Luận văn: XÂY DỰNG CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN VÀ ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ doc

Luận văn
CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CÔNG NGHỆ (5 TIẾT).....................4
1.1. Khái niệm và vai trị của cơng nghệ......................................................................4
1.1.1. Khái niệm công nghệ.........................................................................................4
1.1.2. Các bộ phận cấu thành công nghệ......................................................................6
1.1.2.1. Công nghệ hàm chứa trong các vật thể.......................................................6
1.1.2.2. Công nghệ hàm chứa trong kỹ năng công nghệ của con người làm việc
trong công nghệ........................................................................................................7
1.1.2.3. Công nghệ hàm chứa trong khung thể chế để xây dựng cấu trúc tổ chức:. 7
1.1.2.4. Công nghệ hàm chứa trong các dữ liệu đã được tư liệu hố được sử dụng
trong cơng nghệ........................................................................................................7
1.1.3. Phân loại cơng nghệ.........................................................................................10
1.1.4. Vai trị của cơng nghệ......................................................................................12
1.1.4.1. Cơng nghệ và tăng trưởng kinh tế.............................................................12
1.1.4.2. Công nghệ và cạnh tranh...........................................................................14
1.2.1. Khái niệm và các điều kiện đổi mới công nghệ...............................................15
1.2.2. Các hình thức đổi mới cơng nghệ....................................................................16
1.2.2.1. Đổi mới cơng nghệ theo tính sáng tạo......................................................16
1.2.1.2. Đổi mới cơng nghệ theo sự áp dụng.........................................................17
1.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến đổi mới công nghệ...............................................17
1.2.3.1. Thị trường.................................................................................................17
1.2.3.2. Nhu cầu.....................................................................................................17
1.2.3.4. Hoạt động R&D........................................................................................17
1.2.3.5. Cạnh tranh.................................................................................................18
1.2.3.6. Các chính sách quốc gia hỗ trợ đổi mới....................................................18
CHƯƠNG 2. ĐÁNH GIÁ VÀ DỰ BÁO CÔNG NGHỆ (LT: 8; TH: 2 TIẾT)..........19
2.1. Đánh giá công nghệ...............................................................................................19
2.1.1. Khái niệm.........................................................................................................19
2.1.2. Sự tương tác giữa công nghệ và môi trường xung quanh................................19
2.1.2.1. Các yếu tố công nghệ................................................................................19
2.1.2.2. Các yếu tố kinh tế.....................................................................................19

2.1.2.3. Các yếu tố đầu vào....................................................................................20
2.1.2.4. Các yếu tố môi trường..............................................................................20
2.1.2.5. Các yếu tố dân số......................................................................................20
2.1.2.6. Các yếu tố văn hóa - xã hội.......................................................................20

1


2.1.2.7. Các yếu tố chính trị - pháp lý....................................................................20
2.1.3. Sự cần thiết của việc đánh giá công nghệ........................................................20
2.1.4. Các loại hình đánh giá cơng nghệ....................................................................21
a. Đánh giá cơng nghệ định hướng vấn đề.............................................................21
b. Đánh giá công nghệ định hướng dự án..............................................................22
c. Đánh giá cơng nghệ định hướng chính sách......................................................22
d. Đánh giá công nghệ định hướng công nghệ......................................................22
2.1.5. Tổ chức đánh giá công nghệ............................................................................22
2.1.5.1. Nội dung tổng quát đánh giá công nghệ...................................................23
2.1.5.2. Đánh giá công nghệ ở doanh nghiệp.........................................................24
2.1.6. Các công cụ và kỹ thuật sử dụng trong đánh giá công nghệ............................25
2.1.6.1. Các công cụ và kỹ thuật............................................................................25
2.1.6.2. Phương pháp phân tích chi phí – lợi ích áp dụng trong đánh giá công nghệ
................................................................................................................................27
2.1.6.3. Nhận xét về thực hành đánh giá công nghệ..............................................29
2.1.6.4. Đánh giá và dự báo công nghệ: Kinh nghiệm của Ấn Độ........................29
2.2. DỰ BÁO CÔNG NGHỆ.......................................................................................35
2.2.1. Khái niệm.........................................................................................................35
2.2.2. Sự cần thiết của dự báo công nghệ..................................................................35
2.2.3. Phương pháp dự báo công nghệ.......................................................................36
2.2.4. Kỹ thuật dự báo công nghệ..............................................................................37
2.2.4.1. Delphi........................................................................................................37

2.2.4.2. Đường cong xu hướng..............................................................................38
2.2.4.3. Cây thích hợp............................................................................................40
CHƯƠNG 3. XÂY DỰNG CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN VÀ ỨNG DỤNG CÔNG
NGHỆ (LT:8; TH: 2 TIẾT)............................................................................................41
3.1. Bản chất và vai trò của chiến lược phát triển và ứng dụng công nghệ............41
3.1.1. Bản chất của chiến lược phát triển và ứng dụng công nghệ............................41
3.1.1.1. Khái niệm chiến lược phát triển quốc gia.................................................41
3.1.1.2. Chiến lược phát triển công nghệ thông tin và truyền thông Việt Nam.....41
3.1.1.3. Khái niệm chiến lược và ứng dụng công nghệ của ngành và doanh nghiệp.
................................................................................................................................42
3.1.1.4. Chiến lược và ứng dụng cơng nghệ của ngành bưu chính viễn thơng và
cơng nghệ thông tin................................................................................................42
3.1.2. Phân loại của chiến lược phát triển và ứng dụng công nghệ...........................43
3.1.2.1. Chiến lược dẫn đầu...................................................................................43
3.1.2.2. Chiến lược thách thức...............................................................................43
3.1.2.4. Chiến lược chi phí thấp.............................................................................48
3.1.2.5. Chiến lược tự lực truyền thống.................................................................48
3.1.2.6. Chiến lược liên kết....................................................................................48
3.1.2.7. Chiến lược hiệu quả mạng lưới.................................................................49
3.1.3. Vai trò của chiến lược phát triển và ứng dụng công nghệ...............................51
3.2. Nội dung chiến lược phát triển và ứng dụng công nghệ....................................53
3.3. Phương pháp xây dựng chiến lược phát triển và ứng dụng công nghệ...........53
3.3.1. Dự báo cơng nghệ............................................................................................53
3.3.2. Phân tích cạnh tranh và những u cầu đặt ra.................................................53

2


3.3.3. Xác định các nguồn lực....................................................................................53
3.3.4. Xác định nhiệm vụ chiến lược.........................................................................53

CHƯƠNG 4. CHUYỂN GIAO CÔNG NGHỆ (LT: 12; TH: 2 TIẾT).......................53
4.1. Khái niệm và phân loại chuyển giao công nghệ.................................................53
4.1.1. Khái niệm chuyển giao công nghệ...................................................................53
4.1.1.1. Định nghĩa tổng quát.................................................................................53
4.1.1.2. Theo Nghị định 45/1998/NĐ - CP:...........................................................53
4.1.1.3. Theo UNCTAD.........................................................................................53
4.1.1.4. Theo (N.Sharif).........................................................................................53
4.1.1.5. Theo (J. Dunning).....................................................................................54
4.1.1.6. Theo quan điểm quản lý công nghệ..........................................................54
4.1.2. Điều kiện chuyển giao công nghệ....................................................................54
4.1.3. Phân loại các phương thức chuyển giao công nghệ.........................................54
4.1.3.1. Khái niệm..................................................................................................54
4.1.3.2. Các phương thức chuyển giao cơng nghệ.................................................55
4.2. Vai trị của chuyển giao cơng nghệ......................................................................55
4.3. Hình thức chuyển giao cơng nghệ.......................................................................55
4.4. Lựa chọn cơng nghệ chuyển giao........................................................................55
4.5. Trình tự chuyển giao cơng nghệ..........................................................................55
4.5.1. Giai đoạn chuẩn bị...........................................................................................55
4.5.2. Giai đoạn thực hiện..........................................................................................55
4.5.3. Giai đoạn nghiệm thu và sử dụng....................................................................55
4.6. Hợp đồng chuyển giao chuyển giao công nghệ..................................................55
4.6.1. Nội dung của hợp đồng chuyển giao công nghệ..............................................55
4.6.2. Định giá công nghệ được chuyển giao.............................................................55
4.6.3. Phương thức thanh tốn...................................................................................55
CHƯƠNG 5. QUẢN LÝ CƠNG NGHỆ (LT: 5; TH: 1 TIẾT)....................................55
5.1. Khái niệm quản lý công nghệ..............................................................................55
5.2. Cơ sở quản lý công nghệ......................................................................................55
5.3. Nội dung quản lý công nghệ.................................................................................55
5.4. Mơ hình quản lý cơng nghệ..................................................................................55
5.5. Biện pháp quản lý công nghệ...............................................................................55

3


CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CÔNG NGHỆ (5 TIẾT)
1.1. Khái niệm và vai trị của cơng nghệ
1.1.1. Khái niệm cơng nghệ
Trong q trình đổi mới quản lý kinh tế ở Việt Nam, chuyển đổi từ cơ chế kế
hoạch hoá tập trung sang cơ chế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, nhiều thuật
ngữ kinh tế - kỹ thuật đã du nhập vào Việt Nam, trong số đó có thuật ngữ cơng nghệ.
Có thể nói cơng nghệ xuất hiện đồng thời với sự hình thành xã hội lồi người. Từ
“cơng nghệ” xuất phát từ chữ Hy Lạp(teknve – Tenkhne) có nghĩa là một cơng nghệ hay
một kỹ năng, và (λoyoσ –logos ) có nghĩa là một khoa học, hay sự nghiên cứu. Như vậy
thuật ngữ technology (Tiếng Anh) hay technologie (Tiếng Pháp) có ý nghĩa là khoa học
về kỹ thuật hay sự nghiên cứu có hệ thống về kỹ thuật – thường được gọi là Công nghệ
học.
Ở Việt Nam, cho đến nay công nghệ thường được hiểu là q trình tiến hành một
cơng đoạn sản xuất, là thiết bị để thực hiện một công việc (do đó cơng nghệ thường là
tính từ của cụm thuật ngữ như: qui trình cơng nghệ, thiết bị cơng nghệ, dây chuyền cơng
nghệ). Cách hiểu này có xuất xứ từ định nghĩa trong từ điển kỹ thuật của Liên Xô trước
đây: “Công nghệ là tập hợp các phương pháp gia công, chế tạo, làm thay đổi trạng thái,
tính chất, hình dáng nguyên, vật liệu hay bán thành phẩm sử dụng trong q trình sản
xuất để tạo ra sản phẩm hồn chỉnh”. Theo những quan niệm này, công nghệ chỉ liên
quan đến sản xuất vật chất.
Từ những năm 60 của thế kỷ XX, khởi đầu từ Mỹ rồi Tây Âu đã sử dụng thuật
ngữ “công nghệ” để chỉ các hoạt động ở mọi lĩnh vực, các hoạt động này áp dụng những
kiến thức là kết quả của nghiên cứu khoa học ứng dụng – một sự phát triển của khoa học
trong thực tiễn – nhằm mang lại hiệu quả cao hơn trong hoạt động của con người.
Khái niệm công nghệ này dần dần được chấp nhận rộng rãi trên thế giới, ví dụ thể
hiện ở việc thay đổi tên gọi của các tạp chí lớn trên thế giới, như “Tạp chí khoa học và kỹ

thuật – Science et technique” đổi thành “Khoa học và công nghệ - Science et technogie”
Ở Việt Nam, Nghị quyết 26 của bộ chính trị, Ban chấp hành Trung ương Đảng
Cộng sản Việt Nam khoá VI (1991) mang tên “Nghị quyết về khoa học – công nghệ”.
Như vậy thuật ngữ cơng nghệ đã dược sử dụng chính thức ở nước ta. Năm 1992, Ủy ban
khoa học – kỹ thuật Nhà nước đổi thành Bộ khoa học – công nghệ và Môi trường (nay là
Bộ khoa học - công nghệ).
Mặc dầu đã được sử dụng khá rộng rãi trên thế giới, song việc đưa ra một định
nghĩa công nghệ lại chưa có được sự thống nhất. Đó là do số lượng các cơng nghệ hiện có
nhiều đến mức khơng thể thống kê được, công nghệ lại hết sức đa dang, khiến những
4


người sử dụng một công nghệ cụ thể trong những điều kiện và hồn cảnh khơng giống
nhau sẽ dẫn đến sự khái quát của họ về công nghệ sẽ khác nhau. Bên cạnh đó sự phát
triển như vũ bão của khoa học công nghệ làm thay đổi nhiều quan niệm cũ tưởng như
vĩnh cửu, cũng là nguyên nhân dẫn đến sự không thống nhất trên.
Việc đưa ra một định nghĩa khái quát được bản chất của công nghệ là việc cần
thiết, bởi vì khơng thể quản lý cơng nghệ, một khi chưa xác định rõ nó là cái gì.
Các tổ chức quốc tế về Khoa học – công nghệ đã có nhiều cố gắng trong việc đưa
ra một định nghĩa cơng nghệ có thể dung hồ các quan điểm, đồng thời tạo thuận lợi cho
việc phát triển và hoà nhập các quốc gia trong từng khu vực và trên phạm vi tồn cầu.
Có bốn khía cạnh cần bao qt trong định nghĩa cơng nghệ, đó là:
Khía cạnh “cơng nghệ là máy biến đổi”
Khía cạnh “cơng nghệ là một cơng cụ”
Khía cạnh “cơng nghệ là kiến thức”
Khía cạnh “cơng nghệ hàm chứa trong các dạng hiện thân của nó”.
Khía cạnh thứ nhất đề cập đến khả năng làm ra đồ vật, đồng thời công nghệ phải
đáp ứng mục tiêu khi sử dụng và thoả mãn yêu cầu về mặt kinh tế nếu nó muốn được áp
dụng trên thực tế. Đây là điểm khác biệt giữa khoa học và cơng nghệ.
Khía cạnh thứ hai nhấn mạnh công nghệ là một sản phẩm của con người, do đó

con người có thể làm chủ được nó vì nó hồn tồn khơng phải là “cái hộp đen” huyền bí
đối với các nước đang phát triển. Vì là một cơng cụ nên cơng nghệ có mối quan hệ chặt
chẽ đối với con người và cơ cấu tổ chức.
Khía cạnh kiến thức của cơng nghệ đề cập đến cốt lõi của mọi hoạt động công
nghệ là kiến thức. Nó bác bỏ quan niệm cơng nghệ phải là các vật thể, phải nhìn thấy
được. Đặc trưng kiến thức khẳng định vai trò dẫn đường của khoa học đối với công nghệ,
đồng thời nhấn mạnh rằng không phải ở các quốc gia có các cơng nghệ giống nhau sẽ đạt
được kết quả như nhau. Việc sử dụng một công nghệ đòi hỏi con người cần phải được
đào tạo về kĩ năng, trang bị kiến thức và phải luôn cập nhật những kiến thức đó.
Khía cạnh thứ tư đề cập đến vấn đề: công nghệ dù là kiến thức song vẫn có thể
được mua, được bán. Đó là do cơng nghệ hàm chứa trong các vật thể tạo nên nó. Trung
tâm chuyển giao công nghệ khu vực Châu Á và Thái Bình Dương (The Asian and Pacific
Center For Transfer of Technology – APCTT) coi công nghệ hàm chứa trong bốn thành
phần: kỹ thuật, kỹ năng con người, thông tin và tổ chức.
Xuất phát từ các khía cạnh trên, chúng ta thừa nhận định nghĩa công nghệ do Uỷ
ban Kinh tế và Xã hội khu vực Châu Á –Thái Bình Dương (Economic and Social
Commission for Asia and the Pacific – ESCAP) đưa ra:

5


Cơng nghệ là kiến thức có hệ thống về quy trình và kỹ thuật dùng để chế biến vật
liệu và thơng tin. Nó bao gồm kiến thức, thiết bị, phương pháp và các hệ thống dùng
trong việc tạo ra hàng hố và cung cấp dịch vụ.
Định nghĩa cơng nghệ của ESCAP được coi là bước ngoặt trong quan niệm về
công nghệ.
Theo định nghĩa này, không chỉ sản xuất vật chất mới dùng công nghệ, mà khái
niệm công nghệ được mở rộng ra tất cả các lĩnh vực hoạt động xã hội. Những lĩnh vực
công nghệ mới mẻ dần trở thành quen thuộc: công nghệ thông tin, công nghệ ngân hàng,
công nghệ du lịch, cơng nghệ văn phịng…

Cũng cần lưu ý rằng, trong nhiều trường hợp khi cần thiết, người ta vẫn thừa nhận
những định nghĩa công nghệ khác cho một mục đích nào đó. Ví dụ, trong lý thuyết tổ
chức, người ta coi “công nghệ là khoa học và nghệ thuật dùng trong sản xuất, phân phối
hàng hoá và dịch vụ”; trong Luật khoa học và công nghệ của Việt Nam, quan niệm:
”Công nghệ là tập hợp các phương pháp, quy trình, kỹ năng, bí quyết, cơng cụ, phương
tiện dùng để biến đổi các nguồn lực thành sản phẩm”.
Môi trường
công nghệ.

Nguồn lực

Hàng hố
Hoạt động
sản xuất

Dịch vụ

Cơng
nghệ

Hình 1.1. Cơng nghệ là công cụ biến đổi.

1.1.2. Các bộ phận cấu thành công nghệ
1.1.2.1. Công nghệ hàm chứa trong các vật thể
Bao gồm: Các cơng cụ, thiết bị, máy móc, phương tiện và các cấu trúc hạ tầng
khác. Trong công nghệ sản xuất, các vật thể này thường làm thành dây chuyền để thực
hiện quá trình biến đổi (thường gọi là dây chuyền cơng nghệ), ứng với một qui trình cơng
nghệ nhất định, đảm bảo tính liên tục của q trình cơng nghệ.
Có thể gọi thành phần này là phần kỹ thuật (Technoware – ký hiệu T).

6


1.1.2.2. Công nghệ hàm chứa trong kỹ năng công nghệ của con người làm việc
trong công nghệ
Bao gồm: kiến thức, kinh nghiệm, kỹ năng do học hỏi, tích luỹ được trong q
trình hoạt động, nó cũng bao gồm các tố chất của con người như tính sáng tạo, sự khơn
ngoan, khả năng phối hợp, đạo đức lao động…
Có thể gọi thành phần này là phần con người (Humanware – ký hiệu H).

1.1.2.3. Công nghệ hàm chứa trong khung thể chế để xây dựng cấu trúc tổ chức:
Những qui định về trách nhiệm, quyền hạn, mối quan hệ, sự phối hợp của các cá
nhân hoạt động trong công nghệ, kể cả những qui trình đào tạo cơng nhân, bố trí sắp xếp
thiết bị nhằm sử dụng tốt nhất phần kỹ thuật và phần con người.
Có thể gọi thành phần này là phần tổ chức (Orgaware – ký hiệu O).

1.1.2.4. Công nghệ hàm chứa trong các dữ liệu đã được tư liệu hố được sử dụng
trong cơng nghệ
bao gồm các dữ liệu về phần kỹ thuật, về phần con người và phần tổ chức. Ví dụ, dữ liệu
về phần kỹ thuật như: Các thơng số về đặc tính của thiết bị, số liệu về vận hành thiết bị,
để duy trì và bảo dưỡng, dữ liệu để nâng cao và dữ liệu để thiết kế các bộ phận của phần
kỹ thuật.
Có thể gọi thành phần này là phần thông tin của công nghệ (Inforware – ký hiệu
I).
Các thành phần của một công nghệ có quan hệ mật thiết, bổ sung cho nhau, khơng
thể thiếu bất cứ thành phần nào. Tuy nhiên, có một giới hạn tối thiểu cho mỗi thành phần
để có thể thực hiện q trình biến đổi, đồng thời có một giới hạn tối đa cho mỗi thành
phần để hoạt động biến đổi khơng mất đi tính tối ưu hoặc tính hiệu quả.
Nếu không hiểu chức năng và mối tương hổ giữa các thành phần của cơng nghệ,
có thể dẫn đến lãng phí trong đầu tư trang thiết bị do các thành phần khác không tương

xứng (hay không đồng bộ) khiến trang thiết bị, máy móc khơng phát huy hết tính năng
của chúng.
Phần kỹ thuật là cốt lõi của bất kỳ cơng nghệ nào. Nhờ máy móc, thiết bị, phương
tiện, con người tăng được sức mạnh cơ bắp và trí tuệ. Bất kỳ một q trình biến đổi nào
cũng có thể mơ tả thơng qua bốn đặc tính: mức năng lượng phát ra, mức độ phức tạp, các
xử lý và công cụ cần dùng, năng suất và mức độ chính xác có thể đạt được. Xét trên bốn
đặc tính đó, máy móc đạt được kết quả cao hơn con người như: nhanh hơn, mạnh hơn,
phức tạp hơn và chính xác hơn.
Để dây chuyền cơng nghệ có thể hoạt động được, cần có sự liên kiết giữa phần kỹ
thuật, phần con người và phần thơng tin. Con người làm cho máy móc hoạt động, đồng
thời con người cịn có thể cải tiến, mở rộng các tính năng của nó. Do mối tương tác giữa
phần kỹ thuật, con người, thông tin, nên khi phần kỹ thuật được nâng cấp, thì phần con
người, phần thông tin cũng được nâng cấp tương ứng. Con người đóng vai trị chủ động
7


trong bất kỳ công nghệ nào. Trong công nghệ sản xuất, con người có hai chức năng: điều
hành và hổ trợ. Chức năng điều hành gồm: vận hành máy móc, giám sát máy móc hoạt
động. Chức năng hổ trợ gồm bảo dưỡng, bảo đảm chất lượng, quản lý sản xuất. Sự phức
tạp của con người không chỉ phụ thuộc vào kỹ năng làm việc mà còn ở từng thái độ của
từng cá nhân đối với công việc. Con người quyết định mức độ hiệu quả của phần kỹ
thuật. Điều này liên quan đến thông tin mà con người được trang bị và hành vi (thái độ)
của họ dưới sự điều hành của tổ chức.
Phần thông tin biểu hiện các tri thức được tích luỹ trong cơng nghệ, nó giúp trả lời
câu hịi “Làm cái gì – know what” và “Làm như thế nào – know how”. Nhờ các tri thức
áp dụng trong cơng nghệ mà các sản phẩm của nó có các đặc trưng mà sản phẩm cùng
loại của các cơng nghệ khác làm ra khơng thể có được. Do đó phần thơng tin thường
được coi là “sức mạnh” của một công nghệ. Tuy nhiên “sức mạnh” của công nghệ lại
phụ thuộc con người , bởi vì con người trong q trình sử dụng sẽ bổ sung, cập nhật các
thơng tin của công nghệ. Mặt khác, việc cập nhật thông tin của công nghệ để đáp ứng với

sự tiến bộ khơng ngừng của khoa học.
Phần tổ chức đóng vai trị điều hịa, phối hợp ba thành phần trên của cơng nghệ
để thực hiện hoạt động biến đổi một cách hiệu quả. Nó là cơng cụ để quản lý: lập kế
hoạch, tổ chức bộ máy, bố trí nhân sự, động viên thúc đẩy và kiểm sốt mọi hoạt động
trong cơng nghệ. Đánh giá vai trò của phần tổ chức, người ta coi nó là “động lực” của
cơng nghệ.
Mức độ phức tạp của phần tổ chức trong công nghệ phụ thuộc vào mức độ phức
tạp của ba thành phần còn lại của cơng nghệ. Do đó khi thay đổi trong các thành phần đó,
phần tổ chức cũng phải được cải tổ cho phù hợp.
Các thành phần của cơng nghệ có những mức độ tinh vi (Degrees of
sophistication) khác nhau. Chẳng hạn đối với thành phần T và H, mức độ tinh vi tăng dần
như sau:
- T (phương tiện): thủ công - động lực - vạn năng - chuyên dùng - tự động
- máy tính hố - tích hợp.
- H (năng lực): vận hành - lắp đặt - sửa chữa - mô phỏng - thích nghi - cải
tiến - đổi mới.
Mức độ tinh vi của các thành phần cơng nghệ có xu hướng tăng lên (bắt đầu từ
thành phần T). Điều này dẫn đến mức độ tinh vi của hoạt động sản xuất cũng tăng, do sự
đóng góp của các thành phần cơng nghệ. Để đặc trưng cho sự đóng góp của cơng nghệ
vào hoạt động sản xuất người ta dùng một hàm họi là hệ số đóng góp của cơng nghệ
(Technology contribution coefficient – TCC).
TCC = Tβt × Hβh × Iβi × Oβo ≤ 1
Trong đó: T, H, I, O: đóng góp riêng của các thành phần công nghệ.
8


βt, βh, βI, βo: là cường độ đóng góp của các thành phần cơng nghệ tương
ứng, nó thể hiện tầm quan trọng của mỗi thành phần công nghệ trong một công nghệ, qui
ước:
βt + βh + βi + βo = 1

Sự phân tích hệ số đóng góp của cơng nghệ có thể là cơ sở để đánh giá hàm lượng
cơng nghệ gia tăng (Technology content added – TCA) ở doanh nghiệp.
TCA = TCO – TCI = λ.TCC.VA
Trong đó: TCO: hàm lượng công nghệ của các đầu ra.
TCI: hàm lượng công nghệ của các đầu vào.
λ: hệ số môi trường công nghệ mà tại đó hoạt động sản xuất diễn ra (λ
≤ 1).
TCC: hệ số đóng góp của cơng nghệ.
VA: giá trị gia tăng.
Nếu xác định được giá trị đóng góp riêng của các thành phần cơng nghệ, có thể vẽ
được đồ thị THIO.

T

Doanh nghiệp 1
Doanh nghiệp 2

H

O

I
Hình 1.2. Đồ thị THIO.
Hình 1.2 cho thấy đồ thị THIO của 2 doanh nghiệp trong cùng một ngành nhưng
các thành phần công nghệ có mức độ tinh vi khác nhau (do vậy đóng góp riêng cũng khác
nhau).

9

Cường độ đóng góp của một thành phần cơng nghệ thể hiện tiềm năng của thành
phần cơng nghệ đó trong việc nâng cao giá trị của hàm hệ số đóng góp.

I

H
T

O

O

Hình 1.3. Minh họa mối quan hệ giữa bốn thành phần cơng nghệ.
Hình 1.3 mơ tả mối quan hệ giữa bốn thành phần của một cơng nghệ, trong đó
phần H như bộ não, phần T như trái tim, khơng khí chung quanh như thông tin I, tất cả
nằm trong ngôi nhà tổ chức O.

1.1.3. Phân loại công nghệ
Hiện nay số lượng loại công nghệ nhiều đến mức không thể xác định chính xác,
do đó việc phân loại chính xác, chi tiết các loại cơng nghệ là điều khó thực hiện. Tùy theo
mục đích, có thể phân loại cơng nghệ như sau:
Theo tính chất: Có các loại cơng nghệ sản xuất; công nghệ dịch vụ; côngnghệ
thông tin; công nghệ giáo dục – đào tạo.
Theo ISO 8004.2, Dịch vụ có bốn loại:
-Tài chính, ngân hàng, bảo hiểm, tư vấn
-Tham quan, du lịch, vận chuyển
-Tư liệu, thông tin
10

-Huấn luyện, đào tạo
Theo ngành nghề: Có các loại cơng nghệ công nghệp, nông nghiệp, công nghệ sản
xuất hàng tiêu dùng, công nghệ vật liệu.
Theo sản phẩm: Tùy thuộc vào loại sản phẩm có các loại cơng nghệ tương ứng
như công nghệ thép, công nghệ xi măng, công nghệ ôtô…
Theo đặc tính cơng nghệ: Cơng nghệ đơn chiếc, cơng nghệ hàng loạt, công nghệ
liên tục.
Trong phạm vi quản lý công nghệ, một số loại công nghệ được đề cập như dưới
đây:
Theo trình độ cơng nghệ (căn cứ mức độ phức tạp, hiện đại của các thành phần
cơng nghệ), có các công nghệ truyền thống, công nghệ tiên tiến, công nghệ trung gian.
Các công nghệ truyền thống thường là thủ công, có tính độc đáo, độ tinh xảo cao,
song năng suất không cao và chất lượng không đồng điều. Các công nghệ truyền thống có
ba đặc trưng cơ bản: tính cộng đồng, tính ổn định và tính lưu truyền.
Các cơng nghệ tiên tiến là thành quả khoa học hiện đại, những cơng nghệ này có
năng suất cao, chất lượng tốt và đồng điều, giá thành sản phẩm của chúng hạ.
Công nghệ trung gian nằm giữa công nghệ tiên tiến và truyền thống xét về trình
độ cơng nghệ.
Theo mục tiêu phát triển cơng nghệ có cơng nghệ phát triển, cơng nghệ dẫn dắt,
công nghệ thúc đẩy.
Các công nghệ phát triển bao gồm các công nghệ bảo đảm cung cấp các nhu cầu
thiết yếu cho xã hội như: ăn, ở, mặc, đi lại…
Các công nghệ thúc đẩy bao gồm các công nghệ tạo nên sự tăng trưởng kinh tế
trong quốc gia.
Các công nghệ dẫn dắt là các cơng nghệ có khả năng cạnh tranh trên thị trường
thế giới.
Theo góc độ mơi trường có công nghệ ô nhiễm và công nghệ sạch
Công nghệ sạch là cơng nghệ mà q trình sản xuất tn theo điều kiện giảm ảnh
hưởng ô nhiểm đến môi trường, sử dụng các nguồn nguyên liệu thô và năng lượng với chi
phí hợp lý và kinh tế (Cơng nghệ thân mơi trường).

Theo đặc thù của cơng nghệ có thể chia cơng nghệ thành hai loại: công nghệ cứng
và công nghệ phần mềm. Cách phân loại này xuất phát từ quan niệm cơng nghệ gồm bốn
thành phần trong đó phần kỹ thuật được coi là phần cứng, ba phần còn lại được coi là
phần mềm của công nghệ. Một công nghệ mà phần cứng của nó được đánh giá là đóng
vai trị chủ yếu thì cơng nghệ đó được coi là cơng nghệ cứng và ngược lại.

11


Cũng có quan niệm coi cơng nghệ cứng là cơng nghệ khó thay đổi; cịn cơng nghệ
mềm là cơng nghệ có chu trình sống ngắn, phát triển nhanh.
Theo đầu ra của cơng nghệ có cơng nghệ sản phẩm và cơng nghệ q trình: Cơng
nghệ sản phẩm liên quan đến thiết kế sản phẩm (thường bao gồm các phần mềm thiết kế
sản phẩm) và việc sử dụng, bảo dưỡng sản phẩm (thường bao gồm các phần mềm sử
dụng sản phẩm); trong khi cơng nghệ q trình để chế tạo các sản phẩm đã được thiết kế
(liên quan đến bốn thành phần công nghệ).
Cuối cùng một loại công nghệ mới xuất hiện làm đảo lộn căn bản cách phân loại
công nghệ truyền thống, đó là các cơng nghệ cao (Hightech-Advanced Technology).
Theo quan niệm một số tổ chức quốc tế, ngành công nghệ cao phải có đặc điểm
như sau:
-

Chứa đựng nổ lực quan trọng về nghiên cứu triển khai (NC&TK – R&D)

-

Có giá trị chiến lược đối với quốc gia

-

Sản phẩm được đổi mới nhanh chóng

-

Đầu tư lớn cùng rủi ro cao

Thúc đẩy được sức cạnh tranh và hợp tác quốc tế trong nghiên cứu – triển
khai, sản xuất và tìm kiếm thị trường trên qui mơ tồn quốc.
Như vậy, cơng nghệ cao là cơng nghệ có khả năng mở rộng phạm vi, hiệu quả của
các cơng nghệ hiện có nhờ tích hợp các thành tựu khoa học – công nghệ tiên tiến.
Tiêu chuẩn quan trọng nhất của một công nghệ cao là hàm lượng nghiên cứu –
triển khai cao và tỷ lệ chi phí nghiên cứu – triển khai phải cao hơn mức chi phí trung bình
cho nghiên cứu – triển khai trong giá bán sản phẩm (ví dụ hiện nay là 11,4% so với mức
trung bình là 4%).
Các nước phát triển thuộc tổ chức OECD xác định 6 ngành công nghệ cao như
sau:
1.

Công nghệ hàng không vũ trụ

2.

Tin học và thiết bị văn phòng

3.

Điện tử và cấu kiện điện tử

4.

Dược phẩm

5.

Chế tạo khí cụ đo lường

6.

Chế tạo thiết bị điện.

1.1.4. Vai trị của cơng nghệ
1.1.4.1. Cơng nghệ và tăng trưởng kinh tế
J.Schumpeter là một trong những nhà kinh tế đầu tiên của thế kỷ 20 đánh giá vai
trò quan trọng của công nghệ trong tăng trưởng kinh tế.
12


Từ thế chiến thứ hai đã có những nỗ lực nhằm xác định sự đóng góp của cơng
nghệ vào tăng trưởng kinh tế. Một trong những nghiên cứu đầu tiên do R.Solow thực hiện
cho thấy chỉ có 10 – 13% sự tăng năng suất ở Hoa kỳ từ năm 1909 đến năm 1949 là do
tích tụ tư bản, phần cịn lại chủ yếu do tiến bộ công nghệ. Một nghiên cứu về tăng trưởng
kinh tế của Anh do Denison thực hiện (1968) cho thấy trong giai đoạn 1950 – 1962 chỉ có
10% sự tăng sản lượng/đầu người là do gia tăng về nhân lực và vật liệu, 45% do gia tăng
về kiến thức, 45% do nâng cao trình độ cho lực lượng lao động và do kinh tế theo qui mơ
(Economies of Scale). Sự đóng góp của cơng nghệ vào tăng trưởng kinh tế nhờ vào đầu
tư nhà máy và thiết bị mới, sử dụng nhân lực có kỹ năng và kiến thức cao hơn, hoặc do
cải tiến và đổi mới công nghệ.
Theo R.Solow, sự phát triển công nghệ thúc đẩy tăng trưởng kinh tế trong dài hạn.
Báo cáo “Technology in the national interest” (1996) của Hội đồng khoa học và công
nghệ quốc gia Hoa kỳ nhấn mạnh công nghệ là động lực của tăng trưởng kinh tế và thành

quả của các cơng ty – góp phần vào tăng trưởng kinh tế, có liên quan chặt chẽ với việc sử
dụng cơng nghệ. Do vậy, chính phủ đã thực hiện các biện pháp nhằm hổ trợ cho phát
triển công nghệ:
-

Hỗ trợ trực tiếp cho R&D và thương mại hố cơng nghệ.

-

Thực hiện các chính sách tài chánh, đầu tư để khuyến khích các hoạt động R&D.

-

Chính sách cơng nghệ phải hỗ trợ cho các mục tiêu giáo dục và đào tạo.

Một số nhà kinh tế cho rằng co thể xác định được các chu kỳ tăng trưởng kinh tế
dài hạn được thúc đẩy bởi sự thay đổi công nghệ. Theo họ, trong thời kỳ cách mạng cơng
nghiệp, chính sự phát triển của năng lượng hơi nước đã làm các nền kinh tế ở châu Âu và
Hoa kỳ phát triển. Điện lực và động cơ đốt trong đã đóng góp phần lớn cho sự tăng
trưởng kinh tế mạnh mẽ trong giai đoạn giữa thế kỷ 20. Và đến nay, các công nghệ mới
như công nghệ thông tin đang tạo nên một làn sóng tăng trưởng kinh tế mới.
Sự phát triển của cơng nghệ thơng tin cịn kéo theo một tác động quan trọng khác
là phổ biến một mơ hình tổ chức sản xuất mới. Vai trò quan trọng của việc sử dụng công
nghệ thông tin thể hiện ở một tỷ lệ đầu tư của các doanh nghiệp. Nghiên cứu cho thấy
việc đầu tư vào công nghệ thông tin làm tăng hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp
được tổ chức lại lao động, nhưng lại làm giảm năng suất chung của các yếu tố sản xuất
của những doanh nghiệp không tổ chức lại lao động. Như vậy, nếu đầu tư vào công nghệ
thông tin được đi kèm với các biện pháp tổ chức lại lao động thì đó sẽ là một cơng cụ tốt
để doanh nghiệp phát huy tối đa năng lực của mình. Nếu khơng, người ta sẽ nhìn thấy
máy vi tính khắp nơi, nhưng chỉ có một số trong đó phát huy được hiệu quả. Đây chính là

biểu hiện của nghịch lý Solow.

13


1.1.4.2. Công nghệ và cạnh tranh
Một nội dung quan trọng của Quản trị công nghệ (Management of technology –
MOT) là xác định vai trị của cơng nghệ trong cạnh tranh của doanh nghiệp trong nền
kinh tế và đưa ra những quyết định về cơng nghệ hoặc chính sách cơng nghệ nhằm tạo lợi
thế cạnh tranh. Do vậy, nhà quản trị cần phân tích và hiểu rõ mối quan hệ giữa công nghệ
và chiến lược cạnh tranh hoặc lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp. M.Porter, khi phân
tích chiến lược cạnh tranh đã tóm tắt tầm quan trọng của cơng nghệ đối với cạnh tranh:
“Sự thay đổi công nghệ là một trong những yếu tố chính thúc đẩy cạnh tranh. Nó giữ vai
trò quan trọng trong sự thay đổi cơ cấu công nghiệp và trong việc tạo ra những ngành
công nghiệp mới.
Xét về mặt cơng nghệ, doanh nghiệp có thể tạo được lợi thế cạnh tranh khi sử
dụng AMT (Advanced Manufacturing Technologies). Sau đây là đặc điểm của một số
công nghệ thuộc AMT:
- Tự động hố văn phịng (OA): Có thể được xem là tự động hố các q trình của
văn phịng bằng các cơng nghệ thích hợp. Tự động hố văn phịng cho phép:
+ Tạo ra nhiều thơng tin thương mại.
+ Quay vòng nhanh các tư liệu thương mại.
+ Giảm sai sót trong quản lý.
+ Phục vụ khách hàng tốt hơn.
+ Nâng cao khả năng ra quyết định…
- Thiết kế có sự trợ giúp của máy tính (Computer Aided Design – CAD): Mục tiêu
của CAD là tự động hoá từng bước, tiến tới tự động hoá cao trong thiết kế sản phẩm. Lợi
ích của CAD:
+ Nâng cao năng suất vẽ và thiết kế.
+ Rút ngắn thời gian kể từ khi nhận đơn đặt hàng đến khi giao sản phẩm.

+ Cho phép phân tích, thiết kế một cách cụ thể và hiệu quả hơn.
+ Giảm sai sót trong thiết kế.
+ Các tính tốn trong thiết kế đạt độ chính xác cao hơn.
+ Dễ dàng tiêu chuẩn hoá trong thiết kế…
- Chế tạo có sự trợ giúp của máy tính (Computer Aided Manufacturing – CAM):
Mơ phỏng q trình chế tạo, lập trình chế tạo sản phẩm trên các máy công cụ tự động
(Computer Numerical Control – CNC). Ưu điểm của CAM:
+ Tăng năng suất lao động.
+ Nâng cao chất lượng sản phẩm.
+ Giảm diện tích sản xuất.

14


+ Đáp ứng nhanh chóng nhu cầu của khách hàng.
+ Cải thiện điều kiện làm việc của công nhân…
CAD và CAM tích hợp lại thành hệ thống CAD/CAM. Hệ thống này được sử
dụng ngày càng hiệu quả trong công nghiệp: ngành da giày, ngành dệt, sản xuất hàng tiêu
dùng, thực phẩm, chế tạo máy động lực, máy điện, thiết bị điện tử, phương tiện giao
thơng…
- Cơng nghệ nhóm (GT): Là một khái niệm sản xuất khi các chi tiết được gia cơng
theo nhóm dựa vào đặc tính kết cấu hoặc qui trình cơng nghệ. GT cho phép:
+ Hồn thiện khâu thiết kế và tăng tính tiêu chuẩn hố của thiết kế.
+ Giảm khối lượng công việc trong khâu xử lý vật liệu.
+ Giảm thời gian chuẩn bị sản xuất, thời gian sản xuất.
+ Đơn giản hố việc lập qui trình sản xuất và rút ngắn chu ký sản xuất…
- Hệ thống chế tạo linh hoạt (Flexible Manufacturing System – FMS): Là hệ
thống có trình độ tự động hố cao, được sử dụng để chế tạo nhiều loại chi tiết. FMS bao
gồm các máy CNC, robot, hệ thống cung cấp chương trình để điều khiển tồn bộ cơng
việc… Các ưu điểm:

+ Tăng tính linh hoạt.
+ Xử lý nhiều loại vật liệu.
+ Giảm giá thành, giảm chi phí cho dụng cụ cắt.
+ Tăng hệ số sử dụng máy.
+ Giảm phế liệu.
+ Giảm mặt bằng sản xuất.
+ Tăng năng suất lao động.
+ Nâng cao chất lượng sản phẩm…

1.2. Đổi mới công nghệ
1.2.1. Khái niệm và các điều kiện đổi mới công nghệ
Lịch sử phát triển xã hội loài người đã trãi qua nhiều giai đoạn, mỗi giai đoạn gắn
liền với sự xuất hiện và phát triển của một loại hình kỹ thuật đặc trưng quyết định sự phát
triển của xã hội loài người ở giai đoạn đó. Thời kỳ đồ đá phát triển cao hơn thời ký trước
đó là nhờ sự xuất hiện và phát triển của các công cụ lao động bằng đá. Thời ký đó lại
được thay thế bởi thời kỳ đồ đồng có mức độ phát triển cao hơn với sự xuất hiện và phát
triển của việc sản xuất và sử dụng các cơng cụ sản xuất bằng đồng. Chính khả năng dễ
chế tạo thành các công cụ lao động khác nhau của đồng và tính hiệu quả cao hơn của các
công cụ này đã làm cho chất lượng sống của con người được nâng cao hơn… Đến thế kỷ
15


XVIII tất cả các hệ thống kỹ thuật mà loài người đã sử dụng lúc đó dần được thay đổi đó
là nguồn động lực, với sự ra đời của máy hơi nước – nguồn động lực mới thay thế nguồn
động lực truyền thống là sức lực cơ bắp của con người và gia súc và một phần nhỏ sức
mạnh tự nhiên như sức gió, sức nước. Đó là một trong các yếu tố tạo nên cuộc cách mạng
công nghiệp lần thứ nhất, làm thay đổi bộ mặt của thế giới.
Ngày nay việc ứng dụng các thành tựu của công nghệ thông tin là một xu thế tất
yếu của hệ thống cơng nghệ tồn cầu đã và đang mang lại những hiệu quả to lớn đối với
sự phát triển của từng doanh nghiệp, mỗi quốc gia và toàn thế giới, nhờ liên tục đổi mới

công nghệ.
Vậy đổi mới công nghệ là gì? Đó chính là cấp cao nhất của thay đổi cơng nghệ và
là q trình quan trọng nhất của sự phát triển đối với tất cả các hệ thống công nghệ. Có
quan điểm cho rằng đổi mới cơng nghệ là sự hồn thiện và phát triển khơng ngừng các
thành phần cấu thành công nghệ dựa trên các thành tựu khoa học nhằm nâng cao hiệu quả
kinh tế của sản xuất kinh doanh và quản lý kinh tế, xã hội. Với quan điểm này một sự
thay đổi trong các thành phần công nghệ dù nhỏ cũng được coi là đổi mới công nghệ,
thực ra các hoạt động này nên coi là cải tiến cơng nghệ thì chính xác hơn. Mặt khác, hệ
thống cơng nghệ mà con người đang sử dụng có tính phức tạp và đa dạng cao, chỉ một
loại sản phẩm đã có thể dùng rất nhiều loại cơng nghệ khác nhau, do đó nếu xếp tất cả
các thay đổi nhỏ về công nghệ thuộc về đổi mới công nghệ thì việc quản lý đổi mới cơng
nghệ là việc làm khơng có tính khả thi. Để có thể quản lý được các hoạt động đổi mới thì
cần tập trung vào những hoạt động cơ bản. Do đó ta có thể đưa ra khái niệm đổi mới công
nghệ như sau:
Đổi mới công nghệ là việc chủ động thay thế phần quan trọng (cơ bản, cốt lỏi)
hay tồn bộ cơng nghệ đang sử dụng bằng một công nghệ khác tiến tiến hơn, hiệu quả
hơn.
Đổi mới cơng nghệ có thể chỉ nhằm giải quyết các bài tốn tối ưu các thơng số
sản xuất như năng suất, chất lượng, hiệu quả… (Đổi mới quá trình) hoặc có thể nhằm tạo
ra một sản phẩm, dịch vụ mới phục vụ thị trường (Đổi mới sản phẩm).
Đổi mới cơng nghệ có thể là đưa ra hoặc ứng dụng những cơng nghệ hồn tồn
mới (ví dụ sáng chế cơng nghệ mới) chưa có trên thị trường cơng nghệ hoặc là mới ở nơi
sử dụng nó lần đầu và trong một hồn cảnh hồn tồn mới (ví dụ đổi mới công nghệ nhờ
chuyển giao công nghệ theo chiều ngang).

1.2.2. Các hình thức đổi mới cơng nghệ
Đổi mới cơng nghệ có thể được phân loại theo tính sáng tạo và theo sự áp dụng.

1.2.2.1. Đổi mới cơng nghệ theo tính sáng tạo
Gồm đổi mới gián đoạn (Discontinuous Innovation) và đổi mới liên tục

(Continuous Innovation).
16


+ Đổi mới gián đoạn còn gọi là đổi mới căn bản (Radical Innovation), thể
hiện sự đột phá về sản phẩm và quá trình, tạo ra những ngành mới hoặc làm thay đổi
những ngành đã chín muồi. Đổi mới này tạo nên lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp trên
thị trường mới.
+ Đổi mới liên tục còn gọi là đổi mới tăng dần (Incremental Innovation),
nhằm cải tiến sản phẩm và quá trình để duy trì vị thế cạnh tranh của doanh nghiệp trên thị
trường hiện có.
Đổi mới liên tục ở doanh nghiệp đóng góp đáng kể cho sản xuất. Thí dụ như trong
ngành lọc dầu ở Hoa Kỳ, đổi mới liên tục trong thời gian 30 năm đã cho phép giảm đi
98% lao động, 80% vốn, tiết kiệm 50% năng lượng cho mỗi đơn vị sản phẩm. Ở
Argentina, tại nhà máy thép Acindar, các kỹ sư địa phương đã có thể tăng sản lượng từ 66
đến 130% chủ yếu nhờ vào đổi mới liên tục, mặc dù công nghệ ở đây đã lạc hậu.

1.2.1.2. Đổi mới công nghệ theo sự áp dụng
Nếu xem công nghệ gồm công nghệ sản phẩm (product technology) và cơng nghệ
q trình (process technology) thì đổi mới công nghệ bao gồm đổi mới sản phẩm (sản
phẩn gồm hàng hoá và dịch vụ) và đổi mới quá trình.
+ Đổi mới sản phẩm: Đưa ra thị trường một loại sản phẩm mới (mới về
mặt công nghệ).
+ Đổi mới quá trình: Đưa vào doanh nghiệp hoặc đưa ra thị trường một
q trình sản xuất mới (mới về mặt cơng nghệ).
Đổi mới sản phẩm và q trình có thể là đổi mới gián đoạn hay liên tục.

1.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến đổi mới công nghệ
1.2.3.1. Thị trường
Những nền kinh tế thị trường có thể có lợi thế trong quá trình đổi mới. Nếu thị

trường của một loại sản phẩm nào đó được mở rộng thì điều này sẽ thúc đẩy đổi mới. Đổi
mới chỉ thực sư hoàn thành sau khi sản phẩm hay quá trình được người tiêu dùng chấp
nhận, do vậy một khía cạnh rất quan trọng của đổi mới là marketing.

1.2.3.2. Nhu cầu
Phần lớn các trường hợp đổi mới công nghệ xuất phát từ nhu cầu. Có thể là do áp
lực của mơi trường kinh doanh (các yếu tố vĩ mơ như chính trị, xã hội, kinh tế, cơng
nghệ…) làm xuất hiện nhu cầu, thí dụ: do áp lực của xã hội về vấn đề ô nhiễm môi
trường, các nhà sản xuất ô tô nghiên cứu để chế tạo thiết bị giảm ô nhiễm trang bị cho ô
tô. Nhu cầu của người tiêu dùng cũng thúc đẩy đổi mới.

1.2.3.4. Hoạt động R&D
R&D là khâu quan trọng trong quá trình đổi mới. Báo cáo về năng lực cạnh tranh
của châu Âu nêu rõ: “Nếu khơng có cơ sở nghiên cứu khoa học mạnh và đa dạng thì sẽ

17


khơng hề có bất kỳ một sự cất cánh cơng nghệ nào cả”. Các doanh nghiệp có ngân sách
R&D lớn và nguồn nhân lực R&D có kỹ năng nghiên cứu sẽ thuận lợi trong đổi mới cơng
nghệ.

1.2.3.5. Cạnh tranh
Nói chung, cạnh tranh thúc đẩy đổi mới.

1.2.3.6. Các chính sách quốc gia hỗ trợ đổi mới
Để khuyến khích các doanh nghiệp đổi mới cơng nghệ, chính phủ thường có
những chính sách thích hợp.

18

CHƯƠNG 2. ĐÁNH GIÁ VÀ DỰ BÁO CÔNG NGHỆ (LT: 8; TH: 2
TIẾT)
2.1. Đánh giá công nghệ
2.1.1. Khái niệm
Đánh giá công nghệ khởi nguồn từ một thực tế là không phải mọi đổi mới cơng
nghệ đều mang lại lợi ích cho xã hội. Ngày nay, nhiều quốc gia coi việc đánh giá công
nghệ như là bước đầu tiên để hoạch định cơng nghệ nói riêng và hoạch định chính sách
kinh tế - xã hội nói chung. Tuy vậy, đánh giá cơng nghệ lại là một cơng việc cịn mới mẻ
đối với Việt Nam. Vậy, đánh giá cơng nghệ là gì?
Cho đến nay chưa có một định nghĩa thống nhất về đánh giá công nghệ. Dưới đây
là một số định nghĩa về đánh giá công nghệ.
Đánh giá công nghệ là một dạng nghiên cứu chính sách nhằm cung cấp sự
hiểu biết tồn diện về một cơng nghệ hay một hệ thống cơng nghệ cho đầu vào của q
trình ra quyết định.
Đánh giá cơng nghệ là q trình tổng hợp xem xét tác động giữa công
nghệ với môi trường xung quanh nhằm đưa ra các kết luận về khả năng thực tế và tiềm
năng của một công nghệ hay một hệ thống cơng nghệ.
Đánh giá cơng nghệ là việc phân tích định lượng hay định tính các tác
động của một cơng nghệ hay một hệ thống công nghệ đối với các yếu tố của môi trường
xung quanh.

2.1.2. Sự tương tác giữa công nghệ và môi trường xung quanh
Sự tương tác giữa công nghệ và các yếu tố của môi trường xung quanh là rất phức
tạp vì vậy khi đánh giá cơng nghệ phải xem xét một loạt các yếu tố. Các tài liệu khác
nhau đưa ra các danh mục yếu tố khác nhau, nhưng chúng có thể được phân thành bảy
nhóm như sau:

2.1.2.1. Các yếu tố công nghệ.

Các chỉ tiêu liên quan đến khía cạnh kỹ thuật như năng lực, độ tin cậy và hiệu
quả; các phương án lựa chọn công nghệ như độ linh hoạt và qui mô; mức độ phát triển
của hạ tầng như sự hỗ trợ và dịch vụ.

2.1.2.2. Các yếu tố kinh tế.
Các chỉ tiêu phản ánh yếu tố này có thể là tính khả thi về kinh tế (chi phí – lợi
ích); cải thiện năng suất (vốn và các nguồn lực khác); tiềm năng thị trường (qui mô, độ co
giãn); tốc độ tăng trưởng và độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế.

19


2.1.2.3. Các yếu tố đầu vào.
Một cơng nghệ có thể tác động đến mức độ dồi dào của nguyên vật liệu và năng
lượng, tài chính và nguồn nhân lực có tay nghề.

2.1.2.4. Các yếu tố môi trường.
Các chỉ tiêu phản ánh yếu tố này bao gồm môi trường vật chất (khơng khí, nước
và đất đai); điều kiện sống (mức độ thuận tiện và tiếng ồn); cuộc sống (độ an toàn và sức
khỏe) và môi sinh.

2.1.2.5. Các yếu tố dân số.
Một cơng nghệ có thể tác động đến tốc độ tăng trưởng dân số, tuổi thọ, cơ cấu dân
số theo các chỉ tiêu khác nhau, trình độ học vấn và các đặc điểm về lao động (mức thất
nghiệp và cơ cấu lao động).

2.1.2.6. Các yếu tố văn hóa - xã hội.
Thuộc nhóm yếu tố này có chỉ tiêu như sự tác động đến cá nhân (chất lượng cuộc
sống), tác động đến xã hội (các giá trị về mặt xã hội) và sự tương thích với nền văn hóa
hiện hành.

2.1.2.7. Các yếu tố chính trị - pháp lý.
Một cơng nghệ có thể được chấp nhận về mặt chính trị hoặc là khơng, có thể đáp
ứng được đại đa số nhu cầu của dân chúng hoặc là khơng, và có thể phù hợp hoặc khơng
phù hợp với thể chế chính sách.
Danh mục các yếu tố thuộc từng nhóm có thể cịn dài hơn nữa, phụ thuộc vào
từng công nghệ cụ thể. Các yếu tố của môi trường xung quanh được liệt kê ở trên liên tục
được thay đổi theo thời gian vì vậy mức độ tác động của công nghệ đối với chúng cũng
thay đổi. Điều này đòi hỏi hoạt động đánh giá cơng nghệ cũng mang tính động khơng
tĩnh tại.

2.1.3. Sự cần thiết của việc đánh giá công nghệ
Ở các nước đang phát triển, đánh giá cơng nghệ gồm các mục đích sau:
- Đánh giá công nghệ để chuyển giao hay áp dụng một cơng nghệ. Để đạt được
mục đích này, đánh giá cơng nghệ phải xác định được tính thích hợp của cơng nghệ đối
với mơi trường nơi áp dụng nó.
- Đánh giá cơng nghệ để điều chỉnh và kiểm sốt công nghệ. Thông qua đánh giá
công nghệ để nhận biết các lợi ích của một cơng nghệ, trên cơ sở đó phát huy, tận dụng
các lợi ích này, đồng thời tìm ra các bất lợi tiềm tàng của cơng nghệ để có biện pháp ngăn
ngừa, hạn chế, khắc phục.
- Đánh giá công nghệ cung cấp một trong những đầu vào cho quá trình ra quyết
định:

20


+ Xác định chiến lược cơng nghệ khi có thay đổi lớn trong chính sách kinh
tế - xã hội quốc gia.
+ Khi quyết định chấp nhận các dự án tài trợ cơng nghệ của nước ngồi.
+ Quyết định triển khai một công nghệ mới hay mở rộng một công nghệ

đang hoạt động.
+ Xác định thứ tự ưu tiên phát triển công nghệ của quốc gia trong từng
giai đoạn.

2.1.4. Các loại hình đánh giá cơng nghệ
Sự phân loại đánh giá cơng nghệ được dựa vào các cơ sở sau đây:
+ Mức độ đặc thù của phạm trù được đánh giá, chẳng hạn như đánh giá cơng nghệ
cho một dự án có tính đặc thù cao như xây dựng đập nước.
+ Phạm vi của hệ thống được đánh giá, chẳng hạn có thể công nghệ sản xuất ô tô
riêng biệt hoặc đánh giá toàn bộ cả hệ thống bao gồm sản xuất ô tô, đường sá, trạm xăng
và dịch vụ bảo hành sửa chữa.
+ Giới hạn các đặc điểm kỹ thuật cần được đánh giá, chẳng hạn như đối với ơ tơ
có thể chỉ đánh giá hiệu suất sử dụng nhiên liệu hoặc an toàn trong va quệt.
+ Phạm vi các loại ảnh hưởng được xem xét, chẳng hạn như môi trường, sức
khỏe, xã hội, tâm lý, sinh thái…
+ Phạm vi về mặt khơng gian và thời gian được xem xét, ví dụ cấp quốc gia, vùng
lãnh thổ hoặc ngắn hạn, trung hạn hay dài hạn.
+ Mức độ phản ánh dứt khoát với các phương án chính sách cho hệ thống xã hội –
kỹ thuật được đánh giá.
+ Mức độ “trung lập” khi đánh giá, ví dụ đánh giá để thu thập chứng cứ hổ trợ
cho chính sách đã chọn hoặc để đánh giá hậu quả của các chính sách khác nhau.
+ Giai đoạn trong vịng đời của cơng nghệ được đánh giá, chẳng hạn giai đoạn ấp
ủ (nghiên cứu và triển khai), giai đoạn giới thiệu, giai đoạn tăng trưởng, giai đoạn trưởng
thành của công nghệ.
Trên các cơ sở được nêu ở trên, hiện nay có các loại hình đánh giá công nghệ như
sau:

a. Đánh giá công nghệ định hướng vấn đề
Đặc trưng của loại hình này là xem xét và đánh giá các giải pháp bao gồm các
công nghệ cũng như các biện pháp phi kỹ thuật đối với một vấn đề cụ thể. Các giải pháp

đó là tập hợp các công nghệ “cứng” và “mềm”.

21


b. Đánh giá cơng nghệ định hướng dự án
Hình thức này thường được áp dụng khi đánh giá một dự án cụ thể như xây dựng
đường cao tốc, siêu thị, đường ống dẫn dầu… Việc đánh giá dự án thường gắn với một
địa bàn cụ thể.

c. Đánh giá công nghệ định hướng chính sách
Hình thức này rất giống hình thức đánh giá định hướng vấn đề, ngoại trừ một
điểm, đó là hình thức này nhấn mạnh nhiều hơn đến các phương án lựa chọn phi công
nghệ để đạt được các mục tiêu xã hội. Để đạt được các mục tiêu này, công nghệ chỉ là
một trong số các phương án lựa chọn.

d. Đánh giá cơng nghệ định hướng cơng nghệ
Hình thức đánh giá này tập trung sự chú ý vào việc thiết kế phác họa một công
nghệ cụ thể theo các phương án lựa chọn khác nhau. Hình thức đánh giá này rất thông
dụng và thường được sử dụng để làm cơ sở cho các nghiên cứu đánh giá lớn hơn và rộng
hơn. Đánh giá công nghệ định hướng công nghệ được chia ra các dạng đánh giá nhỏ hơn
tùy thuộc vào đặc tính cơng nghệ được đánh giá. Cụ thể là:
* Đối với công nghệ vật chất: việc xây dựng và phác họa các phương án
công nghệ chủ yếu dựa vào các khả năng thực thi về mặt kỹ thuật, các khía cạnh đánh giá
về chính sách chỉ đóng vai trò thứ yếu và thường bị loại bỏ.
* Đối với công nghệ quản lý: việc xây dựng và phác họa các phương án
công nghệ phụ thuộc nhiều vào khả năng thực thi về mặt xã hội và chính trị, khả năng
thực thi về mặt kỹ thuật chỉ đóng vai trò thứ yếu. Việc phác họa các phương án lựa chọn
công nghệ liên quan chặt chẽ đến các lựa chọn chính sách.
* Đối với cơng nghệ đang hoạt động: địi hỏi phải có sự phân tích ảnh

hưởng một cách chi tiết và đầy đủ để đáp ứng sự quan tâm của các nhóm người có quyền
lợi khác nhau.
* Đối với cơng nghệ đang xuất hiện: địi hỏi phải nhấn mạnh hơn đến việc
thiết lập và biện minh các tác động chủ yếu nhằm cung cấp cơ sở vững chắc cho các phân
tích tác động chi tiết hơn trong tương lai.

2.1.5. Tổ chức đánh giá cơng nghệ
Hiện nay chưa có một phương pháp chung để đánh giá công nghệ do sự phức tạp,
đa dạng của cơng nghệ. Dưới đây trình bày một cấu trúc gọi là phương pháp luận đánh
giá chung do một nhóm nghiên cứu của trường đại học Stanford đề xuất.
Theo phương pháp này có ba nội dung cơ bản phải đề cập trong một đánh giá
công nghệ, bao gồm: Miêu tả công nghệ (hay vấn đề) và phác họa các phương án lựa
chọn; Đánh giá tác động và ảnh hưởng; Phân tích chính sách.

22


2.1.5.1. Nội dung tổng quát đánh giá công nghệ
a. Miêu tả công nghệ, phác họa các phương án lựa chọn
Trong nội dung này, bản đánh giá công nghệ (hay vấn đề) cần mơ tả các phương
án sẽ đánh giá. Vì nội dung mô tả là cơ sở để tiến hành đánh giá các tác động và ảnh
hưởng, nên nó phải chi tiết để có thể đo, đánh giá được. Có ba bước phải thực hiện đó là
thu thập các dữ liệu liên quan; giới hạn phạm vi đánh giá và phác họa các phương án sẽ
đánh giá.
Bước 1. Thu thập dữ liệu liên quan
Các dữ liệu có thể thu được qua các kênh khác nhau như phỏng vấn, hội thảo,
thăm dị hay từ các trung tâm thơng tin tư liệu… Các dữ liệu bao gồm các thông số liên
quan đến công nghệ (hay vấn đề), không đề cập đến các thơng tin khơng liên quan đến
việc phân tích các ảnh hưởng.
Bước 2. Giới hạn phạm vi đánh giá

Mặc dù đánh giá cơng nghệ địi hỏi đảm bảo ngun tắc tồn diện, nhưng khơng
có nghĩa phải đề cập đến mọi vấn đề liên quan trong một đánh giá công nghệ. Lý do vì có
những ràng buộc sau:
Đánh giá cơng nghệ là một hoạt động mang tính chun nghiệp cao, nó
địi hỏi được cấp kinh phí mới có thể tiến hành.
Đánh già cơng nghệ địi hỏi có các chun gia của từng lĩnh vực cần đánh
giá, vì vậy nội dung đánh giá tùy thuộc các chuyên gia đủ trình độ ở một lĩnh vực.
Đánh giá công nghệ là đầu vào của quá trình ra quyết định, vì thế nó giới
hạn về thời gian phải hồn thành.
Ngồi ra những khía cạnh về kỹ thuật, địa lý, thể chế tổ chức, các cơ cấu giá trị xã
hội cũng là những ràng buộc. Để có một hiểu biết toàn diện một vấn đề (hay một dự án)
lớn, rõ ràng phải tiến hành nhiều đánh giá công nghệ.
Bước 3. Phác họa các phương án sẽ đánh giá
Các phương án phải được mô tả chi tiết ở mức cần thiết để có thể đánh giá được.
b. Dự báo và đánh giá tác động
Đây là nội dung chính của một bản đánh giá công nghệ. Dựa vào các yếu tố cần
đánh giá đã được giới hạn ở trên, có ba bước phải tiến hành.
Bước 1. Lựa chọn tiêu chuẩn cho mỗi tác động
Các tiêu chuẩn được đề cập trong mục 2.1.2. Ví dụ khi đánh giá một dự án công
nghệ về yếu tố công nghệ, tiêu chuẩn đánh giá có thể là độ linh hoạt trong sử dụng của
công nghệ; hoặc khi đánh giá về yếu tố kinh tế, tiêu chuẩn có thể là tính khả thi về kinh
tế.
Bước 2. Đo lường và dự đoán các tác động
23


Đối với mỗi tiêu chuẩn thể hiện tác động đến mỗi yếu tố; ví dụ tính khả thi kinh tế
của công nghệ xét về yếu tố kinh tế; cần xác định các giá trị thơng qua đo lường, tính
tốn hay dự báo kết quả (trong trường hợp các dự án). Để xác định các giá trị hay kết quả
này có thể sử dụng một trong các công cụ hay kỹ thuật sẽ đề cập ở mục 2.1.6.

Bước 3. So sánh và trình bày ảnh hưởng tác động
Dựa trên các kết quả và giá trị đã xác định được của mỗi tiêu chuẩn đối với từng
yếu tố, tiến hành so sánh với các tiêu chuẩn quy định (nếu có), hoặc trình bày các tác
động, ảnh hưởng này để có cơ sở kết luận trong phần phân tích chính sách tiếp theo.
c. Phân tích chính sách
Về thực chất đây là phần báo cáo kết quả đánh giá tới cơ quan sử dụng kết quả.
Phân tích chính sách có thể thực hiện theo hai mức sau.
Mức 1: Hình thành phương án được coi là tốt nhất. Thiết lập tổ chức để thực hiện
phương án đã nêu.
Mức 2: Xem xét các vấn đề, các trở ngại còn tiềm tàng. Đề xuất giải pháp mới, có
thể nằm ngồi phạm vi đã giới hạn ở trên.

2.1.5.2. Đánh giá công nghệ ở doanh nghiệp
Ở phạm vi doanh nghiệp, đánh giá cơng nghệ có thể tiến hành theo trình tự sau:
Bước 1: Đặt vấn đề
+ Xác định mục đích đánh giá
+ Xác định hoạt động của đối tượng được đánh giá
+ Xác định phạm vi và mục tiêu
Bước 2: Khảo sát công nghệ
+ Mô tả các công nghệ liên quan
+ Dự báo xu thế phát triển của công nghệ liên quan
+ Mô tả công nghệ sẽ đánh giá
Bước 3: Dự báo tác động và ảnh hưởng của công nghệ
+ Mô tả các lĩnh vực truyền thống mà công nghệ có thể tác động (mơi trường vật
chất, tài ngun…)
+ Mô tả cách thức tác động của công nghệ đến lợi thế cạnh tranh (hình thành giá
thành, sự khác biệt của sản phẩm)
+ Mô tả các tác động khác
+ Mô tả tác động có thể có của cơng nghệ đến cấu trúc ngành kinh tế
Bước 4: Đánh giá các tác động

+ Nêu các chỉ tiêu phản ánh tác động
+ Đo lường, dự báo các tác động công nghệ đối với cơ sở/ ngành kinh tế
24


+ Đo lường, dự báo các tác động khác (môi trường, xã hội…)
Bước 5: Đề xuất các giải pháp khắc phục
+ Các giải pháp có thể có
+ Phân tích các giải pháp và hậu quả
Bước 6: Chọn giải pháp phù hợp
+ Thảo luận, đề xuất ý kiến
+ Lựa chọn giải pháp thích hợp
+ Xây dựng kế hoạch thực hiện.

2.1.6. Các công cụ và kỹ thuật sử dụng trong đánh giá công nghệ
2.1.6.1. Các công cụ và kỹ thuật
Đánh giá công nghệ khơng có các cơng cụ và kỹ thuật riêng, do đây là một bộ
mơn khoa học cịn mới mẻ. Các công cụ dùng trong đánh giá thường được vay mượn từ
các ngành khoa học – xã hội và khoa học hệ thống như:
-

Phân tích kinh tế

-

Phân tích hệ thống

-

Đánh giá mạo hiểm

-

Phương pháp tổng hợp

Các kỹ thuật có thể sử dụng:
-

Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia

-

Phương pháp mô hình

-

Phân tích xu thế

-

Phân tích ảnh hưởng liên ngành.

Một kỹ thuật phân tích mới cũng đã được sử dụng trong đánh giá cơng nghệ, đó là
phương pháp phân tích kịch bản (Senario analysis). Mỗi kịch bản là một chuỗi các sự
kiện được giả thiết xây dựng nhằm mục tiêu tập trung sự chú ý vào các quá trình nhân
quả và các thời điểm có tính quyết định. Phương pháp phân tích kịch bản phát sinh từ lý
thuyết trị chơi và mơ phỏng bằng máy tính được coi là một kỹ thuật mạnh để khảo sát
tương tác giữa một thực thể với môi trường xung quanh ở hiện tại và trong tương lai.
Dưới đây mô tả các công cụ và kỹ thuật dùng trong đánh giá cơng nghệ, sau cùng
trình bày phương pháp phân tích chi tiết – lợi ích áp dụng trong đánh giá cơng nghệ.

a. Phân tích kinh tế
Phân tích kinh tế là một cơng cụ chủ yếu khi đề cập đến yếu tố kinh tế của bất kỳ
hoạt động nào. Phân tích kinh tế sử dụng trong đánh giá cơng nghệ bao gồm cả phân tích
chi phí – lợi nhuận và phân tích chi phí – hiệu quả.

25