Về công tác lý luận nhiếp ảnh pot

Về công tác lý luận nhiếp ảnh

Ảnh - Tạ Hoàng Nguyên
Nhiếp ảnh xuất hiện ở nước ta từ năm 1869. Bắt đầu là các ho
ạt động
nhiếp ảnh cửa hiệu. Hoạt động này phát triển, mở rộng vào th
ời kỳ cuối
thế kỷ XIX, chủ yếu ở các thành phố, thị trấn. Dần dà xu
ất hiện những
nhà "nhiếp ảnh tài tử", chụp phong cảnh thiên nhiên, chân dung các l
ớp
người trong xã hội.
Từ những năm 30 của thế kỷ XX xuất hiện dòng ảnh báo chí, r
ồi manh
nha dòng
ảnh nghệ thuật. Một số năm sau đó xuất hiện cuộc tranh luận
trên báo chí với chủ đề "Nhiếp ảnh có phải là m
ột bộ môn nghệ thuật
không". Họa sĩ Tô Ngọc Vân cùng các nhà nhi
ếp ảnh Hồng Nghi, Vũ
Năng An, Võ An Ninh, đã bảo vệ tính ngh
ệ thuật của nhiếp ảnh trong
khi một số người khác cho rằng nhiếp ảnh không phải là m
ột nghệ
thu
ật. Từ Cách mạng tháng Tám 1945, nền nhiếp ảnh cách mạ ng mới
thực sự ra đời, phát triển rực rỡ cho đến ngày nay. Đáng chú ý là l
ĩnh
vực nhiếp ảnh báo chí thời kỳ hai cuộc chiến tranh và nhi
ếp ảnh nghệ
thuật thời kỳ những năm cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI.

Phải nói ngay rằng nhiếp ảnh mặc dầu có sự phát triển và gặt hái đư
ợc
nhiều thành tựu nhưng công tác lý luận nhiếp ảnh hầu nh
ư chưa bao
giờ được đặt ra một cách nghiêm túc. Cũng chưa có m
ột đội ngũ hoạt
động chuyên sâu v
ề lý luận nhiếp ảnh. Có thể nói nhiếp ảnh phát triển
bằng con đường tự học, truyền nghề, sử dụng các tài liệu dịch của nư
ớc
ngoài là chính. Cho mãi tới những năm cuối thế kỷ XX, ở nước ta vẫn

chưa có trường lớp đào tạo nhiếp ảnh chính quy. Trư
ớc đó do nhu cầu
của hai cuộc kháng chiến, nhu cầu thông tin tuyên truy
ền, dịch vụ, có
một số lớp đào tạo ngắn ngày về nhiếp ảnh. Bên cạnh đó, Nhà nư
ớc có
cử một số ít lưu học sinh đi học nhiếp ảnh ở nước
ngoài nhưng không
phải chuyên ngành lý luận. Khi về nước những người này ho
ạt động
trong lĩnh vực báo chí, điện ảnh hoặc phục vụ hoạt động của các c
ơ
quan văn hóa là chính.
Từ khi thống nhất đất nước, đội ngũ những ngư
ời hoạt động nhiếp ảnh
được tập hợp lại đông hơn. Do nhu cầu tự thân của ngành, đã có m
ột số
người tự mày mò nghiên cứu, thể nghiệm, hình thành một nhóm l

àm
công tác lý luận phê bình nhi
ếp ảnh, chủ yếu bám sát các lý luận văn
học và các văn bản của Đảng, Nhà nước để phát triển quan điểm. Việc

"đi hai chân" có ưu điểm là ít nhiều có thực tiễn, nhưng nhược điểm l
à
"vừa đá bóng, vừa thổi còi", b
ị bó hẹp trong kinh nghiệm chủ nghĩa,
chưa đề ra được những "lý luận" gì đ
ặc biệt cho hoạt động nhiếp ảnh
một cách sâu sắc.
Thực trạng công tác lý luận nhiếp ảnh hiện nay
Như trên đã nói, mặc dù nền nghệ thuật nhiếp ảnh cách mạng nư
ớc ta
đã có một số thành tựu đáng khích lệ nhưng công tác lý lu
ận nhiếp an
hr chưa được đặt ra một cách thật sự nghiêm túc. M
ột số hoạt động
mang tính lý luận thời gian qua chưa đáp ứng được yêu c
ầu phát triển
của bộ môn. Có thể điểm qua một số lĩnh vực liên quan đ
ến công tác lý
luận nhiếp ảnh để thấy thực trạng của nó.
1. Một số cơ quan xuất bản báo chí có bộ phận nghiên c
ứu về nhiếp
ảnh như Thông tấn xã Việt Nam, Báo ảnh Việt Na
m, Báo Nhân dân,
Nhà xuất bản Văn hóa Tại các cơ quan này thỉnh thoảng có biên so
ạn

một số tài liệu nghiệp vụ về lý luận nhiếp ảnh. Tuy nhiên các tài li
ệu lý
luận này chỉ mang tính tham khảo hoặc lưu hành nội bộ.
2. Có lẽ Hội NSNAVN và Hội Nhà báo Việt Nam là hai t
ổ chức quan
tâm đến công tác lý luận nhiếp ảnh nhiều hơn. Tuy nhiên lực bất t
òng
tâm. Hội NSNAVN có tổ chức Ban Lý luận phê bình của Hội nh
ưng
hoạt động chưa có hiệu quả bao nhiêu. Ban này th
ỉnh thoảng tổ chức
hội thảo trao đổi nghiệp vụ, biên so
ạn một số kỷ yếu, xuất bản một số
tài liệu, sách dịch hoặc sách viết, nhưng nói chung chất lượng ch
ưa
cao. Diễn đàn thường xuyên đăng tải các công trình lý lu
ận nhiếp ảnh
là các tạp chí của Hội và các bài báo chí khác. Tuy nhiên các bài vi
ết
không có hệ thống, gặp sự kiện gì thì viết về cái đó, ít có tính nghi
ên
cứu lý luận phê bình thường xuyên.
Hiện nay Ban Lý luận phê bình của Hội có khoảng 15 người, vừa l
àm
công tác sáng tác, vừa làm công tác lý luận, phê bình đào t
ạo bồi
dưỡng nhưng tất cả đều là "tay ngang", chưa qua một trường lớp n
ào
về lý luận phê bình văn học nghệ thuật.
Các hội nhiếp ảnh địa phương, chủ yếu ở Hà Nội và thành ph

ố Hồ Chí
Minh thỉnh thoảng cũng có một số hoạt động mang tính lý luận nh
ưng
không đều. Một vài ấn phẩm đã xuất bản đều do nhiệt tình c
ủa tác giả
thực hiện và cũng chưa bao giờ được thẩm định đúng sai.
3. Từ năm 1985 lại đây các nhà xuất bản đã cho ra m
ắt một số cuốn
sách lý luận nhiếp ảnh cũng như các tập sách ảnh. Đó là các cu
ốn sach
dịch từ tiếng Nga, tiếng Đức, tiếng Hoa ho
ặc tiếng Anh, một số cuốn
do tác giả biên soạn nhưng cũng tham khảo, tổng hợp từ các tài li
ệu
nước ngoài. Với chính sách tài trợ sáng tác của Nhà nước, những t
ài
liệu này ít nhiều đã giúp cho những ngư
ời hoạt động nhiếp ảnh học tập,
nâng cao trình độ sáng tác. Cũng giống thực trạng tr
ên, các công trình
ít ỏi về lý luận nhiếp ảnh được các nhà xuất bản ấn hành đều ít đư
ợc
xuất bản dưới hình thức tự bỏ tiền chi phí và xuất bản theo cơ ch
ế thị
trường.
4. Những năm gần đây Nhà nước đã chú ý đến khâu đào tạo lực lư
ợng
nhiếp ảnh theo hệ chính quy. Đã có một số tài li
ệu giảng dạy ở các
trư

ờng cao đẳng, đại hoc về lĩnh vực báo chí, ảnh nghệ thuật. Cũng
phải nói rằng không phải tất cả giáo trình đ
ều đủ chuẩn mực. Không ít
tài liệu giảng dạy đại học mang tính d
ạy nghề, ít tính giáo khoa chính
thống bậc đại học hay cao đẳng. Lại có một số giáo trình thi
ếu nhất
quán ngay trong một bộ môn.
5. Theo chính sách hội nhập, mở cửa, thời gian gần đây có sự giao l
ưu
thường xuyên giữa các nhà nhiếp ảnh trong nước và nước ngoài dư
ới
nhiều hình thức. Trao đổi tài liệu nhiếp ảnh cũng phổ biến h
ơn. Tuy
nhiên trình độ ngoại ngữ của giới nhiếp ảnh nói chung còn hạn chế, v
ì
vậy các tài liệu loại này ít được phổ biến đến đông đảo các nhà nhi
ếp
ảnh nước ta. Việc giao lưu về nhiếp ảnh trư
ớc đây chỉ bó hẹp trong
khuôn khổ khối các nước xã hội chủ nghĩa, về sau mở rộng ra các nư
ớc
khác. Qua đó đã có một số tài liệu lý luận nhiếp ảnh được đ
ưa vào
nước ta của các trường nhiếp ảnh Mỹ, Pháp, Đức. Tuy nhi
ên các tài
liệu này rất ít được khai thác vì không có điều kiện dịch ra tiếng Việt.
Một số tài liệu mang tính lý luận nhiếp ảnh đã xu
ất bản những năm gần
đây

Tài liệu tham khảo về nhiếp ảnh của Thông tấn xã Việt Nam; Nhi
ếp
ảnh báo chí, 1985; Nhiếp ảnh và báo chí hiện đại, 1987; C
ấu trúc các
thể loại ảnh báo chí và phương pháp tạo hình trong nhiếp ảnh c
ủa tác
giả Phạm Hoạt, 1988; Một số tài liệu dịch của Liên Xô (trư
ớc đây),
CHDC Đức; Nội san Thông tấn nhiều số bàn về nhiếp ảnh.
Tài liệu do Hội NSNAVN xuất bản và phát hành gồm:
Kỷ yếu hội thảo: Nghệ thuật nhiếp ảnh - cuộc sống, con ngư
ời, thời đại
1983; Nhiếp ảnh về chiến tranh và cách mạng, 1996; Nhi
ếp ảnh Việt
Nam trên đường hội nhập 1997; Tổ chức các cuộc thi và th
ẩm định ảnh
nghệ thuật, 1998.
Sách xuất bản: Nhiếp ảnh và hiện thực, NXB Văn hóa, 1987;
Còn mãi
những khoảng khắc do Trần Đương sưu tầm, biên soạn và gi
ới thiệu,
NXB Văn hóa - Thông tin, 1998; Những bài viết về nhiếp ảnh c
ủa Vũ
Huyến, 2001; Các bài viết vè lý luận và học thuật nhiếp ảnh trên 2 t
ạp
chí Nhiếp ảnh và Thế giới ảnh của Hội.
Sách của các nhà xuất bản: Mỹ học và ảnh nghệ thuật của M.X.Kagan

(Liên Xô) do Nguyễn Huy Hoàng dịch, NXB Văn hóa, 1980; Suy ngh
ĩ

về nhiếp ảnh của Berthol Beiler, Lê Ph
ức dịch, NXB Vănh hóa, 1986;
Nhiếp ảnh màu của Lê Nguyên Hà, NXB Văn hóa, 1986; S
ự cố nhiếp
ảnh và cách xử lý của Phạm Thái Tri, NXB Khoa học và K
ỹ thuật,
1988; Lịch sử nhiếp ảnh Việt Nam (sơ th
ảo), NXB Văn hóa, 1983;
Nhiếp ảnh màu hiện đại của Lê Thanh Đức, NXB Văn hóa -
Thông tin,
1997;Nghệ thuật nhiếp ảnh màu của Trần Mạnh Thư
ờng, NXB Văn
hóa - Thông tin, 1998; Lịch sử nhiếp ảnh thế giới c
ủa Trần Mạnh
Thường, NXB Văn hóa - Thông tin, 1999; Nh
ững lần chụp ảnh Bác Hồ
của Trần Đương, NXB Quân đội Nhân dân, 2000; Nhi
ếp ảnh nghệ
thuật của Nguyễn Nhưng (5 tập), NXB Văn hóa - Thông tin (1995 -

2000); Thế giới nhiếp ảnh kỹ thuật số của Trần Đức Tài, NXB Tr
ẻ
thành phố Hồ Chí Minh, 2001; Nhiếp ảnh - Phê bình và Ti
ểu luận của
Lê Phức, NXB Thông tấn, 2002; Nhiếp ảnh Hoa Kỳ của L
ê Thanh
Đức, NXB Thế giới, 2002; Nhiếp ảnh nghệ thuật từ góc nhìn m
ỹ học,
NXB thành ph
ố Hồ Chí Minh, 2002; Ảnh báo chí của Nguyễn Đức

Chính, NXB thành phố Hồ Chí Minh, 2002; Nhiếp ảnh và cu
ộc sống
của Mạnh Thường, NXB Văn hóa - Thông tin, 2003; Nhiếp ảnh - m
ấy
vấn đề tiếp cận và tiếp nhận của Trần Đương, NXB Thông tấn, 2004.
Tài liệu của các Hội Nhiếp ảnh địa phương. K
ỹ thuật đặc biệt trong
nhiếp ảnh nghệ thuật của Phạm Văn Mùi, Hội Nhiếp ảnh thành ph
ố Hồ
Chí Minh, 1998; Nhiếp ảnh Hà N
ội, NXB Công an Nhân dân, 2000;
Các bài viết về lý luận và học thuật nhiếp ảnh trên t
ạp chí Ánh sáng
đẹp của Hội Nhiếp ảnh thành phố Hồ Chí Minh.
5. Tài liệu, giáo trình đào tạo về nhiếp ảnh của các trường đại học: T
ài
liệu, giáo trình giảng dạy, đào t
ạo về nhiếp ảnh báo chí của Phân viện
Báo chí tuyên truyền thuộc Học viện chính tr
ị quốc gia Hồ Chí Minh;
Tài liệu, gaío trình giảng dạy đào tạo về nhiếp ảnh báo chí của trư
ờng
Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội; Tài liệu, giáo trình gi
ảng dạy
nhiếp ảnh của Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật thành ph
ố Hồ Chí
Minh.
6. Tài liệu tham khảo của Hội Nhà báo Việt Nam: Một số tài li
ệu
nghiệp vụ về nhiếp ảnh báo chí; Các bài vi

ết lý luận nhiếp ảnh đăng tải
trên các báo của Hội và các báo chí khác.
Nguyên nhân về sự yếu kém của công tác lý luận nhiếp ảnh
Như trên đã nói, ở nước ta lực lượng nhiếp ảnh nói chung, lực lư
ợng
làm công tác lý luận nhiếp ảnh nói riêng đều không hoặc rất ít đư
ợc
đào tạo cơ bản. Họ trưởng thành nhờ yêu ngh
ề, tự học, trao đổi kinh
nghiệm là chính. Những ngư
ời hoạt động nhiếp ảnh đều thích đi "săn
ảnh" (sáng tác) trong khi những kiến thức cơ bản về nghề chưa đư
ợc
trang bị đầy đủ. Không ít tác phẩm do "may mắn" m
à hình thành. Còn
khi cần phải xử lý các tình huống xẩy ra trong sáng tác thì tác gi
ả bế
tắc. Yếu kém này thật sự bất khả kháng vì hoàn toàn thiếu lực lư
ợng lý
luận phê bình có trình độ chuyên môn cao.
Nhà nước, cụ thể là các cơ quan, tổ chức sử dụng nhiếp ảnh ch
ưa quan
tâm đúng mức đến hoạt động nhiếp ảnh. Chưa có kế hoạch đào t
ạo
nhiếp ảnh đồng bộ. Bởi vậy phong trào nhiếp ảnh nư
ớc ta hiện nay khá
mạnh nhưng chất lượng nghệ thuật nhiếp ảnh đỉnh cao lại là v
ấn đề bất
cập, đặc biệt trong lĩnh vực nhiếp ảnh báo chí.
Nhiếp ảnh là bộ môn nghệ thuật phụ thuộc rất lớn vào k

ỹ thuật, trang
thiết bị. Những nghệ sĩ nghèo, dẫu được đào tạo bài bản, có t
ài năng
vẫn khó phát huy vì không đủ điều kiện để tự trang bị cho mình nh
ững
thi
ết bị kỹ thuật, máy móc cần thiết. Lý luận nhiếp ảnh một thời hiểu
không đ
ầy đủ về thuyết "chụp ảnh chủ yếu bằng cái đầu chứ không
phải bằng máy ảnh" là duy ý chí. Thật ra muốn có ảnh tốt ngoài cái đ
ầu
thông minh, tài năng ra, r
ất cần có những điều kiện thiết bị máy móc
tốt, hiện đại, nhất là chúng ta đang ở thời kỳ công nghệ tin học và k
ỹ
thuật số phát triển với tốc độ cao. Điều đó giải thích vì sao nh
ững tác
phẩm ảnh báo chí xuất sứac thế giới ngày nay thường r
ơi vào các
phóng viên nhiếp ảnh được trang bị tốt thuộc khối các nước ph
ương
Tây.
Giải pháp
Nhằm nâng cao công tác lý luận nhiếp ảnh đáp ứng yêu c
ầu sự nghiệp
công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập bình đ
ẳng với khu
vực và thế giới, trước mắt chúng ta cần tập trung vào hai gi
ải pháp chủ
yếu sau:

1. Nhìn nhận đúng thực trạng nhiếp ảnh nước ta trong làng
ảnh thế
giới. Đổi mới tư duy về nhiếp ảnh, coi nhiếp ảnh như m
ột thể loại quan
trọng của báo chí hiện đại cũng như một bộ phận của nghệ thu
ật tạo
hình. Đưa nhiếp ảnh về đúng vị trí của nó như m
ột nhu cầu thiết yếu
của đời sống xã hội. Coi trọng và đối xử bình đ
ẳng đối với tác phẩm
nhiếp ảnh trong đời sống báo chí cũng như nghệ thuật.
2. Với sự tư vấn đầy đủ các bộ, ngành, hội, Nhà nước cần mạnh d
ạn
đầu tư vào khâu giáo dục đào tạo nhiếp ảnh một cách chính quy. Trư
ớc
hết cần đào tạo một đội ngũ làm công tác lý lu
ận nhiếp ảnh có chất
lượng để làm nòng cốt cho những năm tiếp theo.
Đầu tư cho nhiếp ảnh một cách đồng bộ từ khâu dạy nghề, đến chuyên

viên kỹ thuật, lực lượng lý luận phê bình, sáng tác nhi
ếp ảnh ảnh theo
nguyên tắc "xã hội hóa" nhiếp ảnh ngày càng sâu r
ộng. Đi đội với việc
sống và làm việc theo pháp luật, cần có các chủ tr
ương chính sách
khuyến khích mọi sự khám phá, sáng tạo trong hoạt động của các nh
à
nhiếp ảnh.
Bản thân giới nhiếp ảnh phải tự hoàn ch

ỉnh kiến thức cho kịp với
những tiến bộ của khoa học kỹ thuật. Về lâu dài không th
ể chấp nhận
trình độ văn hóa thấp ở các nhà nhiếp ảnh như hiện nay. Họ phải đư
ợc
đào tạo một cách có bài bản, giống như
ở các bộ môn nghệ thuật
chuyên ngành khác.