Báo cáo "Tìm hiểu về bản chất của tình thế cấp thiết " pot

nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 35

Tìm hiểu về bản chất của
tình thế cấp thiết

ths. Hoàng Văn Hùng *
1. Tình thế cấp thiết trong pháp luật
hình sự là một trong các tình tiết loại trừ
tính chất nguy hiểm cho x hội của hành
vi gây thiệt hại bên cạnh các tình tiết
khác nh phòng vệ chính đáng, bắt giữ
ngời phạm pháp, thi hành mệnh lệnh cấp
trên, thực hiện chức năng nghề nghiệp,
rủi ro trong sản xuất
Tại Điều 14 Bộ luật hình sự, tình thế
cấp thiết đợc quy định nh sau:
"1. Tình thế cấp thiết là tình thế của
ngời vì muốn tránh một nguy cơ đang
thực tế đe dọa lợi ích của Nhà nớc, của
tập thể, lợi ích chính đáng của mình hoặc
của ngời khác mà không còn cách nào
khác là phải có hành động gây một thiệt
hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa. Gây
thiệt hại trong tình thế cấp thiết không
phải là tội phạm.
2. Nếu gây thiệt hại rõ ràng là quá
đáng, tức là vợt quá yêu cầu của tình thế
cấp thiết thì ngời có hành vi đó phải

chịu trách nhiệm hình sự".
Nh vậy, quy định này xác định việc
gây thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn
ngừa không bị coi là tội phạm. Đồng thời,
ngời có hành vi gây thiệt hại sẽ không bị
truy cứu trách nhiệm hình sự.
Tuy nhiên, quy định này cha chỉ ra
đợc một cách rõ ràng là tại sao gây thiệt
hại trong tình thế cấp thiết lại không có
tính nguy hiểm cho x hội. Để có cơ sở lí
luận cho hoạt động thực tiễn, chúng ta
cần tìm hiểu bản chất của tình thế cấp
thiết đồng thời phải giải quyết hệ thống
các vấn đề có liên quan với nó. Có nh
vậy ta mới trả lời đợc câu hỏi thứ hai về
tình thế cấp thiết là tại sao ngời có hành
vi gây thiệt hại vợt quá yêu cầu của tình
thế cấp thiết thì phải chịu trách nhiệm
hình sự.
2. Tình thế cấp thiết không chỉ đợc
quy định tại Bộ luật hình sự mà còn đợc
quy định trong Bộ luật dân sự tại Điều
267 và Điều 618:
- Điều 267 quy định về nghĩa vụ của
chủ sở hữu trong trờng hợp xảy ra tình
thế cấp thiết nh sau:
"1. Tình thế cấp thiết là tình thế của
ngời vì muốn tranh một nguy cơ đang
thực tế đe dọa trực tiếp lợi ích của Nhà
nớc, của tập thể, quyền, lợi ích hợp

pháp của mình hoặc của ngời khác mà
không còn cách nào khác là phải có hành
động gây một thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại
cần ngăn chặn.
2. Trong tình thế cấp thiết, chủ sở hữu
tài sản không đợc cản trở ngời khác
dùng tài sản của mình hoặc cản trở ngời
khác gây thiệt hại đối với tài sản đó để
ngăn chặn, làm giảm mối nguy hiểm hoặc
thiệt hại lớn hơn có nguy cơ xảy ra.
3. Gây thiệt hại trong tình thế cấp
thiết không phải là hành vi xâm phạm
quyền sở hữu. Chủ sở hữu đợc bồi
* Giảng viên Khoa t pháp
Trờng đại học luật Hà Nội


nghiên cứu - trao đổi
36 - Tạp chí luật học

thờng thiệt hại theo quy định tại khoản 3
Điều 618 của Bộ luật này".
Nh vậy, quy định về tình thế cấp
thiết trong Bộ luật dân sự không chỉ xác
định việc gây thiệt hại không phải là hành
vi xâm phạm quyền sở hữu mà còn xác
định nghĩa vụ của chủ sở hữu trong
trờng hợp này là không đợc cản trở
ngời khác dùng tài sản của mình hoặc
cản trở ngời khác gây thiệt hại đối với

tài sản của mình.
- Điều 618 quy định về bồi thờng
thiệt hại trong trờng hợp vợt quá yêu
cầu của tình thế cấp thiết nh sau
"1. Ngời gây thiệt hại trong tình thế
cấp thiết không phải bồi thờng thiệt hại
cho ngời bị thiệt hại.
2. Trong trờng hợp thiệt hại xảy ra
do vợt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết
thì ngời gây thiệt hại phải bồi thờng
cho ngời bị thiệt hại.
3. Ngời đ gây ra tình thế cấp thiết
dẫn đến thiệt hại xảy ra thì phải bồi
thờng cho ngời bị thiệt hại".
Nếu quy định về tình thế cấp thiết
trong Bộ luật hình sự xác định việc gây
thiệt hại trong tình thế cấp thiết không
phải là tội phạm và ngời gây thiệt hại
không bị truy cứu trách nhiệm hình sự thì
các quy định về tình thế cấp thiết trong
Bộ luật dân sự tập trung xác định việc gây
thiệt hại này không phải là hành vi xâm
phạm quyền sở hữu. Đồng thời, các quy
định của luật dân sự còn quy định cụ thể
nghĩa vụ của chủ sở hữu trong trờng hợp
này. Qua đó, ta thấy có sự thống nhất về
mặt pháp lí giữa các quy định của pháp
luật Việt Nam. Đáng chú ý là khi quy
định về trờng hợp vợt quá yêu cầu của
tình thế cấp thiết, Bộ luật hình sự xác

định đây là trờng hợp phạm tội đặc biệt
và ngời phạm tội phải bị truy cứu trách
nhiệm hình sự. Bên cạnh đó, ngời phạm
tội còn phải bồi thờng cho ngời bị thiệt
hại.
3. Nguyên tắc cơ bản đợc lí luận
công nhận và thực tế đ chứng minh trong
tình thế cấp thiết là ngời hoạt động gây
thiệt hại trong tình thế cấp thiết đ hi sinh
lợi ích nhỏ để bảo vệ lợi ích lớn hơn.
Hành vi gây thiệt hại trong tình thế
cấp thiết có 2 tính chất cơ bản là không
trái pháp luật và không có lỗi.
Để xem xét việc gây thiệt hại trong
tình thế cấp thiết có trái pháp luật không,
chúng ta dựa vào các quy định của luật
hình sự và dân sự để xác định. Theo các
quy định này thì tình thế cấp thiết là
những việc làm mà Nhà nớc khuyến
khích mọi công dân thực hiện. Nó không
những phù hợp với lợi ích của x hội, đáp
ứng các đòi hỏi của x hội đối với mỗi
công dân mà còn phù hợp với đạo đức x
hội.
Để xem xét hành vi gây thiệt hại trong
tình thế cấp thiết có lỗi hay không, phải
dựa vào lí luận về lỗi trong luật hình sự.
Một ngời bị coi là có lỗi khi thực hiện
một hành vi, nếu hành vi đó là kết quả
của sự lựa chọn và quyết định của chủ thể

trong khi có đủ điều kiện lựa chọn và
quyết định một xử sự khác phù hợp với
đòi hỏi của x hội
(1)
. Theo định nghĩa này
thì ngời gây thiệt hại trong tình thế cấp
thiết đ lựa chọn và quyết định cách thức
xử sự phù hợp với đòi hỏi của x hội và
nh vậy họ không có lỗi.
4. Vấn đề trong tình thế cấp thiết cần
đợc chú ý là hình thức của thiệt hại gây
ra. Chúng tôi cho rằng, hình thức thiệt hại
gồm các loại sau:
- Thiệt hại đến tính mạng con ngời;
- Thiệt hại đến sức khỏe con ngời;


nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học - 37

- Thiệt hại đến tài sản;
- Thiệt hại đến quyền tự do cơ bản của
công dân.
Đối với thiệt hại đến tính mạng con
ngời cần phải đợc chú ý đặc biệt vì tính
mạng là cái quý nhất của con ngời. Về
nguyên tắc, không thể hi sinh tính mạng
của ngời khác để bảo vệ tính mạng của
bản thân mình. Điều này không phù hợp
với quy định về tình thế cấp thiết là hi

sinh lợi ích nhỏ để bảo vệ lợi ích lớn. Nó
cũng không phù hợp với đạo đức x hội.
Chỉ trong trờng hợp đặc biệt mới đợc
phép gây thiệt hại đến tính mạng con
ngời.
Thiệt hại đến sức khỏe và tài sản của
công dân là thiệt hại dễ hình dung và đ
đợc thực tế chứng minh. Loại thiệt hại
sau cùng ở đây là những hạn chế đối với
các quyền tự do cơ bản của công dân. Ta
có thể thấy trờng hợp này trong các gia
đình chăm sóc ngời thân thích là ngơi
bị bệnh tâm thần. ở đây, vì lợi ích của
chính ngời đó mà những ngời khác
phải hạn chế các quyền tự do của họ bằng
các hình thức khác nhau nh nhốt, giữ
trong nhà, theo dõi, giám sát chặt chẽ khi
ra ngoài đờng
5. Dấu hiệu cơ bản của mặt chủ quan
của ngời gây thiệt hại trong tình thế cấp
thiết là phải có mục đích bảo vệ lợi ích
của Nhà nớc, của tập thể, lợi ích chính
đáng của mình hoặc của ngời khác trớc
nguy cơ bị đe dọa gây thiệt hại.
Nếu thiếu dấu hiệu về mục đích này
thì sự gây thiệt hại sẽ không còn nằm
trong phạm vi của tình thế cấp thiết nữa.
Nó sẽ là tội phạm có thể ở giai đoạn hoàn
thành hoặc phạm tội cha đạt. Là tội
phạm hoàn thành khi thiệt hại này phù

hợp với dấu hiệu hậu quả nguy hiểm cho
x hội. Nếu thiệt hại cha đạt đến mức độ
của hậu quả nguy hiểm cho x hội thì nó
là tội phạm ở giai đoạn phạm tội cha đạt.
Mục đích hành động trong tình thế
cấp thiết có các hình thức sau:
- Bảo vệ lợi ích của Nhà nớc;
- Bảo vệ lợi ích của tập thể;
- Bảo vệ lợi ích chính đáng của mình;
- Bảo vệ lợi ích chính đáng của ngời
khác.
Khi hoạt động, ngời gây thiệt hại
trong tình thế cấp thiết phải có ít nhất một
trong các mục đích kể trên. Trên cơ sở lí
luận về việc hình thành hành động của
con ngời, chúng ta biết rằng mỗi hành
động của con ngời không chỉ nhằm một
mục đích mà có thể còn nhằm nhiều mục
đích khác nhau.
Nếu ngời hành động trong tình thế
cấp thiết có nhiều mục đích và là những
mục đích kể trên thì đơng nhiên đây là
tình thế cấp thiết. Ví dụ: Muốn tránh
nguy cơ hỏa hoạn, ngời gây thiệt hại vừa
có mục đích bảo vệ tài sản của Nhà nớc
vừa có mục đích bảo vệ tài sản của công
dân.
Vấn đề đặt ra ở đây là ngời gây thiệt
hại có nhiều mục đích trong đó có một
trong những mục đích kể trên thì có đợc

coi là tình thế cấp thiết không. Ví dụ:
Muốn tránh nguy cơ hỏa hoạn cho kho tài
sản lớn của Nhà nớc, ngời gây thiệt hại
đ chủ động phá tài sản của ngời hàng
xóm không thân thiện với mình để tạo lối
vào cho xe cứu hỏa đang tới. Chúng tôi
cho rằng mặc dù có mục đích phá tài sản
của ngời hàng xóm thì hành vi trên vẫn
đợc coi là tình thế cấp thiết.
6. Nguyên tắc trong tình thế cấp thiết
là hi sinh lợi ích nhỏ để bảo vệ lợi ích lớn.
Nếu ngợc lại thì quy định của tình thế
cấp thiết với tính chất là hớng dẫn cách


nghiên cứu - trao đổi
38 - Tạp chí luật học

xử sự của con ngời sẽ vô nghĩa.
ở đây, cần chú ý mối tơng quan giữa
lợi ích hi sinh và lợi ích cần bảo vệ.
Không phải mọi trờng hợp, lợi ích cá
nhân đều đợc đánh giá thấp hơn lợi ích
của Nhà nớc và của tập thể, ví dụ: Có
thể hi sinh tài sản của Nhà nớc để bảo vệ
tính mạng con ngời. Cũng không phải
mọi trờng hợp gây thiệt hại nhỏ hơn để
bảo vệ lợi ích lớn hơn đều là tình thế cấp
thiết vì nó còn phải phù hợp với đạo đức
x hội, ví dụ: Khi ngời bệnh nặng cần

tiếp máu thuộc nhóm máu hiếm thì không
thể dùng vũ lực để lấy máu của ngời
khác tiếp cho ngời này.
Khi có nhiều lợi ích cần bảo vệ, về
mặt nguyên tắc, ngời hoạt động trong
tình thế cấp thiết phải bảo vệ lợi ích cao
hơn. Ví dụ: Có nhiều bệnh nhân cấp cứu
nhng bệnh viện lại chỉ có một máy trợ
tim, phổi.
7. Nguồn nguy hiểm trong tình thế
cấp thiết rất đa dạng, có thể là do con
ngời, súc vật, sức mạnh thiên nhiên
gây ra. Trờng hợp nguồn nguy hiểm do
con ngời gây ra cũng có thể chia làm 2
loại:
- Loại thứ nhất là do con ngời vô ý
gây ra. Nếu ngời gây ra sự nguy hiểm lại
có hành vi gây thiệt hại nhỏ để bảo vệ lợi
ích khác lớn hơn của tình thế cấp thiết thì
nó vẫn hợp pháp. Theo quy định về tình
thế cấp thiết thì việc gây thiệt hại đó
không là tội phạm và ngời gây ra thiệt
hại không bị truy cứu trách nhiệm hình sự
và theo Điều 618 Bộ luật dân sự, ngời đ
gây ra tình thế cấp thiết dẫn đến thiệt hại
xảy ra thì phải bồi thờng cho ngời bị
thiệt hại.
- Loại thứ hai là do con ngời cố ý
gây ra. Nếu ngời gây ra nguồn nguy
hiểm với mục đích là tạo cớ để từ đó có lí

do gây thiệt hại cho ngời khác hoặc cho
lợi ích của Nhà nớc, của tập thể thì theo
chúng tôi đó không còn là tình thế cấp
thiết. Bởi vì, ngời gây thiệt hại trong
trờng hợp này không xuất phát từ mục
đích bảo vệ lợi ích của Nhà nớc, của tập
thể và lợi ích chính đáng của bản thân
mình hay của ngời khác. Trờng hợp
này thiếu dấu hiệu chủ quan về mục đích
của tình thế cấp thiết.
Trên cơ sở các vấn đề đ nêu, sơ bộ có
thể rút ra một số kết luận sau:
- Gây thiệt hại trong tình thế cấp thiết
là việc làm không trái pháp luật và không
có lỗi;
- Thiệt hại trong tình thế cấp thiết là
thiệt hại đến tính mạng, sức khỏe, tài sản
và trong trờng hợp đặc biệt là quyền tự
do của công dân;
- Mục đích bảo vệ lợi ích của Nhà
nớc, của tập thể hoặc lợi ích chính đáng
của công dân là dấu hiệu bắt buộc của
tình thế cấp thiết. Nó có thể kết hợp với
mục đích khác;
- Lợi ích cần hi sinh trong tình thế cấp
thiết không những phải nhỏ hơn lợi ích
đợc bảo vệ mà còn phải phù hợp với đạo
đức x hội;
- Một ngời cố ý tạo nên nguy cơ rồi
từ đó gây thiệt hại cho lợi ích của Nhà

nớc, của tập thể hoặc của công dân thì
không đợc coi là gây thiệt hại trong tình
thế cấp thiết.

(1). Xem: Trờng đại học luật Hà Nội, Giáo trình luật
hình sự, tập 1. Nxb. CAND, H. 1998.