Khái niệm tồn tại xã hội và các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội

a. Khái niệm tồn tại xã hội
Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất
của xã hội. Tồn tại xã hội của con người là thực tại xã hội khách quan, là một kiểu
vật chất xã hội, là các quan hệ xã hội vật chất được ý thức xã hội phản ánh. Trong
các quan hệ xã hội vật chất ấy thì quan hệ giữa con người với giới tự nhiên và quan
hệ giữa con người với con người là những quan hệ cơ bản nhất.
b. Các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội
Tồn tại xã hội bao gồm các yếu tố cơ bản là phương thức sản xuất vật chất, điều
kiện tự nhiên, hoàn cảnh địa lý, dân số và mật độ dân số...trong đó phương thức
sản xuất vật chất là yếu tố cơ bản nhất. Trong Lời tựa cuốn Góp phần phê phán
khoa kinh tế chính trị C.Mác viết: “Phương thức sản xuất đời sống vật chất quyết
định các q trình sinh hoạt xã hội, chính trị và tinh thần nói chung. Khơng phải ý
thức của con người quyết định tồn tại của họ; trái lại, tồn tại xã hội của họ quyết
định ý thức của họ”. Với khẳng định này C.Mác đã khắc phục triệt để chủ nghĩa
duy tâm, xây dựng quan điểm duy vật lịch sử về mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và
ý thức xã hội, về vai trò quyết định của tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội. Tương
tự như vậy, trước đó trong Hệ tư tưởng Đức, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đi đến kết
luận rằng, toàn bộ gốc rễ của sự phát triển xã hội loài người, kể cả ý thức của con
người, đều nằm trong và bị quy định bởi sự phát triển của các điều kiện kinh tế - xã
hội, nghĩa là “không phải ý thức quyết định đời sống mà chính đời sống quyết định
ý thức”, “do đó ngay từ đầu, ý thức đã là một sản phẩm xã hội, và vẫn là như vậy
chừng nào con người cịn tồn tại”. Đây chính là điểm cốt lõi của nguyên lý tồn tại
xã hội quyết định ý thức xã hội.
Tồn tại xã hội không chỉ quyết định sự hình thành của ý thức xã hội mà cịn quyết
định cả nội dung và hình thức biểu hiện của nó. Mỗi yếu tố của tồn tại xã hội có
thể được các hình thái ý thức xã hội khác nhau phản ánh từ các góc độ khác nhau
theo những cách thức khác nhau. Tuy nhiên, đến lượt mình, các hình thái ý thức
này cũng sẽ tác động, ảnh hưởng ngược trở lại tồn tại xã hội. Đó chính là tính độc
lập tương đối của ý thức xã hội.