Kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế: Danh nhân Nguyễn Đình Chiểu trong thời đại ngày nay (Tập 2) - Phần 1

Chịu trách nhiệm xuất bản
GIÁM ĐỐC - TỔNG BIÊN TẬP
PGS.TS. PHẠM MINH TUẤN
Chịu trách nhiệm nội dung
PHÓ GIÁM ĐỐC - PHÓ TỔNG BIÊN TẬP
ThS. PHẠM THỊ THINH
Biên tập nội dung:

ThS. PHẠM THỊ NGỌC BÍCH
TS. VŨ THỊ HƯƠNG
TS. NGUYỄN DIỆU LINH
NGUYỄN MAI ANH
ThS. NGUYỄN THANH HƯƠNG

Trình bày bìa:
Chế bản vi tính:
Sửa bản in:
Đọc sách mẫu:

ĐƯỜNG HỒNG MAI
NGUYỄN THỊ HẰNG
TẠ THU THỦY
MAI ANH - THANH HƯƠNG





4
TIỂU BAN NỘI DUNG CỦA BAN TỔ CHỨC HỘI THẢO

Căn cứ Kế hoạch số 260/KH-UBND, ngày 13/01/2022 của Ủy ban nhân dân tỉnh
Bến Tre về tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế về Danh nhân Nguyễn Đình Chiểu;
Căn cứ Quyết định số 98/QĐ-UBND, ngày 17/01/2022 của Ủy ban nhân dân tỉnh
Bến Tre về việc thành lập Ban Tổ chức, các Tiểu ban Hội thảo khoa học quốc tế về
Danh nhân Nguyễn Đình Chiểu;
Căn cứ cuộc họp ngày 16/02/2022, thống nhất phân công nhiệm vụ cụ thể của các
thành viên (tổ chức, cá nhân), Ban Tổ chức Hội thảo phân cơng nhiệm vụ Tiểu ban
Nội dung như sau:
BAN TỔ CHỨC
Ơng TRẦN NGỌC TAM
GS.TS. NGUYỄN CHÍ BỀN
PGS.TS. PHẠM LAN OANH
PGS.TS. NGUYỄN THẾ DŨNG
Ông CAO VĂN DŨNG
Ông NGUYỄN TRÚC SƠN
Ông NGUYỄN VĂN B N
Ông NGUYỄN VĂN VƯNG
Ông VÕ VĂN BÉ HAI
Ông NGÔ VĂN TÁN
Ơng HUỲNH TRUNG TÍNH
Ơng HỒ VĂN CAM
Bà TRẦN THỊ BÍCH VÂN

Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh
Bến Tre, Trưởng ban
Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh,
Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
Phó Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia
Việt Nam, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
Hiệu trưởng Trường Đại học Văn hóa Thành phố

Hồ Chí Minh, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Trưởng Ban
Tuyên giáo Tỉnh ủy Bến Tre
Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Phó Chủ tịch
Thường trực Ủy ban nhân dân tỉnh Bến Tre
Tỉnh ủy viên, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và
Du lịch tỉnh Bến Tre
Phó Giám đốc Sở Khoa học và Cơng nghệ tỉnh
Bến Tre
Phó Giám đốc Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Bến Tre
Giám đốc Sở Y tế tỉnh Bến Tre
Phó Giám đốc Sở Thông tin và Truyền thông tỉnh
Bến Tre
Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật Nguyễn
Đình Chiểu
Phó Chủ tịch Liên hiệp các tổ chức hữu nghị tỉnh
Bến Tre (phụ trách công tác đối ngoại)
TỔ GIÚP VIỆC

TS. PHẠM VĂN LUÂN
ThS. LÊ THỊ KIM NGỌC
TS. NGUYỄN THỊ HỒNG THẮM

Trường Cao đẳng Bến Tre
Chun viên Phịng Quản lý Văn hóa và Gia đình,
Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Bến Tre
Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh,
Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch

5

LỜI NH XUẤT BẢN

N

guyễn Đình Chiểu (1822 - 1888), tục gọi là Đồ Chiểu, là một

nhà thơ, nhà văn hóa lớn của Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX.

Khi thực dân Pháp đánh chiếm thành Gia Định, ông đã rời bỏ quê mẹ
Gia Định để về sống ở quê vợ Cần Giuộc (tỉnh Long An ngày nay), sau đó
về Ba Tri (tỉnh Bến Tre) sống 26 năm cho đến khi an nghỉ tại đây. Ông đã
để lại cho đời nhiều tác phẩm văn học bất hủ, tiêu biểu như Lục Vân Tiên;
Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc; Dương Từ - Hà Mậu... Tại Kỳ họp lần thứ 41
của Đại hội đồng Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc
(UNESCO) (tháng 11/2021) đã ra Nghị quyết 41C/15 vinh danh Danh
nhân văn hóa thế giới Nguyễn Đình Chiểu và năm 2022, tổ chức kỷ niệm
200 năm ngày sinh của Cụ Đồ Chiểu. Việc ra Nghị quyết UNESCO cùng
tổ chức vinh danh và tham gia kỷ niệm năm sinh, năm mất Danh nhân
văn hóa Nguyễn Đình Chiểu đã khẳng định tầm quan trọng và sự cơng
nhận trên bình diện thế giới đối với Danh nhân văn hóa Nguyễn Đình
Chiểu, người đã đóng góp to lớn cho sự phát triển văn hóa và tăng cường
hiểu biết quốc tế, tạo nên sự gần gũi giữa các dân tộc và đóng góp cho hịa
bình thế giới.
Nhân dịp kỷ niệm 200 năm ngày sinh của Danh nhân văn hóa thế
giới Nguyễn Đình Chiểu, Ủy ban nhân dân tỉnh Bến Tre chủ trì, phối hợp
với các cơ quan hữu quan tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế Danh nhân
Nguyễn Đình Chiểu trong thời đại ngày nay với mong muốn là diễn
đàn để các nhà nghiên cứu, nhà khoa học trao đổi, thảo luận, tiếp tục làm

sáng rõ nhiều vấn đề xung quanh thời đại, quê hương và gia đình của
Nguyễn Đình Chiểu; vị thế của nhà văn hóa được UNESCO vinh danh và
giá trị các tác phẩm,... từ đó đề xuất các giải pháp tiếp tục bảo vệ và phát
huy di sản của Danh nhân văn hóa Nguyễn Đình Chiểu.


6

DANH NHÂN NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TRONG THỜI ĐẠI NG Y NAY

Hội thảo thu hút sự quan tâm rất lớn của các nhà nghiên cứu, nhà
khoa học ở trong và ngoài nước, thể hiện ở số lượng lớn các tham luận gửi
về Ban Tổ chức Hội thảo. Để thuận tiện cho bạn đọc theo dõi, chúng tơi
trình bày tồn văn Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế thành 2 quyển với
số lượng trang phù hợp, được sắp xếp theo các chủ đề mà Ban Tổ chức
Hội thảo đã xây dựng. Phần cuối của quyển II, chúng tơi trình bày danh
sách tên và tác giả một số tham luận, vì những lý do khách quan và chủ
quan, khơng trình bày tồn văn trong Kỷ yếu. Văn bản tác phẩm của
Nguyễn Đình Chiểu có khác nhau. Ban Tổ chức Hội thảo và Nhà xuất bản
tôn trọng văn bản các tác giả tham luận sử dụng. Các tham luận gửi đến
Hội thảo thể hiện quan điểm riêng của các tác giả với nhiều cách tiếp cận
khác nhau xung quanh chủ đề Hội thảo.
Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật trân trọng giới thiệu toàn
văn các tham luận tại Hội thảo khoa học quốc tế quan trọng này.
Tháng 6 năm 2022
NH XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA SỰ THẬT


7

PHẦN THỨ TƯ

NH VĂN HÓA
ĐƯỢC UNESCO GHI DANH


8


9

QUAN ĐIỂM THIỆN - ÁC TRONG TÁC PHẨM LỤC VÂN TIÊN
CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU - NHÌN TỪ THUYẾT LỰA CHỌN DUY LÝ
TS. LÊ TH AN*

Tóm tắt: Nguyễn Đình Chiểu là một nhà thơ lớn của dân
tộc Việt Nam. Những tác phẩm của ơng được nhân dân u
thích bởi quan điểm tư tưởng rõ ràng, gần gũi, như quan điểm
nhân nghĩa, yêu nước, thương dân, v.v.. Trong đó, có một quan
điểm được nhân dân Nam Bộ yêu thích là quan điểm thiện - ác,
cái thiện luôn chiến thắng cái ác mang đến các kết thúc có hậu.
Bài viết này mong muốn góp thêm một nghiên cứu về quan
điểm thiện - ác trong tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu từ
thuyết lựa chọn duy lý để làm rõ hơn vì sao các tác phẩm của
tác gia Nguyễn Đình Chiểu đi vào lịng nhân dân Nam Bộ.
Từ khóa: Lựa chọn duy lý; Lục Vân Tiên; Nguyễn Đình
Chiểu; Quan điểm thiện - ác.

GOOD AND EVIL VIEWPOINT IN WORK
LỤC VÂN TIÊN OF NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU LOOK FROM THEORY OF RATIONAL SELECTION

Abstract: Nguyễn Đình Chiểu is an eminent poet and
thinker of Vietnam. His works are loved by the people for clear
and close ideological viewpoint such as humanity, patriotism,
_______________
* Trường Đại học Trà Vinh. Liên hệ:


10

DANH NHÂN NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TRONG THỜI ĐẠI NG Y NAY

tolerance, etc. In particular, the viewpoint of tolerance and
intolerance is the most loved by the people of Southern
Vietnam in which tolerance always wins and brings about
happy endings. This paper provides a further study on the
viewpoint of tolerance and intolerance in the works by Nguyễn
Đình Chiểu from rational choice theory to better clarify why his
works entered the hearts of the people of Southern Vietnam.
Keywords: Rational choice; Lục Vân Tiên; Nguyễn Đình
Chiểu; Viewpoint of tolerance and intolerance.

Tồn văn
1. Đặt vấn đề

Nguyễn Đình Chiểu là một ngôi sao sáng trên bầu trời thơ văn yêu
nước thời kỳ đầu kháng chiến chống thực dân Pháp. Thơ văn của Nguyễn
Đình Chiểu được u mến khơng chỉ bởi giọng thơ khảng khái, hào hùng
ý chí chống giặc, kiên cường, bất khuất trước mọi thế lực mà còn được yêu
mến bởi đạo lý làm người, tinh thần nhân nghĩa và hơn hết là bày tỏ thái
độ rạch ròi, thiện ác phân minh. Sự yêu ghét rõ ràng này khắc họa tính

cách văn hóa, bản chất chân thật, khảng khái của người dân Nam Bộ.
Người dân Nam Bộ u mến những tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu bởi
nó phản ánh đúng tư tưởng, tinh thần và niềm mơ ước của người dân, đó
là tư tưởng nhân đạo, yêu thương con người, sẵn sàng giúp đỡ kẻ yếu thế
khi cần thiết mà không cần đền đáp, tinh thần “trọng nghĩa khinh tài” và
đặc biệt là cái thiện luôn chiến thắng cái ác.
Lục Vân Tiên là một truyện thơ phản ánh cuộc đấu tranh giữa cái
thiện và cái ác, giữa hai loại người chính nghĩa và phi nghĩa. Hai loại
người này trong tác phẩm được khắc họa thành hai tuyến nhân vật chính
diện và phản diện.
“Nhớ câu kiến ngãi bất vi
Làm người thế ấy cũng phi anh hùng”.


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ

11

2. Nội dung

a) Lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Thuyết lựa chọn duy lý (Rational Choice Theory) xưa nay được
nghiên cứu, tiếp cận bởi các nhà kinh tế học, tâm lý học và nhân học.
Thuyết lựa chọn duy lý cho rằng con người thực hiện một hành động nào
đó thường có chủ đích, có suy nghĩ lựa chọn, sử dụng các nguồn lực duy lý
nhằm đạt được một kết quả, một mong muốn nào đó. Khi quyết định thực
hiện, lựa chọn một hành động, con người xã hội sẽ có sự cân nhắc giữa cái
mình bỏ ra và kết quả thu lại. Nếu cái bỏ ra lớn hơn kết quả thu lại thì
con người sẽ không thực hiện và ngược lại. Thuyết lựa chọn duy lý chỉ ra
rằng, các cá nhân dựa trên sự cân nhắc lý trí để đạt được kết quả phù hợp

với mục tiêu cá nhân của họ. Những quyết định này cung cấp cho mọi
người lợi ích hoặc sự hài lịng lớn nhất dựa trên những lựa chọn có sẵn và cũng vì lợi ích cá nhân cao nhất cho họ.
Thuyết lựa chọn duy lý cũng cho rằng tất cả các hiện tượng xã hội
phức tạp đều được điều khiển bởi các hành động của con người. Một số
quan điểm sai lầm đồng nhất thuyết lựa chọn duy lý, sự lựa chọn của con
người gần giống với tính ích kỷ hay vị kỷ cá nhân. Điều đó khơng đúng
với quan điểm của thuyết lựa chọn duy lý. Tính lựa chọn duy lý cũng có
thể được mang đến từ lịng vị tha và không vụ lợi. Kết quả thu được
không chỉ là những dạng vật chất, tiền bạc mà thuyết lựa chọn duy lý còn
chỉ ra những cái lợi đến từ mặt nhân văn, xã hội. Kết quả đạt được sau
khi cân nhắc, lựa chọn và hành xử, con người có thể đạt được những giá
trị về lịng tin, sự thỏa mãn nhu cầu thể hiện cái tôn vinh trong xã hội, sự
sĩ diện hay bất kỳ một giá trị về tính nhân văn nào khác.
Hướng sử dụng thuyết lựa chọn duy lý để nghiên cứu trường hợp văn
học, mà cụ thể là qua tác phẩm của tác gia lớn Nguyễn Đình Chiểu, theo
chúng tơi là hồn tồn mới. Hướng tiếp cận này mong muốn chỉ ra rằng, sự
lựa chọn thiện - ác trong quan điểm tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu là
sự lựa chọn duy lý, nó có ý nghĩa nhất định trong bối cảnh lịch sử, bối cảnh
văn hóa Nam Bộ lúc bấy giờ. Sự lựa chọn hành xử nhân văn, lối sống


12

DANH NHÂN NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TRONG THỜI ĐẠI NG Y NAY

hướng thiện, cái thiện luôn chiến thắng cái ác không chỉ là sự lựa chọn của
riêng tuyến nhân vật chính diện trong tác phẩm Lục Vân Tiên, sự lựa
chọn của tác gia Nguyễn Đình Chiểu mà nó cịn là sự lựa chọn chung, tâm
lý hướng đến của cư dân Nam Bộ thời bấy giờ.
Phương pháp nghiên cứu được thực hiện trong bài viết này là

phương pháp nghiên cứu, phân tích tài liệu cùng với hướng tiếp cận
liên ngành văn hóa - văn học. Kết quả nghiên cứu nhằm giải mã tính
cách văn hóa, lựa chọn, thói quen văn hóa của con người Nam Bộ thơng
qua tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu, mà cụ thể ở đây là quan điểm
thiện - ác.
b) Tuyến nhân vật đại diện cho cái thiện
Lục Vân Tiên là nhân vật tiêu biểu cho lý tưởng sống, đạo đức cao
đẹp của nhân dân lúc bấy giờ. Chàng học rộng, tài cao, văn võ song tồn
ln sẵn sàng ra tay cứu giúp người khi gặp hoạn nạn. Lục Vân Tiên
thuộc về phe chính diện, là hình tượng kiểu mẫu dùng để giáo dục đạo
đức, lý tưởng sống cho nhân dân với lý tưởng: “Trai thời trung hiếu làm
đầu”. Vân Tiên là kiểu người bộc trực, thẳng thắn, thấy chuyện bất bình
khơng thể nào làm ngơ:
“Vân Tiên ghé lại bên đàng
Bẻ cây làm gậy nhằm làng xơng vơ”.
Hình ảnh Lục Vân Tiên được khắc họa thật đẹp, thật anh dũng.
Hành động của chàng dứt khốt, nhanh chóng, khơng chút do dự, đắn đo
cho thấy tính hào hiệp, trượng nghĩa của Vân Tiên là bản chất thực trong
chính con người chàng. Nó bộc lộ tức thì khi gặp phải cảnh bất bình chứ
khơng hề có sự suy tính hay vụ lợi gì ở đây. Vân Tiên khơng chỉ chính
trực, ra tay nghĩa hiệp để cứu người cơ thế, mà cịn là người có tính hào
hiệp, trượng nghĩa, làm ơn khơng mong đền đáp:
“Vân Tiên nghe nói liền cười
Làm ơn há dễ trơng người trả ơn”.
Tính cách “thi ơn bất cầu báo” này của Lục Vân Tiên cũng là tính
cách mà người dân Nam Bộ ước mong, mong muốn đạt đến và như một


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ

13

tượng đài mang tính giáo dục, răn đe. Khi được Nguyệt Nga có ý tặng
trâm bày tỏ lòng biết ơn, Vân Tiên đã thể hiện quan điểm chính trực
của mình:
“Nhớ câu trọng nghĩa khinh tài
Nào ai chịu lấy của ai làm gì”.
Khi cứu giúp Nguyệt Nga, Vân Tiên đã không màng nguy hiểm tính
mạng thì đâu cần chi đến vật chất mà cần nàng phải báo đáp. Trong
hoàn cảnh Nguyệt Nga cứ khăng khăng nhiều lần ngỏ ý mời Vân Tiên về
nhà chơi, hay tặng trâm báo đáp thì Vân Tiên vẫn một mực quyết tâm
chối từ. Chàng hồn tồn có thể nhận báo đáp vì chàng xứng đáng với
điều đó nhưng Vân Tiên trước sau như một, kiên quyết với cách sống
thanh cao, trượng nghĩa của mình. Trước một cơ gái đẹp sẵn sàng dùng
mọi cách để trả ơn cho mình thì Vân Tiên chỉ nhận một bài thơ mang giá
trị tinh thần nhân văn sâu sắc:
“Đưa trâm chàng đã làm ngơ,
Thiếp xin đưa một bài thơ giã từ
Vân Tiên ngó lại rằng: “Ừ”,
Làm thơ cho kịp bây chừ chớ lâu”.
Cách lựa chọn của Vân Tiên càng làm hởi lòng hởi dạ của người dân
Nam Bộ vốn trọng lối sống “trọng nghĩa khinh tài”, trọng nghĩa tình, coi
khinh tiền tài vật chất.
Cùng tuyến nhân vật chính diện với Vân Tiên cịn có Hớn Minh. Vốn
xuất thân là tầng lớp trên trong xã hội, có lý tưởng, học hành và hơn hết
là tính nhân nghĩa và đạo đức, Hớn Minh được miêu tả là một người
cương trực, mạnh mẽ, quen dùng hành động để giải quyết vấn đề và có
phần nóng tính:
“Tơi bèn nổi giận một khi
Vật chàng xuống đó bẻ đi một giị”.

Hớn Minh khơng chút mảy may do dự đã thẳng tay dạy cho Đặng
Sinh bài học vì thói ỷ thế ức hiếp người.
Cùng tuyến nhân vật chính diện, đại diện cho cái thiện trong tác
phẩm Lục Vân Tiên còn phải kể đến Tử Trực là một nhân vật điển hình


14

DANH NHÂN NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TRONG THỜI ĐẠI NG Y NAY

cho người quân tử, trọng nghĩa tình. Khi đã kết nghĩa với Vân Tiên, Tử
Trực giữ lời hứa và xem trọng tình bạn, chàng thẳng thừng từ chối cha
con Võ công, Võ Thể Loan:
“Vợ Tiên là Trực chị dâu,
Chị dâu em bạn dám đâu lỗi nghì
Chẳng hay người học sách chi
Nói sao những tiếng dị kỳ khó nghe?”.
Khơng tiếc lời sỉ vả Thể Loan:
“Hổ hang vậy cũng người ta
So loài cầm thú vậy mà khác chi”.
Để dệt nên cái đẹp cho tác phẩm Lục Vân Tiên, để Lục Vân Tiên xứng
đáng là một tấm gương về bài học mang tính giáo dục thì khơng thể thiếu
nhân vật Kiều Nguyệt Nga. Nàng là một người tài sắc vẹn toàn, người con
gái có hiếu với cha, trung trinh với người quân tử đã từng cứu giúp mình.
“Làm con đâu dám cãi cha
Ví dầu ngàn dặm đường xa cũng đành”.
Chịu ơn phải trả ơn:
“Hà Khê qua đó cũng gần
Xin theo cùng thiếp đền ân cho chàng
Gặp đây đương lúc giữa đàng

Của tiền chẳng có bạc vàng cũng khơng”.
Điều làm nên nét đặc trưng của tác phẩm Lục Vân Tiên là không chỉ
những nhân vật chính, nhân vật khơi ngơ, xuất thân gia đình có học vấn
hay địa vị được khắc họa là nhân vật mang tính cách thiện mà cả những
nhân vật rất đỗi bình dân như ơng Ngư, ơng Tiều cũng được miêu tả là
những con người nhân nghĩa, luôn sẵn sàng chìa tay ra cứu người mà
khơng cần đền đáp. Đầu tiên phải kể đến hành động khẩn trương cứu
người của ông Ngư (vớt ngay lên bờ), không vụ lợi, không mảy may tính
tốn thiệt hơn, cịn hối thúc người nhà cùng ra tay giúp người:
“Ông chài xem thấy vớt ngay lên bờ
Hối con vầy lửa một giờ
Ông hơ bụng dạ, mụ hơ mặt mày”.


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ

15

Ơng Ngư cịn giữ Vân Tiên ở lại để chăm sóc, sẵn sàng giúp đỡ, làm
việc nghĩa khơng cần trả ơn:
“Ngư rằng: Lịng lão chẳng mơ,
Dốc lòng nhơn nghĩa há chờ trả ơn”.
Và ông Tiều cũng vậy, cũng không màng ơn nghĩa khi cứu giúp
Vân Tiên:
“Lão Tiều mới nói: “Thơi thơi,
Làm ơn mà lại trông người hay sao”.
Nhân vật ông Ngư, ông Tiều là đại diện cho nhân cách cao thượng,
sống trong sạch, không màng danh lợi, tiền tài, cuộc sống giản đơn đạm
bạc, hịa mình, bầu bạn với thiên nhiên. Ơng Ngư là một người lao động
chất phác, trọng nghĩa kinh tài, giàu lịng thương người:

“Một mình thong thả làm ăn,
Khỏe quơ chài kéo, mệt quăng câu dầm”.
Ông Tiều cũng chọn cách sống hịa mình với thiên nhiên:
“Trăng thanh gió mát bạn cùng hươu nai.
Và “Công hầu phú quý mặc ai”.
Cách chọn cuộc sống thanh bần, hịa mình với thiên nhiên, trọng
nhân nghĩa, khinh tiền tài của ông Ngư cũng là cách sống của đại bộ
phận dân chúng Nam Bộ. Họ sẵn sàng từ bỏ lợi danh để chọn cuộc sống
giản dị mà nhân nghĩa. Họ hồn tồn có thể mong được trả ơn, được đền
đáp nhưng họ không làm vậy. Người Nam Bộ sẵn sàng cứu vớt khi bắt
gặp ai đó gặp nạn tai hay chỉ đơn giản cho ở nhờ, cho đi quá giang là điều
dễ bắt gặp. Tất cả những điều đó phản ánh khí chất, tính ngay thẳng,
trung chính và thật thà của những nhân vật thiện trong tác phẩm Lục
Vân Tiên nói riêng và của cư dân Nam Bộ nói chung.
c) Tuyến nhân vật đại diện cho cái ác
Truyện thơ Lục Vân Tiên là tác phẩm ngợi ca lịng chung thủy, tính
chính nghĩa, hào hiệp, ca ngợi lòng hiếu thảo, tiết hạnh và nổi bật hơn
hết là ca ngợi cái đẹp, cái thiện và đạo đức. Để xây dựng và làm nổi bật
những nhân vật, những hình tượng cao đẹp đó, tác giả Nguyễn Đình
Chiểu đã xây dựng hai tuyến nhân vật đối lập nhau về tính cách, cách


16

DANH NHÂN NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TRONG THỜI ĐẠI NG Y NAY

hành xử. Đó là nhân vật Trịnh Hâm - một người thuộc tuyến nhân vật
đại diện cho sự bất tài, láo xược, cho cái ác, sự xấu xa, tàn nhẫn.
Trịnh Hâm được Nguyễn Đình Chiểu xây dựng là một nhân vật
khơng tài cán gì:

“Một người ở quận Phan Dương,
Tên Hâm họ Trịnh tầm thường nghề văn”.
Hắn còn cho thấy là một kẻ cực kỳ láo xược, khinh người khi lên
tiếng với ơng Qn:
“Hâm rằng: “Lão Qn nói nhăng,
Dẫu cho trải việc cũng thằng bán cơm...
Gối rơm theo phận gối rơm
Có đâu ở thấp mà trèo lên cao”.
Trịnh Hâm không chỉ bất tài, láo xược mà còn là một nhân vật mang
tính xảo huyệt, đố kỵ với tài năng của người khác:
“Kiệm Hâm là đứa so đo,
Thấy Tiên dường ấy âu lo trong lịng.
Khoa này Tiên ắt đầu cơng,
Hâm dầu có đậu cũng khơng xong rồi”.
Nhận thấy Vân Tiên có tài, Trịnh Hâm đã bộc lộ sự lo lắng nhưng
hắn vẫn một mặt thân thiện, ngọt nhạt an ủi Vân Tiên, rồi mặt khác rắp
tâm ra tay hãm hại bất ngờ.
Ngoài mặt thì hắn:
“Hâm rằng: “Anh chớ ưu phiền,
Khoa này chẳng gặp, ta nguyền khoa sau”.
Nhưng cuối cùng thì chờ khi có dịp, Trịnh Hâm đã nhanh chóng ra
tay hãm hại Vân Tiên ngay tức khắc. Trịnh Hâm đã có hành động xấu
xa, độc ác là giữa lúc đêm tối, Trịnh Hâm xô Lục Vân Tiên xuống vực.
“Trịnh Hâm khi ấy ra tay,
Vân Tiên bị ngã xô ngay xuống vời”.
Hành động này diễn ra nhanh, gọn, tàn nhẫn, không chút đắn đo,
lưỡng lự cho thấy cái ác trong Trịnh Hâm rất lớn. Có thể thấy việc hãm hại


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ

17

người khác được thực hiện thường xuyên nên rất thuần thục, nhanh, gọn,
dứt khốt. Chưa dừng lại ở đó, sau hành động tàn nhẫn, hắn còn kêu trời.
Hành động vừa ăn cắp vừa la làng để muốn che đậy tội ác cho thấy sự
gian xảo, giả nhân giả nghĩa đến tột cùng:
“Trịnh Hâm giả tiếng kêu trời,
Cho người thức dậy lấy lời phôi pha”.
Trịnh Hâm là hình tượng nhân nhật được Nguyễn Đình Chiểu khắc
họa tiêu biểu cho những người thuộc nhân cách xấu xa, ghen ghét, đố kỵ
với bạn bè, bản chất độc ác, con người tráo trở, lừa lọc, phản bội, bất nhân
bất nghĩa.
Cùng tuyến nhân vật phản diện đại diện cho cái ác cịn có cha con
Võ cơng, Võ Thể Loan. Ban đầu, Võ công cho rằng, Vân Tiên là trạng
nguyên tương lai nên đón tiếp ân cần, xem như con rể và dặn con gái ứng
xử lễ phép để lấy lịng:
“Cơng rằng: “Ngãi tế mới sang,
Muốn lo việc nước, hãy toan việc nhà”.
Võ Thể Loan vội vàng hẹn thề, giữ đạo tào khương đợi chờ Vân Tiên
trở về:
“Chàng dầu cung quế xuyên dương,
Thiếp xin hai chữ Tào khương cho bằng”.
Lời hứa ngọt ngào chẳng mấy chốc đã thay đổi khi thấy Vân Tiên
lâm vào cảnh nạn: bỏ lỡ khoa thi, mắt bị mù thì cả cha lẫn con đều trở
mặt, muốn kết sui gia với họ Vương. Người cha cịn tìm cách giết Vân
Tiên: “Ta dầu muốn kết sui gia/Họ Vương họ Võ một nhà mới xinh”; con
thì thẳng thừng chê Vân Tiên là thất phu: “Nỡ đem mình ngọc dựa kề
thất phu”.
Lợi dụng lúc Vân Tiên mù lòa, họ lừa bỏ chàng vào hang sâu:

“Ra đi đương lúc tam canh,
Dắt vào hang tối bỏ đành Vân Tiên”.
Thông qua tác phẩm Lục Vân Tiên, người đọc dễ dàng nhận thấy,
Nguyễn Đình Chiểu đã phân định một cách rạch rịi ranh giới giữa thiện
và ác. Trịnh Hâm, Võ công là tiêu biểu cho cái ác, xấu xa, thấp hèn;


18

DANH NHÂN NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TRONG THỜI ĐẠI NG Y NAY

ông Ngư, ông Tiều là đại diện cho cái thiện, cái đẹp, sự cao thượng. Tác
giả đã sử dụng nghệ thuật đối lập, tương phản nhằm tô đậm hành động
bất nhân, bất nghĩa của Trịnh Hâm và ca ngợi, khẳng định hành động
cứu người cao đẹp của ông Ngư, ông Tiều. Quan điểm thiện - ác của
Nguyễn Đình Chiểu xuất phát từ quan điểm nhân nghĩa xuyên suốt
trong tác phẩm Lục Vân Tiên. Ơng Ngư, ơng Tiều là hiện thân cho vẻ đẹp
của quần chúng nhân dân lao động, hiện thân cho vẻ đẹp của chính
nghĩa. Hình tượng ơng Ngư, ông Tiều chính là kết tinh của lý tưởng nhân
nghĩa trong sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu.
Cái thiện là những việc làm đẹp đẽ, trong sáng, ngay thẳng, minh
bạch; còn cái ác là những việc làm phi nghĩa, đen tối. Người sống thiện là
người luôn hướng đến những điều tốt đẹp, không trái với đạo đức, giúp đỡ
người khác mà không cần đền đáp. Nhưng người sống theo cái ác là người
hướng đến những việc làm gian xảo, xấu xa, ln tìm cách hãm hại người
khác để đạt được cái lợi cho bản thân. Người sống ác thường ln tìm mọi
cách che đậy bằng lớp vỏ bề ngoài giả nhân, giả nghĩa. Chúng luôn dùng
mọi thủ đoạn độc ác, mọi mưu ma chước quỷ nhằm tấn công cái thiện để
tồn tại. Nhưng dường như có một quy luật cuộc sống, qua bao sóng gió
gian truân, bị đày đọa, vùi dập, thậm chí phải hy sinh thì cái thiện cuối

cùng vẫn chiến thắng cái ác, cái ác luôn phải trả giá bằng chính những
hành động của mình. Tác phẩm Lục Vân Tiên của tác gia Nguyễn Đình
Chiểu là một minh chứng cho quy luật ấy. Cái ác phải bị trả giá, bị trừng
trị, cái thiện luôn chiến thắng vinh quang rạng rỡ và cuối cùng người tốt
sẽ có cuộc sống tốt đẹp, hạnh phúc.
Kết thúc tác phẩm, tuyến nhân vật thiện được sống hạnh phúc,
được hưởng thành quả họ đáng nhận. Nguyệt Nga được giải oan, được
sắc phong làm Quận chúa kết duyên cùng Vân Tiên với cái kết viên
mãn, hạnh phúc. Kiều công đươc phục chức làm quan Đông Thành.
Trong khi đó, tuyến nhân vật ác, nhóm người đại diện cho cái ác trong
xã hội phải đền tội. Võ công vì bị Tử Trực sỉ vả đến cảm thấy xấu hổ,
nhục nhã mà lâm bệnh chết. Mẹ con Võ Thể Loan bị quả báo nhãn tiền,


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ

19

bị cọp tha vào hang đá vùi lấp. Trịnh Hâm vốn dĩ bị chém đầu nhưng
với tính cách khoan dung nhân đạo của Vân Tiên, hắn chỉ bị đuổi đi.
Nhưng trời cũng không giúp hắn, đi tới Hàn Giang thì sóng thần kéo
tới làm lật thuyền và cá nuốt. Bùi Kiệm là một nhân vật khơng có tội
trạng lớn, chỉ mỗi tính “máu dê” nhưng kết cục vẫn cảm thấy tự hổ
thẹn, nhục nhã. Kết thúc có hậu là cái kết nhận được sự đồng cảm sâu
sắc của nhân dân Nam Bộ.
Nam Bộ là một vùng đất tương đối trẻ trong các vùng văn hóa ở
Việt Nam. Người dân Nam Bộ đa dạng về tộc người cũng như nguồn
gốc di cư. Đây là vùng đất đa dạng văn hóa bởi sự cộng cư của người
Việt, Hoa, Khmer, Chăm... Về thành phần xuất thân, họ là những
người tứ xứ cùng tụ hội về đây khai hoang, lập làng, làm ăn sinh sống.

Từ những ngày đầu tụ cư, các dân tộc phải cùng chung vai đấu cật, nỗ
lực chống chọi với sự khắc nghiệt của thiên nhiên như hạn hán, lũ lụt
hay sự tấn công của cọp, beo, thú dữ. Với thiên nhiên, họ cùng nhau
chống lại thiên tai; với xã hội, họ chung nhau chống lại chiến tranh
xâm lược, chống lại cái ác, cái xấu luôn chực chờ. Người dân Nam Bộ
thuộc rất nhiều tầng lớp khác nhau. Đó là những con người trốn chạy
sự phân tranh của triều đình, sự hà khắc, áp bức, bóc lột của các thế
lực, họ là những người nghèo, những người có tội hay là những người
theo lệnh triều đình đi khai hoang, lập ấp. Họ đa dạng về xuất thân
nhưng có một điểm chung là cần sự yên ổn làm ăn nơi vùng đất mới.
Thế nhưng, cuộc sống lại có vơ vàn hiểm nguy, bất trắc và các thế lực
xấu luôn chực chờ để hãm hại, xâu xé nhằm hưởng lợi. Trong hồn
cảnh đó, khơng cịn con đường nào khác, người dân Nam Bộ phải đứng
lên đấu tranh, phải chiến đấu để bảo vệ cuộc sống hòa bình, và từ đó,
trong những đặc điểm nổi bật của người dân Nam Bộ dần hình thành
nên tính cách phân định rạch rịi. Với họ, chỉ có đen và trắng, tốt và
xấu, thiện và ác và hơn hết nữa là cái thiện phải ln ln thắng cái
ác, chính nghĩa phải thắng gian tà. Điều này được bắt gặp trong tác
phẩm của Nguyễn Đình Chiểu rất rõ nét.


20

DANH NHÂN NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TRONG THỜI ĐẠI NG Y NAY

Kết luận

Quan điểm thiện - ác, cái kết có hậu là quan điểm nghệ thuật xuất
hiện khá nhiều trong các tác phẩm của tác gia Nguyễn Đình Chiểu. Có
thể nói, nguyên nhân khiến những tác phẩm của nhà thơ đi vào lịng

người dân Nam Bộ chính là tư tưởng nhân đạo, quan điểm thiện ác phân
minh, cái thiện luôn chiến thắng, cái ác phải bị trừng trị và nhân vật
chính ln có được cái kết viên mãn. Tác phẩm Lục Vân Tiên hội đủ tất
cả những điều đó, nó làm thỏa lòng mơ ước của các cư dân Nam Bộ.
Những người nông dân chân chất dù đứng trước muôn vàn khó khăn
nhưng họ thà lựa chọn cuộc sống trọng nhân nghĩa, khinh tiền bạc chứ
không xu nịnh, độc ác, hại người. Nghiên cứu này góp phần tơ rõ hơn
quan điểm nghệ thuật của tác gia Nguyễn Đình Chiểu qua tác phẩm Lục
Vân Tiên, đồng thời, nêu lên một đóng góp mới khi dựa trên thuyết lựa
chọn duy lý để phân tích, làm rõ hơn quan điểm, tính cách cư dân Nam
Bộ qua tác phẩm./.

T I LIỆU THAM KHẢO

[1]

Nguyễn Đình Chiểu: Lục Vân Tiên, Nxb. Thanh Hóa, 2011.

[2]

Nhiều tác giả: Giảng văn Văn học Việt Nam, Nxb. Giáo dục, Hà Nội,
2002.

[3]

Nhiều tác giả (Bộ sách Phê bình và Bình luận Văn học): Tác giả
trong nhà trường - Nguyễn Đình Chiểu, Nxb. Văn học, Hà Nội, 2006.

[4]

Bùi Thức Phước (Sưu tầm và biên soạn): Văn học Việt Nam thế
kỷ XIX - Nguyễn Đình Chiểu, Nxb. Hội Nhà văn, Hà Nội, 2015.

[5]

Nguyễn Bích Thuận (Nghiên cứu và biên soạn): Tác giả, tác phẩm cổ
điển Nguyễn Đình Chiểu, Nxb. Thanh Hóa, 2011.


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ

[6]

/>
[7]

/>
[8]

/>
[9]

/>
21


22

NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU
NH THƠ PHỔ TRUYỀN ĐẠO LÝ

ThS. BẢO PHÁP LỮ MINH CHÂU*

Tóm tắt: Nguyễn Đình Chiểu (1822 - 1888), người được
UNESCO tôn vinh và ghi nhận những giá trị di sản văn hóa để
lại cho hậu thế. Một trong những giá trị đặc biệt đó chính là vị
thế được người dân kính ngưỡng tơn thờ xưa nay: Nguyễn Đình
Chiểu - nhà thơ phổ truyền đạo lý. Vấn đề phổ truyền đạo lý
đặt ra trong điều kiện giao lưu văn hóa, giữ gìn bản sắc văn
hóa, bản sắc dân tộc trước sự suy đồi phong hóa trở nên rất cần
thiết và rất hữu ích trong đời sống xã hội hiện nay đang có
những biến đổi về mặt đạo đức, nhân luân.
Từ khóa: Cụ Đồ Chiểu; Lục Vân Tiên; Phổ truyền đạo lý.

NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU POET WHO POPULARIZES ETHICS
Abstract: Nguyễn Đình Chiểu (1822 - 1888) was honored
and recognized by UNESCO for having transmitted his cultural
heritage values to the next generations. He has been respected
by all as an eminent poet who had transmitted ethics. In the
context of exchanging, safeguarding, promoting cultures and
_______________
* Cao Đài Ban chỉnh đạo. Liên hệ:


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ

23

national identities under the risk of cultural and moral decay,
the issue of ethical transmission becomes more urgent and
useful in the current social life.

Keywords: Elderly Đồ Chiểu; Lục Vân Tiên; Ethical
transmission.
Toàn văn
1. Vài nét về lịch sử Nho giáo Trung Quốc đến Việt Nam - phác
thảo hoàn cảnh lịch sử ra đời các tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu

Nho giáo thâm nhập vào Việt Nam từ đầu Công nguyên do một số
quan lại Trung Hoa như Tích Quang, Nhâm Diên, đặc biệt là Sĩ Nhiếp người được nhân dân gọi là Sĩ Vương, đã đem Nho giáo vào đời sống
người dân Việt. Sĩ Nhiếp cịn được hậu học tơn xưng là Nam Giao Học tổ.
Trong quá trình giao lưu, tiếp biến giữa Nho giáo và văn hóa dân
tộc đã bộc lộ những nét tương đồng và khác biệt. Qua q trình tiếp thu
có chọn lọc từ Nho giáo mà người Việt biết đến lễ nghi, cưới hỏi, Trung
y, tiết lịch, tết xuân và hội hè đình đám, thứ bậc gia mơn... Từ đó, nước
ta tổ chức triều đình, hệ thống pháp luật, hệ thống thi cử, sử dụng Hán
văn làm văn tự nhà nước, sau đó là sự sáng tạo ra chữ Nơm để sáng tác
văn chương, thi thơ bằng hơi thở ngôn ngữ, âm vực ngũ âm... Chữ Nôm
được nâng lên tầm chữ quốc ngữ thời vua Quang Trung, được sử dụng
làm văn tự hưng bang. Thời Nguyễn, vua đầu hàng thực dân Pháp, một
số sĩ phu tập hợp nhân dân chống giặc, đặt nước trên vua. Truyền thống
dân tộc (đồng bào) sâu sắc tạo nên sự khác biệt khi Nho giáo đặt vua ở
vị trí tuyệt đối, thì khi tiếp biến văn hóa, Nho giáo tại Việt Nam cũng
biến đổi trong quan niệm, do đó Nguyễn Trãi viết: “Việc nhân nghĩa cốt
ở yên dân”.
Nguyễn Đình Chiểu sinh ra và lớn lên trong bối cảnh xã hội Nho
giáo phong kiến suy vi, xuất thân từ một nho sĩ thuần thành và lại có
tấm lòng muốn đem quan điểm sống theo đạo lý của Nho gia áp dụng vào