7.2 va 7.3 cua
chitting 7; PG S.TS Vu Cong Hoe bien soan cac muc 7.4 va 7.5 cua chitting 7; PGS.TS
Dam Thu Trang bien soan cac muc 5.3 va 5.4 cua chitting 5. ThS Nguyen HQu Hoa
trinh bay tai lieu va tham gia hoan thien mot so hinh ve. Cac tac gia cung da nhan
diitic sit gop y cua GS.TSKH Tran HQu Uyen, GS.TS Tran Hieu Nhue va cac thay co
giao khac thuoc tritdng Dai hoc Xdy ditng, tritdng Dai hoc Bach khoa Ha Noi, tritdng
Dai hoc Kien true Ha Noi,... cho tai lieu giang day.
Viec bien soan tai lieu khong the tranh khoi cac thieu sot, chung toi rat mong
nhan diitic y kien gop y cua cac thay co giao, cac em sinh vien va cac ban doc. Moi
thong tin xin giti ve: Vien Khoa hoc va Ky thuat moi tritdng, tritdng Dai hoc Xdy
ditng, dia chi: so 55 ditdng Giai Phong, Ha Noi.

Cac tac gia

4


DANH MUC CAC KY HIEU VIET TAT

BOD

Nhu cau dxy sinh hoa

BVMT

Bao ve m6i trudng

COD

Nhu cau 6xy hoa hoc

DTM

Danh gia tac ddng m6i trucmg

EPA

Cue Bao ve m6i truang My

GWP

Mang ltrofi corig tac vi nude toan cau

HTTN

He thong thoat nude

ISO

Td churc tieu chuan quoc te

KCN

Khu edng nghiep

KSON

Kiem soat 6 nhifim

QLMT

Quan ly mdi trudng

SS

Ham luqng chat la lurng

TCVN

Tieu chu& Viet Nam

TNN

Tai nguyen nude

XLNT

Xu ly nude thai


Chuang 1

CAC KHAI NlfiM CO BAN \ f- BAO VE MOI TR U IN G
VA p h At t r i e n b £ n YUNG

1.1. CO

sd

SINH THAI HOC - CAC KHAI NlfeM

HE SINH THAI TIT NHIEN,

HE SINH THAI DO THI

1.1.1. Khai niem ve sinh thai hoc
Sinh thai hoc la khoa hoc tbng hop vb quan he tucmg h6 giCra sinh vat va moi trubng
va giua cac sinh vat vbi nhau. Cac kien thbc cua sinh thai hoc tong hop bao g6m kien
thirc cua nhibu mon nhu: di truyen hoc, sinh ly hoc, khi hau hoc, tho nhubng hoc... Sinh
thai hoc cung co moi quan he chat che vbi cac khoa hoc nghien cbu vb moi trucmg.
Sinh thai hoc duqc chia thanh:
- Sinh thai hoc ca the: la doi tuqng nghien cun cua cac mon dong vat hoc, thuc vat

hoc, vi sinh vat hoc.
- Sinh thai hoc quan the: la doi tuqng nghien cdu rieng cua sinh thai hoc.
Nhung nam gan day sinh thai hoc da trd thanh khoa hoc toan cau. Rat nhidu nguoi
cho rang con ngudri cung nhu cac sinh vat khac khong the song tach khoi moi trudng cu
thd cua minh. Tuy nhien, con nguoi khac v6i cac sinh vat khac la co kha nang thay doi
dieu ki6n m6i trucmg cho phu hop vdi muc dich ridng. Mac dii the, thien tai, han han,
dich bdnh, 6 nhidm moi trucmg ludn luon nhac nhb chung ta rang, loai ngucri khong nen
cho minh co mot sdc manh v6 song ma khong co sai lam. Sai lam cua loai ngubi da
nhidu lan dSn ddn nhung cube khung hoang sinh thai. Tb thbi co xua, thung lung Cong
Tigo va Ofrat phon vinh da bien thanh hoang mac vi bi xoi mon va hoa man do he thong
tubi tieu bb tri khong hop ly. Nguyen nhan sup db cua nbn van minh Mozopotami vi dai
cung trong mot tai hoa sinh thai. Mbt trong nhung nguyen nhan lam tan vb nen van
minh Maja b Trung My va su diet vong cua tribu dai Khome tren lanh thb Campuchia la
do khai thac qua mute rung nhiet ddi. Ro rang khung hoang sinh thai hien nhien khbng
phai la phat kien cua thb ky XX, ma la bai hoc trong qua khu bi lang qubn. Vi vay, neu
chung ta muon dat duqc mbt su thoa man nao do, trong phan lbn trubng hop phai chap
nhan nhung dieu kibn cua tu nhien. Nhung dibu kien db phan anh thong qua nhung quy
luat sinh thai co ban ma cac sinh vat phai phuc tung.

Sinh thai hoc la khoa hoc ca sd cho cong tac bao ve tai nguyen thien nhien va moi
trudng. Thuat ngu Sinh thai hoc: Ecology (bat nguon tb chft Hy Lap Oikos la nha, noi b)

7


Heckel, nha bac hoc nguoi Dire d l xirdfng nam 1866 va dung no de xac dinh
v6 m6'i quan he tuong h6 giffa sinh vat va moi trirdng, la tap hop tat ca nhung
ve kinh te tu nhien. Noi each khac, sinh thai hoc nghien cun moi quan hp tong
tap ma Dac-uyn goi la cac dilu kien sinh ra da'u tranh sinh t6n. Hoc thuyet tiln
h o i cua Dac-uyn dupe hinh thanh tren co sc1 nh&n thffc ve moi quan he chat che giffa

sinh vat va moi truPng.
Ca'u true sinh thai hoc bao gom 3 muc dp nilm chong len nhau theo 3 lop nam ngang
tuong ling voi cac muc dp tp chffc sinh hoc khac nhau: tir ca the qua quSn the va quan xa
din he sinh thai. Lay nhung lat cat theo chilu thang dung di qua 3 lop do thi chia c£u
true ra cac nhom tuong ffng vpi hinh thai, chuc nang, phat triln, dilu hoa va thich nghi.
Neu chffng ta quan sat t&'t ca cac nhom do o muc dp quan xa thi o nhom hinh thai th i
hipn cac thong sP co ban la cac dinh so lupng va mat dp tuong dPi cua loai. Nhom chffc
nang giai thich moi quan hp tuong h6 giua cac quan the, thu du va con moi. Nhom phat
trien la qua trinh diPn the cua quan xa. Nhom diPu hoa la su diPu chinh d l tien tori thP
can bang. Nhom thich nghi la qua trinh tien hoa, kha nang chon loc sinh thai, chong ke
thu. Neu nhu chon mpt nhom, vi du nhom chuc nang thi o muc dp hp sinh thai la chu
trinh vat chat va chu trinh nang lupng, o miic dp quan xa la quan hp giua vat du, con m6i
va canh tranh giffa cac loai, o quan the la sinh san, tir vong, di cu, nhap cu, o mffc dp ca
the la sinh ly va tap tinh cua ca the. Nhu vpy, m6i mpt mffc dp to chffc sinh thai co dac
diem ca'u true va chffc nang rieng biet cua minh. M6i mpt nhom tr6n m6i mpt mffc d6
dupe dac trung beri tap hop co tinh thong nha't cac hipn tuong dupe quan sat. Tap hop do
th i hipn bang tinh quy luat hinh thanh tren co so cua cac hipn tuong. Nhflng qui luat do
chinh la doi tuong nghien effu cua sinh thai hoc, nam trong cac don vi cu the cua tu
nhien - hp sinh thai.
DPi tuong nghien effu cua sinh thai hoc la cac hp sinh thai (ecosystem). Hp sinh thai
la mpt don vi bao gPm cac vat song va ngoai canh khPng sPng cua chung.

1.1.2. Khai niem ve he sinh thai
Sinh vpt co th i dupe nghien effu P sau mffc khac nhau. Mffc thff nha't la ca the tffc la
mpt cay, mpt con thupc mpt loai nha't dinh. Tap hop cac ca th i thuoc cung mpt loai tao
thanh quan the. Cac quan th i loai khac nhau cung tin tai trong mpt quan xa. Mpt vai
quan xa khac nhau chung song trong cung mpt khu vuc tao thanh he sinh thai. Cac hfi
sinh thai khac nhau cung tPn tai trong mpt vung dia ly, co chung dilu kien khi hau, tao
thanh mot quan xa sinh vat. Toan bp cac quan xa sinh vpt khac nhau tren trai dat cung
nhau tao thanh mffc to chffc cao nhat goi la sinh quyln. Sinh quyln la mpt lop mong co

su sPng tao thanh b l mat ngoai cua hanh tinh chung ta.
Nhu vay, hp sinh thai co th i dupe dinh nghla nhu sau:

I

Hp sinh thai la mpt hp thong bao gPm cac quan xa (co th i song) va cac mPi tnatag
song cua chffng (cac thanh phan v6 sinh). Trong hp sinh thai, cac thanh phPn hffu sinh ^

8

1


1

v6 sinh lu6n c6 su tac dong lln nhau va tao ra he thong moi sinh cua he sinh thai de hop
thanh mot the thong nhat.
Trong sinh 'quyen ton tai cac loai he sinh thai chu yeu:
- He sinh thai tie nhien "bao g im he sinh thai nguyen sinh nhir nhu rung nguyen sinh,
s6ng, ho, dong co, bien hay he sinh thai tu nhien da dupe cai tao, nghia la da dupe tao
dieu kien thuan lpi d i phat trien sue sinh san tiem nang cua he bang cac bien phap khoa
hoc-ky thuat chuyen nganh, lien nganh nhu: Nong - Lam - Ngu nghiep.
- He sinh thai nhan tao la he sinh thai do con ngubi tao ra m6i hoan toan nhu he sinh
thai d6 thi, h6 sinh thai trong cac cong trinh xir ly chat thai.
So do mot he sinh thai trong tu nhien dupe bieu d iin nhu of hinh 1.1.
\ /

da xifly

Hinh 1.1. So do mot he sinh thai trong tu nhien

V i cau true, he sinh thai gom cac thanh phin co ban sau:

1. Moi trU&ng (E): Bao gom tat ca cac nhan to sinh thai cua sinh canh nhu dat, nude,
khong khi, tieng in . M ii truemg dap ling tat ca cac yeu cau cua sinh vat trong he sinh thai.
2. Vat san xuat (P): Bao g im cac vi khuan hoa tong hop va cay xanh tuc la bao gim
cac sinh vat co kha nang tong hop dupe chat huu co nhdf nang lupng mat trofi de tu xay
dung lay co sdr cua mlnh. Vat san xuat la cac sinh vat tu dudrng.

3. Vat tieu thu (C): Bao g im cac dong vat sir dung cac chat huu co lay true tiep hay
gian tiep tir vat san xuat. Vat tieu thu la cac sinh vat di duong. Vat tieu thu dupe
chia thanh:

9


- Vat lieu thu cap 1 (so cap): cac loai dbng vat an thirc vat.
- Vat tieu thu xap 2 (thu cap): cac loai dong vat an dong vat va thuc vat.

4.
Vat phan huy (D): Bao gom cac vi khuan va nam. Chung phan huy cac phe thai
va xac chet cua cac vat san xuat va tibu thu.
Hau het cac he sinh thai tu nhibn dbu gom bon thanh phbn co ban nhu tren.
He sinh thai co hai churc nang co ban la vong tuan hoan vat chat va dong nang lupng
giua cac thanh phan. Hai chdc nang nay bibu thj hai dac trung co ban cua he sinh thai la:
Can bang giua ca thb - m6i trubng va tinh thfch nghi sinh thai.

He sinh thai do thi la he sinh thai nhan tao bao gom co con ngubi va cac loai sinh vat
vdi mbi trubng xung quanh tren lanh tho db thi.
He sinh thai do thj bao gom cac thanh phan sau:
- Thanh phan huu sinh: Con ngubi va cac loai sinh vat trong m6i trubng do thi.

- Thanh phan vo sinh: Moi trubng db thi, dat, nubc, khong khi, cac yeu to khac.
- Thanh phan cong nghe: Cac nha may, rap hat, co quan, xf nghiep.
- Thanh phan cong nghd quyet dinh va chi phoi dong nang luong qua h6 sinh thai.
Moi trubng do thj la mot thanh phan cua moi trubng vung xung quanh, no la ket qua
cua hoat dong vat chat cua con ngubi trong qua trinh tac dbng tbi thibn nhibn. Mbi
trubng db thj luon van dong va phat trien theo quy luat dbng hoc phuc tap, va tuan theo
cac quy luat cua tu nhien cung nhu quy luat nhan tao do con ngubi tao ra.
Xet tren quan di£m sinh thai hoc, mot thanh pho cung giong nhu nhung he sinh thai
khac, co cau true va churc nang dac trung, vbi nhung yeu to sinh vat va phi sinh vat, vdi
chu ky chuyen doi va quay vong nang lupng va vat chat. C) do cung co mot td chdc
khong gian rieng biet va nhung bien doi theo thbi gian co the anh hubng den cac mb
hinh hanh vi cu xrr, den sir phan bd cac loai, den hoat dong cua cac cong dbng dan cu. Tuy
nhien, nhin chung van co nhung net dac trung nhat djnh, lam nen tinh doc dao cua mot he
sinh thai db thj. Co the tom tat nhung dac thu cua he sinh thai cbng nghiep nhu sau:
- He sinh thai do thi la mot he thong mo dac biet, neu xet ve dbng chay, su tuong tac,
su trao doi, dac biet la trong mbi quan he vdi cac he sinh thai khac.
• Xet tren quan diem xa hbi va dan cu, hb sinh thai db thj tao ra mot lupng ldn thbng
tin, tri thde, sang kibn, van hoa, cbng nghe, cbng nghibp va co thb ap dung chung cho
nhung he sinh thai khac.
• Xet trbn quan dibm sinh hoc, hb sinh thai db thj thuoc loai hb phi san xubt va do do
chung phu thuoc rat nhieu vao cac vung phu can.
- He sinh thai do thi thudng tieu thu rat nhieu nang lucfng. Them vao do, nhu cau
nang lupng cua mbt db thj tang Ibn nhanh chong khi may moc dupe dung thay the cho
sure lao dong cua con ngubi, dan db'n tang lupng vat chat can thib't, dac biet la nude.

10


- He sinh thai do thi tao ra mot lugng chat thai khong lo, bubc cac vung phu can - ncri
von da phai chiu M u qua cua tinh rang khan hiem nang luong va nguyen lieu - phai

hdng chiu. Do do, he sinh thai d6 thi gay ra nhung tac dong nghiem trong doi vdi mbi
trudng sdng cua con ngudi va pham vi anh hudng cua chung bao g6m tit nhungvung
ngoai 6 libn kb den nhung khu virc each xa hang nghin kilomet.
- He sinh thai do thi co tinh bien dong va khong ngitng phat trien. Su phat trien cua
cac d6 thi thudng keo theo nhung thay dbi lbn ve tinh hinh sot huu va sir dung da't dai.
Nhung thay doi nay mau thuSn lin nhau va co y nghTa nha't dinh vb mat kinh te cung
nhu nhung tac d6ng doi vbi moi trucmg va tinh hinh kinh te - xa hoi, dac biet la o cac
vung ndng th6n va nhung khu vuc duac bao ve. Su phu thuoc va mb hinh cung - cau noi
tren khien cho cac he thong dd thi, dac biet la cac thanh pho lom trot nen bat on dinh va
d6 bi anh hucmg neu xet tren quan diem kinh te - xa hoi va m6i trucmg.
- Dac diem noi bat nha't cua he sinh thai do thi la khia canh con ngued bao g6m ta't ca
cac mat nhu van hoa, xa hoi, tarn ly, kinh te, chinh tri - xa h6i... Dac biet, khia canh con
ngucri bao g6m nhi6u diem mot h6, kho dinh nghTa va cang kho dinh lucmg. VT du nhu:
tmh sang tao, y thuc an ninh, su hai long vod cong viec, muc tieu phan dau, tham my...
Neu chung ta khong dd y den nhung khia canh lien quan mat thiet vdi chat lucmg m6i
trucmg cung nhu chat lucmg cuoc song do thi chung ta co the se mac phai nhung sai lam
dan dbn viec quy hoach va quan ly lech hubng.

1.2. KHAI NlfiM

MOI TRlTClNG VA TAI NGUYfiN

1.2.1. K hai niem ve moi truerng
Mbi trucmg la khai niem dung de chi t6ng the cac yeu to vat chat, tu nhien va nhan
tao bao quanh con ngucri co quan he mat thiet den su t6n tai cua con ngucri va xa hbi loai
ngucri. Trong Luat bao vd mbi trucmg cua nude ta ban hanh ngay 10-1-1994 thi mbi
trucmg duorc dinh nghTa nhu sau:
“Mbi trucmg bao gbm cac yeu tb tu nhien va yeu tb' vat cha't nhan tao quan he mat
thiet vdi nhau, bao quanh con ngucri, co anh hucmg tori dcri song, san xuat, su tbn tai, phat
tridn cua con ngudi va thien nhien”.

Nhu vay, khai niem mbi trucmg a day khbng phai la the gidri tu nhien noi chung,bat
ki, ma la the gidri tu nhien dat trong mbi quan he mat thibt vdi su tbn tai va phat trien cua
con ngudi va xa hbi loai ngudi noi chung. Quan diem tren ve mbi trudng nhan manh ybu
tb mang tmh ban chat cua mbi trudng bao gbm cac ybu tb bao quanh con ngudi, trong
dd ca'u true cua no cung ducrc the hibn la ybu tb tu nhibn va ybu tb vat chat do con ngudi
tao nen.
Xet mot each khai quat, mbi trudng bao gbm: mbi trudng tu nhibn, mbi trudng xa hbi
va mbi trudng nhan tao. Tuy nhien, trong pham vi giao trinh nay chi tap trung vao nhung
vbn de co libn quan tdi mbi trudng tu nhibn.

11


M6i trudng tu nhien trong quan he vdi ddi song con ngudi va sir phat trien cua con
ngudi la mdt he thong co cac chue nang (hinh 1.2).

Moi trudng la cai noi sinh thanh va phat trien cua xa hoi loai ngudi. Nhung yeu td
cdu thanh m6i trudng nhu khdng khf, nude, anh sang deu rat quan trong doi vdi con
ngudi. Khdng khf de thd, nude de uong... tat ca dSu la nhung thanh phan cua moi trudng
co y nghla quyet dinh den su ton tai va phat trien cua loai ngudi.
Vdi chdc nang nay mdi trudng la noi cung ca’p he sinh thai nhu yeu to vat chat co ban
giup cho su tdn tai va phat trien cua con ngudi bao gdm khdng khf, ngudn nude, dat, cay
edi, ritng va sinh vat. Nhung yeu td nay bi tdn hai den mdt mdc dd nha't dinh thi hau qua
cua no se de doa den su sdng cua con ngudi
Sdng trong mdi trudng, con ngudi mdt mat chiu anh hudng cua nhan td mdi trudng,
mat khac con ngudi lai tac ddng vao mdi trudng lam cho mdi trudng bien ddi. Su bidn
ddi mdi trudng lai anh hudng trb lai con ngudi. Su phat trien kinh te xa hdi, hay noi each
khac su phat trien la mot qua trinh su dung cac tai nguyen sdng va khdng sdng dd san
xua't ra cua cai vat chat nham dap utng nhu cau cua ddi sdng con ngudi.

Moi trudng la ncri chua dung nhung ngudn tai nguyen lam thanh ddi tuqng lao ddng
san xua't va hinh thanh cac ngudn luc can thidt cho viec san xua't ra cua cai vat chat cua
loai ngudi. Trong sd nay co thd co mdt so co thd tai tao duqc, mot sd co thd khdng tai
tao duqc. Trong qua trinh khai thac, ndu mufc dd khai thac nhanh hon mdc dd tai tao thi
se gay ra tinh trang khan hidm, suy kiet hoac khung hoang ddi vdi mdi trudng. Vdi chdc
nang thd hai nay mdi trudng la noi cung cap nguyen lieu va nang lupng phuc vu hoat
dong kinh te va ddi sdng cua con ngudi.
Mdi trudng la ncri chua dung chat thai cua qua trinh sinh hoat trong cudc sdng cua
con ngudi va cua qua trinh san xua't.
Trong qua trinh sinh song va phat trien xa hdi, con ngudi mot mat khai thac cac
ngudn tai nguyen de sinh hoat va san xua't cac loai hang hoa khac nhau nhung lai thai
vao mdi trudng cac chat thai trong qua trinh sinh hoat va san xua't.
Mdi trudng la noi giam nhe cac tac ddng co hai cua thien nhien tdi con ngudi va sinh
vat tren Trai Dat.
Su phat sinh, phat trien su sdng xay ra tren trai dat nhd hoat ddng cua hd thd'ng cac
thanh phan cua mdi trudng: khf quydn, thuy quyen, sinh quydn va thach quydn.
- Khf quyen giu cho nhiet do trai ddt tranh duqc buc xa qua cao, chenh lech nhiet dd
ldn, dn dinh nhiet do trong kha nang chiu dung cua con ngudi, v.v...
- Thuy quyen thuc hien chu trinh tuan hoan nude, giu can bang nhiet dd, cac chdt khf,
giam nhe tac ddng co hai cua thien nhien den con ngudi va sinh vat.
- Thach quyen lien tuc cung cap nang lupng, vat chat cho cac quyen khac cua trai diit,
giam tac ddng ti6u cue cua thien tai tdi con ngudi va sinh vat.

12


M6i trucmg la nod luu tnr va cung ciip thong tin cho con nguod.

Hinh 1.2: Cac chicc nang chu yeu cua moi trucmg
- Ghi chep va luru tru lich sir dia chat, tien hoa cua vat chat va sinh vat, lich sir xuat

hien va phat trien van hoa cua loai ngucd, da dang cac ngudn gen..
- Cung ca'p cac chi thj khong gian va tam thcd mang tfnh chat bao d6ng sdm cac nguy
hiem d6'i vcfi con ngucfi va sinh vat nhu : cac phan ring sinh ly cua co the’ sd'ng truofc khi
xay ra cac tai bie'n thien nhien va hien tuong thien nhien dac biet nhu bao, d6ng d a t ,...

1.2.2. Khai niem ve tai nguyen
Tai nguyen thiin nhien (TNTN): Tai nguyen thien nhien la ngudn cua cai vat chat
nguyen khai duoc hinh thanh va t6n tai trong tu nhien ma con nguoi co the sir dung de
dap ung cac nhu cau trong cube song.
M6i loai tai nguyen co dac di^m rieng, nhung co hai thudc tinh chung:
- Tai nguyen thien nhien phan b6 khong d6ng deu giua cac vung tren trai dat va tren
cung m6t lanh thd co the t6n tai nhieu loai tai nguyen, tao ra su uu dai cua tu nhien vcri
tirng vung lanh th6, timg quoc gia.
- Dai be phan cac ngudn TNTN co gia tri kinh te cao duqc hinh thanh qua qua trinh
lau dai cua tu nhien va lich sir.
De t6n tai va phat trien, con ngucd phai dua vao cac ngu6n tai nguyen s§n co trong tu
nhien va m ei trucmg la nod cung cap cac ye'u t6' do. Tuy theo trinh d6 phat trien cua xa
hei, sd' luqmg tai nguyen dupe con nguod sir dung ngay cang tang. Tai nguyen dupe phan
chia thanh hai loai:

13


Nguon tdi nguyen co kha nang tdi tao duc/c nhu cay rung, cac loai ddng vat d trong
rung, ca dudi bien... la loai tai nguyen ma trong qua trinh khai thac neu con ngudi biet
phuc hoi chung thi chung se khdng bao gib bi can kiet (trir nhung bien dong bat thudng
cua tu nhien gay ra co the lam cho loai nay hoac loai khac bi tuyet chung).
Doi vdfi loai tai nguyen nay neu toe dd khai thac va sir dung ldn hon toe dd duoc tai
tao, phuc h6i thi dan dan se dan tdi bi can kidt va khong con nun. Vi vSy, de duy tri
ngu6n tai nguy6n nay, cung la nh&m duy tri mdi trudng song trong sach thi di doi vdi

vibe khai thac va sit dung can phai co giai phap kh6i phuc va tai tao thudng xuyen sao
cho kha nang khoi phuc va tai tao phai lorn hem toe dd khai thac. Doi vdi nude ta, cac
bidn phap trong cay, khoi phuc lai ritng da bi tan pha, phu xanh dat trong doi troc , han
che danh bat cac loai ca nho, nghiem cam viec san bat cac loai thu quy hiem... chmh la
cac bien phap co hieu qua nham kh6i phuc va tai tao lai ngudn tai nguyen da bi khai
thac qua mdc cho phep trong nhung nam trude day.
Nhung ngudn tai nguyen tai tao duqc co the su dung mdt each lau dai neu ngudi sur
dung co y thuc duy tri va bd sung chung. Neu sur dung qua muc hay khong co su quan ly
chat che co the dan tdi lam cho ngudn tai nguyen nay bi giam di, tham chi bi tieu huy
hoan toan.
Nhu vay chung ta cSn phai tha'y duqc nhihig net dac trung cua loai tidm nang tai
nguyen nay b nude ta de co ke hoach khai thac, sir dung va phuc hoi no trong tuemg lai.

Nguon tai nguyen khong the tdi tao ditoc la cac loai tai nguyen nhu quang sat, ddu
mo, kim cuomg, than ddt... co san trong long dat, trong qua trinh khai thac va sur dung
ngudn tidm nang nay se ddn dan bi can kiet va tien tdi khdng con nua. Theo su phat trien
cua lich sir, loai ngudi cang tien bd thi cac ngudn tai nguyen cang bi khai thac nhieu
hon. Doi vdi ngudn tai nguyen khdng the tai tao, viec sit dung chung mot each lang phi,
khai thac bira bai, khdng co hieu qua se ddn tdi lam giam nhanh chong tai nguyen nay
cho tdi luc bi can kiet vinh viln.
Dd duy tri ben vung ngudn tai nguyen khdng the tai tao duqc can phai quan triet
nguyen tac tiet kiem trong sir dung khai thac hop ly, co hieu qua, dong thdi khdng khai
thac bura bai.

1.3. 6 NHlfiM MOI TRI/6 NG VA CAC TAC DONG CUA 6 NHlfiM
1.3.1. Ban chat cua 6 nhidm
Trude khi loai ngudi xua't hien, moi trudng tren qua dat hoan toan la mdi trudng
nguyen thuy, chi co bien xanh, tuyet tr&ng, rdng nguyen thuy xanh tuoi ma khdng co do
thi, khdng co nha may, hdm mo, o td,...
Tit khi con ngudi xuat hien, qua trinh sinh hoat va san xuat cua con ngudi da gay nen

d nhidm mdi trudng. Ban chat cua d nhidm la su rdi loan van hanh mang tinh tieu cue

14


trong cac chu trinh tu nhien, ma ngudi ta co the nhan ra va do ludng hoac quan sat duqc
a mdc dd khac nhau.
Chat thai (Theo Luat BVMT) la loai vat chat duqc loai ra trong sinh hoat, tu qua trinh
san xudt, hoac tit cac hoat dong khac. Chat thai co the d dang ran, dang long hoac b
dang khac.
O nhidm m6i trudng co nhidu dang, bao g6m 6 nhidm khdng khf, 6 nhidm ngu6n
nude, 6 nhidm da't, 6 nhidm tieng 6n... vdi cac ngudn gay 6 nhidm mang tfnh da dang va
lu6n lu6n bid'n ddi.

Ngudn nude duoc coi la 6 nhiem khi thanh phan va tfnh chat ly hoa sinh hoc cua
nude bi thay ddi, khong bao dam chat luqng cua ngudn cung cap va cac yeu cau khac
Mdi trubng khong khi bi coi la 6 nhiem khi cac thanh phan bi bien ddi khac vdi trang
thai binh thudng. Chat gay 6 nhidm la chat co trong khi quyen b ndng dd cao hon ndng
dd binh thudng cua no trong khong khf hoac chat dd thudng khdng co trong khdng khi.
Su d nhidm khdng khf la ket qua cua vide thai ra cac khf, hoi, giot va cac luqng khf
khac co ndng do vuqt qua thanh phdn binh thudng trong khdng khf gay ndn cac tac ddng
co hai hoac gay su kho chiu (do mui, do b u i,...).

Daft bi coi la 6 nhiim khi su tang ndng dd chat dat tdi ndng dd co kha nang lam xuat
hien nhung tac dong bat lqi den nhung chuc nang da dinh cua da't, d in den su huy hoai
he sinh thai da't.
Tieng on noi chung la nhitng dm thanh gay kho chiu, quay rdy su lam vide va nghi
ngoi cua con ngudi. Tid'ng dn la mdt yd'u td tu nhidn nhung cung la san pham cua ndn
van minh ky thuat. Khi tid'ng dn lan truydn trong khdng khf, chuydn dong am thanh cua
cac phan td khf gay ra nhung bid'n ddi nho vd ap sua't khdng khf ma ngudi ta bid’u hidn

bang ap suat am, cudng do am. Hidn nay, ngudi ta coi tid'ng dn nhu la mdt chi sd d
nhidm moi trudng trong thanh pho.
6 nhidm mdi trudng phln ldn do nhung hoat dong kinh td' khdng hop ly cua con
ngudi gay ndn nhung cung co nhung d nhidm do hoat ddng cua tu nhidn tao thanh. Hau
qua cua d nhidm nay tham chf con nghidm trong hon, pham vi anh hudng to ldn hon so
vdi d nhidm do hoat ddng cua con ngudi va khdng the tranh khoi. Thf du dien hinh la nui
lira phun ra nhung ddng nham thach ndng chay cao hang tram met vdi ham luqng khf
sunfuaro rat nhidu gay ndn su d nhidm trdn mdt vanh dai rdng ldn, tham chf lam bid'n ddi
khf hau cue bd.

1.3.2. Cac tac dong tieu cue cua con ngudi ddi vdi mdi trudng
Da co nhieu khung phan loai duqc de xuat de lidt kd cac tac ddng co thd’ co trong
khudn kho hoat dong nhan tac. Nhung tac dong nay khac nhau chu yeu ve chu diem cua
tac gia: bao vd dong vat va thuc vat, sue khoe cua con ngudi, su can bang thidn nhidn.
Ddi vdi chung ta, chu yd'u la dd hieu ro hon cac mdi quan hd giua su quan ly cha't phe'
thai va mdi trudng, phai tu gidi han d 3 loai tac ddng sau day:

15


- Nhftng tac ddng gSn voi thdm my va tien nghi.
- Nhung tac ddng sinh thai.
- NhiJng tac ddng ddc hai va ddc hai sinh thai.

Nhitng tac dong gan vai tham my va tien nghi
Cac tac ddng loai nay bao g6m mui, tidng ddng, mau sac, quang canh, nhflng bd cue
phong canh, khoi... Quan ly cac phe thai thudng bao ham ca tac dong do. Nhung thf du
dien hxnh nhu sau :
- Truong hop nhung kieu vut rac, khi rac khong duoc gifi gin can than, co the dd giay
hay mang chat deo bay lung tung, thu hut qua nhieu chim choc, mui h6i ham.

- Tmcmg hop nhung 16 thieu rac, khi phat thai khoi qua nhidu gay hai cho khu vuc lan can.
- Truong hop nhung don vi u rac lam phan bon, khdng khd'ng chd de mui h6i thd'i cua
rac hoai muc boc ra.
- Truong hop tieng 6n phat sinh do thu thap thung rac, hoat d6ng cua cac cac may
nghi6n..
- Truong hop hoat d6ng cua cac cong truong ngoai tr6i.
Kidu tac d6ng nay gay nhidu didu dang chu y:
- Tieng on, mui, mSu sdc thubng thudng duqc tha'y tang l6n manh boi cac b6 bao...,
hidn tuqng nay chua co edng nghe
ly. Giai phap la phai ddy manh vide giu nghi6m
nhung quy che cho'ng 6 nhidm hay la chat luqng c6ng nghe cua dung cu khdng thoa
man. Ngoai ra tut nhidu nam nay, ngudi ta ap dung bien phap khit nhung yeu td tac ddng,
do cac chuyen gia quan ly chat phd thai tham gia thuc hien.
- Su vide thude loai dung cham den ban chat tham my co the ngay cang nhidu, nhung
tac ddng ddn tarn thdn than the (tarn the) bieu hien bang nhung trieu chung lam sang
(ngua tren da, nhiic ddu, hoang mang lo so, suy sup...). VS mat do, nghidn cun tarn ly va
dich td hoc phai trd ndn mdt nganh rat tfch cue cua khoa hoc mdi trudng.
- Sau cung, edn ghi nhan, va cung chinh la mdt kho khan thuc su, rang khdng ai phan
ddi dieu cho rang nhung tac ddng thdm my (mui, mdu, tieng 6n) cung gay ra ddc hai hay
ddc hai sinh thai.

Nhitng tac dong sinh thai:
Do la nhung tac ddng bieu hidn khdng do dd'm duqc, thdng qua nhung qua tiinh lam
bidn ddi vd hd thuc vat, hd ddng vat va ca nude, khdng khi va ddt nhu:
- Thay ddi quan the’ hd ddng thuc vat cua mdt con sdng.
- Su bid'n mdt hay nguqc lai su sinh sdi qua mdc cac loai cay co.
- Su giam sut da dang sinh hoc.
- Xoi mon va nhidm man cua ddt.

16

>

•


- Su biS'n doi cua m6t sd can bang: hieu ling nha kmh, thung tang 6z6n.
Cung rat nen nhan xet ngay tur day rang bien gidri gitra tac ddng sinh thai va tac ddng
gay ddc hai hay ddc hai sinh thai la rat kho vach ra tren quan diem cho rang cac tac
d6ng thucmg khong phan biet ro ra duqc dau la nguyen nhan, dau la hau qua: m6t su co
d6c hai thuc vat co the la ngu6n goc cua su bien mat mot loai thurc vat nao hoac qua
tnnh tang bat thucmg cua nhiet d6 gan vdi hieu ling nha kmh co the duqc coi nhu kha
nang dua den nhung roi loan quan trong trong doi song cua cac loai d6ng, thuc vat va
con ngudi.

Hieu ting nha kinh
Khf hau Trai Dat phu thuoc vao su can bang cua cac qua trinh buc xa cua toan the
da't, dai ducmg va khf quyen. Nhung khf quyen dong vai tro nhu m6t cai loc nhiet luong
bang each "danh bay" cac tia buc xa, thong qua vai tro trung gian cua cac chat khf, gay
ra hieu ung nha kmh, bao g6m: COz, CH4, CFC.
Nhung loai khf xua't hien m6t each tu nhien trong khf quydn co kha nang hap phu buc
xa h6ng ngoai va phan xa tro lai be mat trai da't gay ra hi6u ung a'm duqc goi la khf nha
kmh. Cac khf nha kfnh co tfnh nang ha'p thu buc xa nhi6t song dai (bude song > 4pm).

17


Nhu vpy hieu ung nha kfnh la hien tupng gay ra sir tang nhiet dp cua bP mat trai da't
do sir hap phu burc xa nhiet tir mat dat vao khf quyPn bdi cac khf nha kfnh lam cho nhiet
dp khf quyen bao quanh trai da't bi tang len.

So dl goi la hieu urng nha kinh cua khf quyen la vi tac dung cua cac khf nha kmh
trong khf quyen tuong tu nhu lop kfnh cua cac nha kfnh trong rau xanh trong mua d6ng,
burc xa mat trcfi la song ngan nen dp dang xuyen qua lop kfnh truyen vao trong nha kfnh
trdng rau, con buc xa nhiet cua ben trong nha kfnh vdi nhiet dp tha'p, thuoc loai burc xa
song dai, khong the xuyen qua lop kfnh truyen ra ngoai dupe va ket qua la m6i trudng vi
khf hau trong nha kfnh am hon ngoai nha. Thf du vP hieu dng nha kfnh dupe the hien a
hinh 1.3.
Khi co hien tupng hieu ung nha kfnh xay ra thi nhiet dp thuc te cua bP mat trai da't bi
tang them. Bang 1.2 the hien dac tfnh cua nhung khf gay hieu ung nha kfnh.

Bang 1.2. Dac tfnh cua nhung khf gay hieu ung nha kfnh chu ye'u
co 2

ch 4

n 2o

o3

CFC 11

CFC 12

354 ppm

1,7 ppm

310 ppb

20-40 ppb

280ppt

484 ppt

Mure tang hang nam (%)

0,5

1

0,25

0,5-1

4

7

Thdi gian t6n tai (nam)

50-200

10

150

0,1

60

120

21

206

2000

12400

15800

N6ng dp hien nay

Kha nang hap thu
Bdi phdn tu

Ghi chu : (ppm: 10'6, ppb: 10'9, ppt: 10'12)

Thi du ve su gay doc hai cua ammoniac
Ammoniac can bang trong nude theo phan ling sau:
NH3 + H20 ------- NH4+ + OH"
Nong dp NH3, chat gay dpc tang len khi tang dp pH va nhipt dp, keo theo su chet ca.

Thi du ve tac dong cua su gay doc hai cua nitrat va nitrit do'i v&i nu&c sink hoat
Nhu da trinh bay, khi nude bi nhiPm nitrat thi cung bi nhilm nitrit vi qua trinh khir
cua nitrat. Nhung ion nitrat va nitrit co nhung tfnh cha't rat khac nhau mac dPu co su
giong nhau vP ca'u true. Ion nitrat (N 0 3 )ben vung do do ft hoat dpng, va vi thP ft dpc
hai, trir khi hap thu qua nhieu. Tham chf no con dupe dung trong thuPc chua bpnh. Ion

nitrit (N O j) khdng bPn vung va hoat dpng manh, chfnh vi thP gay ddc hai. Tuy nhien su
co mat cua nitrat cung la diPu khdng mong mud'n vi kha nang chuyPn hoa thanh nitrit.
Nitrit co hai tac dung gay dpc chu ye'u bang su tao thanh methemoglobin va
nitrosamin (hinh 1.4.)

18


Hinh 1.4: Tac dung gay ddc sinh thai cua nitrit
Trong mau, cac nitrit gay ra su chuyen hoa h6ng cau thanh methemoglobin, phan tur
khong dam bao su chuyen giao oxy dan tod su dau d6c mau. Do la su thieu oxy/tun ngucri.
Nhffng nitrosamin la nhung phan tvr hinh thanh tur nhung phan ling hoa hoc giua nitrit va
amin (co trong cac cor quan sdng hay thuc an). Chat dofn gian nhat la dimetylnitrosamin.
Ngay nay ngubd ta da phan dinh duqc 120 hop chat thuoc dong nitrosamin, m6t sd
trong dong do co tac dung gay ung thu (gan, phoi, da day, thuc quan...). Ta't ca moi dieu
kibn deu hop lai or thuc quan de nitrit chuyen hoa thanh nitrosamin (pH axit, nitrit tu do,
amin thd cap co nguon goc thuc pham hay thudc chua benh). Ngubd ta vi the co the tim
tha'y nhung vet nitrosamin trong m6t s6 loai thuc an: thuc an muoi, ca, fomat, bia...
Ngoai d6 udng, nhibu loai rau chiia dung nitrat va nitrit (bang 1.3).

Bang 1.3. Su tfch tu nitrat va nitrit trong rau
Loai rau

N 0 3 (mg/kg)

N 0 2 (mg/kg)

2100

3,3

Ca rdt

180

1,5

Gin tay

1300

0,7

Rau diep

1360

8,7

Cu cai do

Nitrat va nitrit, ngoai ra con duqc dung de bao quan va nhudm mau thit va uorp thit
(chong true khuan). Vide s i dung cac chat nay ngay cang bi kiem soat chat che.

Vi du v i cac tac dong do mtfa axit
Su tao thanh axit la do qua trinh oxy hoa trong khong khf cua S 0 2 va NOx. Ngucti ta
udre luqng khoang 30% la su tham gia cua NOx vao cac tran mua axit (60% do S 0 2).
Nhung khu vuc bi mua axit red rat rin g va thucrng xa nhung noi phat thai (Trung Au,
phia D6ng nude Phap). Nhung vu mua axit red gay nhibu hau qua khac nhau:

19


- Axit hoa va lam ngheo dlt, keo theo lam hu hai ldfn doi vdi ritng thf du nhu d
Vosges;
- Nhung sir cd ve sure khoe cua ngudi vi su lam giau ngudn nude vdi cac kim loai gay
ddc (chi, nh6m,...).
- Lam hu hai cac cong trinh bang xi mang va cac k it cau kim loai.
Cung nln ghi nhan rang, doi vai cac NOx, su chuyen hoa thanh axit, chu yeu xay ra
do qua trinh oxy hoa trong pha khf:
2 NO + 0 2

2 N 02

2 NO+ H20 -> H N 0 3 +
axit nitric

H N 02
axit nitra

Vi du ve cac tac dong do 6 nhiim quang hoa hoc
Dang 6 nhiim nay bao trum tir 7 d in 10 km each mat d lt. C hit gay 6 nhiim chinh bi
liln quan la 6z6n, ch it nay binh thudng co mat trong khong khf chi vdi n6ng do rlt thap.
CJ tang doi luu, nhung phan ung hoa hoc giiJa nhung truing hop ch it (oxyt nita, hap
chit hun ca, CO...) dudi tac dung cua tia mat trdi d in tdi su san sinh ra mdt loat chit gly
6 nhiim ma ch it chfnh la dzdn, cung vdi nhilu loai axit hay cac ch it gly 6xy hoa
(aldehyt, nita hun ca, nude oxy gia...). Co c h i cua nhung tac hai nay rlt phuc tap va con
ft dupe bie't. Cac oxyt nita dong mot vai tro quan trong trong nhung phan ung dudi dly,
dung d ! minh hoa, nhung ca c h i thudng dupe dua ra:
- Ci ting d li luu, N 0 2 bi phln ly bdi buc xa mat trdi.

N 0 2 + h V -> NO + 0 \ X < 430 nha may)

(*)

- Td do dzdn cung dupe sinh ra:
0 2 + O —> Oj
- Su san sinh ra dzon, tuy nhi6n, cung bi han c h i do phan ung cua no vdi NO cung
clp bdi (*).
NO + 0 3

N 0 2+ 0 2

/

Luang dzon dupe tao thanh phu thude chu yeu vao ty 11 NOj/NO.

Nhung hau qua cua 6 nhiem quang hoa:
6 nhiim quang hoa d ly nhanh tie dd hu hong cua mot s6 v lt lilu (dac b ilt la chit
deo) cung nhu la gly mua axit (tham gia vao qua trinh oxy hoa S 0 2 va N 0 2).
Ngudi ta ude lupng dd tang cua ham lupng dzon d tang khf quyln thlp thude ban ciu
Blc khoang 0,5 - 1%. C hit dzon, rlt hoat dong, tac dung lln chdc nang hd hip, hop
dong vdi cac NOx va peroxy-axetyl-nitrat (PAN). C hit PAN cung tac dung lln m it.
Ozon lam b iln d li cac hoat dong quang hop cua cly: lam giam nang s u i t ,...

20


Van de ve tang ozon
Lien quan den su pha hoai cua CFC hem la vai tro pha huy cua cac oxyt nito. Q o bi
mang len ting cao khf quyen bbi chat CFC nhung tac ddng cua cac oxyt nito cung

khdng the loai trb. Vi ring oxyt nito la ngudn gdc cua su sinh ra dzon trong ting khi
quydn thap, chung tham gia vao viec pha hoai khi quyen b ting cao bbi nhffng chu trinh
xuc tac co dang:

O + N 0 2 -» NO + 0 2
NO + O3 —^ N 0 2 + 0 2
O + O 3 —> 202

1.3.3. Cac van de mdi trubng trong qua trinh do th{ hoa, cong nghiep hoa 0 Viet Nam
Mdi trudng suy thoai:
Co the noi mdi trubng tu nhien ma chung ta dang sd'ng da va dang bi suy thoai trim
trong. Hem 11 trieu ha dat trong doi troc, vide khbi phuc rimg va phu xanh dien tich nay
duqc tien hanh con rat ch |m va hieu qua chua cao. D6 phi nhieu cua dat co nguy ccf suy
giam hoac bi suy thoai do xoi mon, rita troi, da ong hoa, chua man hoa. Dat nbng nghiep
dang bi thu hep, ch it luqng rurng tu nhien thlp, co tbi 70% dien tich thubc dang ngheo
kiet. Runig nglp man, dim pha dang bi khai thac qua mbc, co noi h lu nhu khdng con
kha nang phuc hdi tai sinh. Da dang sinh hoc tren d lt liln va dubi bien co kha nang bi
suy giam. Dia ban cu tru cua cac loai ddng va thuc v |t hoang da co noi bi thu hep, chia
c lt nghiem trong. Viec san bln, mua ban thit thu rirng, chim thu sdng, chim thu nhdi
chua duqc kiem soat chat che nen nhilu loai da bi tuyet chung hoac dang co nguy co
tuyet chung. Ngudn tai nguyen gen quy hieim cua nubc ta chua duqc bao v6 td't.
Mdi trubng dd thi va cac khu edng nghiep, nhat la b cac vung phat trien kinh te trong
diem, da bi d nhidm do cac loai c h it thai khdng duqc thu gom va xu ly kip thbi. Khi
thai, nubc thai, tiling 6n, bui edng vbi co sb ha ting q u l yeu kem lam cho didu kien ve
sinh sue khoe b nhieu noi bi anh hubng nghiem trong. Cac nha may, khu edng nghiep cu
dang b trong tinh trang o nhidm, anh hubng d in sbe khoe cua ngubi lao ddng va dan cu
xung quanh. Ty le edng nhln bi m lc benh nghd nghiep, tai nan giao thong, nhat la trong
cac nganh hoa chit, luydn kim, v lt lieu xly dung, khai thac mb ngay cang co chieu
hubng gia tang.
Mdi trubng bien va bien ven bb da b it dlu bi d nhidm, ham luqng cac chit hfiu co,

chit dinh dubng, kim loai nang, v f sinh hoa, hoa chat ndng nghiep b mdt sd' noi da vuqt
tieu chuln cho phep. Ham luqng d lu trong cac vung bien dang co xu hubng tang len,
mdt sd noi da vuqt qua tieu chuln cho phep.

Tai nguyen can kiet:
Ngudn tai nguyen nubc, nubc mat, nubc nglm nhidu noi dang bi can k ilt d in ve sd
luqng, bi d nhidm suy giam vd chit, nguy co thieu nubc cho sinh hoat va san x u lt dang
co chidu hubng trb thanh hien thuc cua nhieu vung.

21


Cac vdn dd m6i trudng toan cau ngay cang tac dong ddn mOi trudng nude ta nhu: khf
hau thay doi theo chieu hudng nong len, tang ozdn suy giam, muc nude bidn dang cao, 6
nhidm xuydn bi6n gidi, xuat khau edng nghidp d nhidm, mdc dd suy giam cha't luqng
nude d cac dong song xuyen quoc gia va cac tham rung chung bien gidi, mua axit, cac
cue tri vd bao lu, mua ldn, han han ngay cang gia tang, gay ra hang loat anh hudng xdu
den san xua't va ddi song nhieu vung. Cac su co tran ddu tren bien d vung eda sdng, cac
cang, cac su co ky thuat d cac co sd san xuat ngay cang gia tang, gay thiet hai khong
nho v i ngudi va cua.
Tinh trang moi trudng bi 6 nhidm va suy thai nhu da neu tren la hau qua cua ca mot
thdi gian dai trude day chung ta chua quan tarn d£u du den nhiem vu bao ve m6i trudng
trong cac kd hoach phat trien kinh te xa hoi., trong quy hoach phat trien dd thi va edng
nghiep, trong quy hoach phat tridn cac nganh kinh te, trong dSu tu xay dung cac edng
trinh cu the.

Cac hau qua:
O nhidm mdi trudng khdng khf la mdt v&n dd tong hop, no duqc xac dinh bang su
bien doi mdi trudng theo hudng khdng tien nghi, bat lqi ddi vdi cudc sdng cua con ngudi,
cua ddng thuc vat, ma su d nhidm dd lai chfnh la do hoat ddng cua con ngudi gay ra vdi qui

md, phuong thusc va mdc dd khac nhau, true tidp hoac gian tidp tac dong, lam thay ddi md
hinh, thanh phdn hoa hoc, tfnh chat vat ly va sinh hoc cua mdi trudng khdng khf.
Dudi tac ddng cua d nhidm mdi trudng khdng khf, nhidu quan thd’ cay xanh da bi tidu
didt hoan toan. Cac tac hai cua d nhidm mdi trudng khdng khf bao gdm:
- Tac hai ddi vdi sure khoe cua con ngudi va ddng vat sdng trdn mat da't.
,

r

- Tac hai ddi vdi thuc vat.
- Tac hai ddi vdi vat lidu.
- Tac ddng tdi khf hau: tang nhidt dd, giam burc xa mat trdi va tang dd may
- Tac hai ve mat kinh te.
- Tac dung tdng hop cua mdt sd chat d nhidm.

Mdi trudng nude: (bao gdm mdi trudng nude mat va nude ngdm). Nude mat tu cac
ngudn sdng, sudi, kdnh rach, kdnh thoat nude, hd, ao tai cac khu vuc dd thi va ndng
thdn. Cac chi thi chfnh cua trang thai mdi trudng nude:
- Trur luqng ngudn nude ngdm (m3/s).
- Chat luqng nude ngdm (pH, BOD, tdng coliform, chat ran lo litng, tdng N, P, kim
loai,...).
- Tru luqng nude mat (m3/s).
- Chat luqng nude mat (pH, BOD, tdng coliform, cha't ran lo lung, tdng N, P, kim loai
nang Fe, Mn, As, Hg..., thude hoa hoc bao ve thuc vat...).

22


C h at thai r l n : D6 thi cang phat trien, luqng chat thai ran cang 1cm, tmh chat ddc hai
cua chat thai ran cang tang. Do tac ddng cua sir gia tang dan so do thi, muc sdng va tmh

chat tieu dung cua ngudi dan va tac ddng cua phat trien kinh te xa hdi ma khoi luorng
chat thai ran cang 1dm. Neu khdng quan ly thu gom, xir ly tot luqng ch it thai ran nay se
d in den hang loat hau qua tieu cue d6'i vdi m6i truemg. Van d6 moi trudmg d6 thi va cac
tac dong gay ra duqc the hien 6 bang 1.4.
Bang 1.4. Va'n de moi trudmg do thi va cac tac dong gay ra
"
Va'n dd

—

Tac d6ng
—____

Tidn nghi

Sinh thai

X

X

X

X

X

X

X

Nguon nude mat

X

X

X

X

Chat thai r!n

X

X

X

Chat thai nguy hai

X

X

X

6 nhidm chat thai sinh hoat

X

X

Tieng 6n

X

X

X

X

X

X

Sue khoe

San phlm

Khi trong nha

X

X

Khf phat thai

X

Nude sach

"

6 nhilm

X

Suy thoai mdi truemg sdng
Ket xe
Giam mdc dd tien nghi
Mdc dd nguy ca cao

X

X

X

X

Nude ngfim

X

X

X

6 nhidm dat va mat can bang sinh thai

X

X

X

Suy thoai hd sinh thai

X

1.4. CAC K H A IN IEM v f PHAT TRIEN Bf:N VtJNG
1.4.1. K hai niem ve p h at trien ben vftng
Theo H6i ddng the gidi v i mdi trudmg va phat trien thi "Phat trien bdn vflng la su phat
triln dap ling cac nhu cau hien tai ma khong lam ton hai den kha nang cua cac the he
tuemg lai trong dap umg cac nhu c3u cua ho".
Phat trien bdn vung duqc xem nhu la phuemg thuoc de phong chong tong hop cac
nguy co noi tren. Co thd noi ring, phat trien bdn vung la nidm hy vong cua nh&n loai

23


trong thd' ky 21. 6 timg quoc gia, da c6 cac chuong trinh, ke hoach hanh ddng or nhung
mure dd khac nhau nhung ddu nham ddn muc dich bao ve m6i trudrng, xuc tien phat trien
b ln vfing.
Su ben vung cua phat trien kinh td' - xa hdi co the danh gia dugc bang nhung chi tieu
nhat dinh vd kinh te', tai nguydn thien nhidn, chat lugng m6i truong va tinh trang xa hdi.

Ve kinh te: Trong xa hdi co su phat trien b ln vflng vide dau tu va phat tri6n noi chung

dem \av \qV tvYvu&n, tong san pYvam trong nude.
V e tai nguyen thien nhiem Trong -x.a\vd\ eo phat t u i n b i n vung, tar ngnyenkhong tar
tao dugc phai sit dung trong pham vi khoi phuc v i s6 lugng va chat lugng, bang cac col
duomg tu nhien va nhan tao. Cac tai nguyen nay phai dugc sur dung mdt each tii't kiem,
han c M va dugc ho sung thuemg xuyen bkng cac tai nguyen thay the thien nhiin hoac
nhSn tao.

Ve chat lugng moi tritdng\ Trong xa h6i b6n vung, m6i truemg khdng khf, nudre, dat,
canh quan lien quan den sue khoe, tien nghi, yeu cAu thim my, tAm ly cua con ngubi
nhin chung khdng bj cac hoat ddng cua con ngudri lam 6 nhidm; cac ngudn phe thai dugc
xu ly, tai che kip thai.
Ve tinh trang van hoa - xa hoi: Xa hdi bdn vung phai la mdt xa hdi trong do phat
trien kinh te phai di ddi vbi edng bang xa hdi; giao due, dao tao, y te, phuc lgi xa hdi
phai dugc cham lo, cac gia tri van hoa, dao due cua dan tdc va cong ddng phai dugc bao
vd va phat huy.
Nhung chi tieu noi tren cung la nhung didu kien can va du de dam bao su bdn vung
trong phat trien ben vung cua xa hdi. Neu thieu mot trong bd'n didu kidn trdn thi su phat
trien se dung trudre nguy ca "mdt ben vitng".

1.4.2. Cac tieu chi phat trien ben vutng
Dd so sanh, nhan xet, danh gia muc dd phat trien b ln vung co thd’ sir dung mdt s 6 tidu
chi mang tinh dinh lugng. Cac tidu chi nay dugc ph&n thanh cac nhom chi tidu:

1) Tieu chi do ludng chat lugng cuoc song: Do la chi tidu phat trien con ngudri,
bao gdm:
• Thu nhap quoc dAn tinh theo dau ngudri, bilu thi bang chi sd GDP
• Tuoi thp binh quan ddi vdi nam gidri va nu: gidri.
• Hoc va'n bieu thi bang ty Id mu chu, ty Id ngudri co trinh do trung hoc, dai hpc
va trdn dai hgc.
• Tu do trong cac hoat ddng kinh tb', chinh tri, van hoa, xa hdi.

• Chat lugng mdi truorng, mure dd d nhidm nang, vira va khdng d nhidm.
2 ) Tieu chi v i tinh ben vitng sinh thai: Mdt xa hdi dugc coi Id ben vung sinh thai khi:
• No bao ton he sinh thai phu trg cudc sdng va da dang sinh hgc.

24


• Bao dam ring vide sir dung tai nguyen tai tao dupe la b ln vfing va giam thieu vide
lam suy thoai tai nguyen khong tai tao duoc.
• Nam trong kha nang chiu tai cua cac he sinh thai phu trp.

1.4.3. Nhttng tiep can doi vdi phat trien ben vfing
a) Tiep can mang tinh dao dice:
- Dua tren dinh lu lt Pareto v l su cai thien td'i iru. Do la doi hoi sao cho "khi phat trien
ft nh lt la co mdt ngubi co cudc sdng kha len nhung khong ai bj tdi di".
- D l c lp den nguyen tic d in bu do ton hai mdi trubng.
- D l cap den nguyen tac ra quyet dinh sao cho moi the che xa h6i la nham lam tang
phuc lad xa hbi doi vdi ta't ca moi ngubi.
- D6 c |p den su trp giup tai chrnh doi vdi cac nude ngheo.
- Lpi fch lau dai se thay the cho led fch trude m lt.
- Thay d6i thoi quen sir dung tai nguyen qua mtfc va khdng tfnh tdi kha nang can kiet
trong tuong lai.
- The h6 hien nay phai co trach nhi6m trude the he tuong lai dd'i vdi vi6c sir dung tai
nguyen va dam bao mdi trudng trong sach. Neu trai lai, the he hien nay se phai tuan theo
nguyen tic d in bu thiet hai.
- Phat triln tien bd khoa hoc ky thuat de thay the cho viec sir dung cac tai nguyen
khdng tai tao va d l td'i uu hoa vide sir dung tai nguyen.
- Q uyln con ngubi dupe hubng gia tri tinh th in do thien nhien mang lai.

b)Tiep can kinh te:

Theo tap chi Young (1990) co 4 trien vong kinh te cua phat trien b ln vfing la:
- Tang trudng b ln vfing kinh te dupe xac dinh blng lupng hang hoa cue dai co th l
tidu thu ma khdng lam giam di gia tri cua tai san vo'n:
Tai san vdn = Tai san tao nen + Tai san tu nhiln + C hit lupng mdi trubng.
- Sir dung tai nguyen tai tao theo phuong thfic sao cho ch it lupng cuoc sdng la ham s 6
d in g bil'n vdi ch it lupng mdi trubng.
- Sir dung tai nguyln khdng tai tao sao cho gia tri thuc cua tin g lupng tai nguydn
khdng tai tao khdng bi suy giam theo thbi gian.
- Dam bao trang thai vfing b ln cua kinh td'. Tang trudng kinh te' ndn gifi d mfic "Zero"
i t kha nang v lt ch it cua trai d lt la co han, khdng th l cung c lp nguydn lieu cho san xult
chfia dung ch it thai cua san x u lt mdt each vd han. Khi ra cac quyd't dinh v l kinh td'
d b dua trdn nguydn tic dam bao tinh b ln vfing, theo chid'n lupc v l "Tieu chuan an toan
d i thieu" nhlm ngan ngfia trude nhung hilm hoa v l mdi trubng co th l xay ra.

25


c)Tiep can sinh thai:
Sir dung va d ilu chinh ban chat tong the va nang su it cua h i sinh thai nhlm bao dam:
1. Tmh h6i phuc
2. Nang sua't sinh hoc
3. Tmh b ln vfing.
Xet theo quy m6 toan c lu thi nhflng de doa den sir Phat trien b ln vfing hien nay cua
thi' gidfi la nhflng va'n d l sau day:
- Suy giam v l chat luqng va sd luqng cua m lt so tai nguyen thien nhien thiet yeu
(nhu da't, rung, thuy san, khoang san va cac dang tai nguyen nang luqng). Su suy thoai
nay trong cac th lp ky dau cua the ky 21 co kha nang d in d in tinh trang thieu tho'n
nghilm trong v l luofng thuc cho nhan loai. Dan sd the giofi dang til'p tuc tang len vdi t6'c
d6 khoang 1,7%, trong luc do, toe d6 tang truemg cua luong thuc chi vao khoang 1%.
Nan thieu hut trim trong luong thuc tren the gidfi da duqc du bao tir nam 1970 co kha

nang se xay ra trudfc h it tai cac nude ngheo, d in g dan. Va'n de nang luqng trudfc h it la
cac ngu6n nang luqng phi thuong mai nhu cui, cha't d lt, cung se co txnh trang tuong tu.
- O nhilm m li truing sin g cua con ngucri vdri tic d l nhanh, pham vi 1dm hon trulc.
M li truemg khlng khf, nude, d lt tai cac khu d l thi va khu c ln g nghilp, ngay ca d nlng
th in va vung san xua't n ln g nghilp, viing ven bien va dai duemg ngay cang bi I nhilm ,
anh huemg xlu dl'n defi sing, sue khoe cung nhu su sinh tin cua con ngudfi va phat triln
cua cac sinh vat khac sing trln trai da't.
- Cac bil'n d li khf hau vi trai da't dang bi nong d in lln do vln d l h ilu ling nha kfnh
lam cho khf hau toan c lu thay d li, muc n u lc bien se dang lln , thiln tai thudmg xuyln de
doa lln cac hoat d in g san xua't cung nhu cac hoat d in g sin g nhilu hon.
- Cac khf CFC dang lam thung la chin ting ozone bao v l con nguli khoi cac tac ding
nguy hiem cua cac bue xa cue tfm.
- Cac vln d l xa h li c lp bach: nan ngheo doi dang lan tran tai cac n u lc chlm phat
triln. Nan that nghilp nhu la b ln g ma am anh e u le sin g cua nhan dan nhilu nulc, k ! ca
nhflng n ulc phat triln nhlt. Su each b ilt v l thu nhap va m lc sin g cua cac Q ulc gia,
cung nhu giua cac n h lm n g u li khac nhau trong m lt n u lc dang ngay cang lan ring.
Chil'n tranh trln nhilu qui m l, nhilu hinh th lc dang cu lp di hang ngay sinh mang cua
hang van nguli, tan pha va huy diet hang nghin d l thi, lang mac va nhflng tai nguyln
thiln nhiln, tai san van h la v l gia cua nhln loai.
6 V ilt Nam, quan nilm v l Phat triln b ln vung lln d lu tiln duqc ghi n h ln trong ban
kl' hoach q u lc gia v l M li truing va Phat triln b ln vflng do H li d in g B I truing ban
hanh ngay 12/06/1991. Ban kl' hoach d l cflng da chi ro muc tilu cln hu ln g t li la thoa
man nhung nhu clu v l v lt chit, tinh thin va van h la cho cac thi' h i hiln tai va tuemg lai.
Kl' hoach da xac dinh duqc 7 vln d l quan trong:

26